Читать книгу Повестьлар һәм хикәяләр / Повести и рассказы - Мирсай Амир - Страница 8

Низамый безне капка төбенә үк чыгып каршы алды. Мин аны көчкә таныдым: бүгенгә кадәр минем күз алдымда өзлексез борынын тартып йөрүче, юеш авызлы, юк-бар өчен дә елый-елый сугыша башлый торган әшәке холыклы сары малай булып күренеп килгән кеше бөтенләй танымаслык булып үзгәргән. Беренче карауга аның киң, тигез маңгае һәм һәркемнең йөрәгенә керерлек матур итеп елмаюы күзгә ташлана. Кайтарылып төшкән кыек якалы, зәңгәр ефәк белән чиккән ак күлмәге дә, очлы башлы сары штиблет өстен каплап торган озын балаклы соры чалбары да, биленә бәйләнгән зәңгәр ефәк зинары да, аның йөзендәге шул көләч сызыкларны тулыландыру өчен сайлап җыелган бизәкләр төсле генә булып, икенче планга калалар. Күзләренең яшькелт-соры икәнлеге һәм ул күзләрнең бик тиз алмашынып торулары Низамый белән озаграк утырдаш булганның соңында гына сизелә башлыйлар.

– Һу-у, нихәл, Ильяс, шәп кайттыңмы? – дип кулын сузды ул.

Аның кулы минекенә караганда киңрәк, көчлерәк төсле тоелды миңа.

Мин үземдә ниндидер каушау сиздем. Тик, сынатмас өчен көчләнеп, батыр күренергә тырыша идем:

– Шәп, нәкъ комсомолларча, – дип җавап бирдем.

Минем белән күрешкәннән соң, Низамый Гаязга кулын сузды:

– Таныш булыйк: Низамый Солтанбәков.

Гаяз мондый күрешүләргә әллә кайчан күнегеп беткән кеше төсле тыныч иде. «Гаяз» дип кенә таныштырды ул үзен, башка бер сүз дә әйтмәде…

Соңгы елларда гына яңартылып эшләнгән зәңгәр буяулы урыс капка аркылы үтеп, ишегалдына кердек. Низамый безне ике як стенасы тоташ яшел түбә астына тезелгән сарай һәм таш келәтләр белән әйләндерелгән ишегалдында туктатып тормады, зәңгәр йортка ялганып эшләнгән яшел рәшәткәле бакча капкасын ачып, туп-туры агачлар арасына алып керде. Әле тау артына төшеп китәргә өлгермәгән кояш бу куе бакча эчендә күптән баеган иде инде. Күкрәп утырган күкчәчкә арасындагы кечкенә өстәл тирәсенә утырыштык.

Низамый, өстәл өстендә яткан «Сафо» маркалы саргылт тартманы ачып, безгә папирос тәкъдим итте:

– Кабызып җибәрегез берәрне, егетләр.

Куе бакчаның салкынча саф һавасы зәңгәр төтен белән бизәкләнде.

Чит-читләре куе агачлар арасына күмелеп югалган бакча, никадәр зур, никадәр иркен булса да, ни өчендер безгә тар тоелган төсле булды. Без, нинди хәрәкәт ясарга, нәрсә дип сүз башларга белмичә, уңайсыз тик тору бәласенә дучар булган кыюсыз кунаклар хәлендә калдык. Дөресрәге, миңа гына шулай тоелды булса кирәк. Чөнки Гаязның йөзендә аз гына да тынычсызлану күренми, киресенчә, «Минем сезгә ни катнашым бар соң, теләсәгез нишләгез» дигән сыман читтә тору, гаять дәрәҗәдә салкын канлылык сизелә иде. Шулай да бу сүзсезлек миңа чиксез авыр тоелды. Ике елдан артык шәһәрдә укып кайтып, шушы Низамыйның байлыгы каршында телсез калу оят төсле булды, көчләнеп булса да сүз башларга тырыштым:

– Йә, Низамый, ни хәлләр бар, сөйләп җибәр.

– Безнең авыл җирендә ни булсын, менә шәһәрдән кайткан кешеләрдән көтәбез инде яңа хәбәрләрне. Анда нинди яңалыклар бар? Киноларда нинди яңа картиналар күрсәтәләр? – диде Низамый.

Җавап бирү өчен җиңел булу белән бергә сүз башлап җибәрергә дә бик уңайлы сорау иде бу. Мин соңгы көннәрдә үзем күргән кинокартиналар турында сөйли башладым, «Спид» исемле өч серияле картинаны мактадым.

Бу урынга җиткәч, сүзгә Гаяз да кушылды:

– Быел күргән картиналарым арасыннан миңа иң ошаганы «Броненосец Потёмкин» булды, – диде ул.

– Их, чорт возьми! – диде Низамый, үрсәләнеп ботына сугып куйды. – Шушы авылда торып артта калабыз, билләһи! Менә мин хәзер «Багдадский вор» ны карар өчен генә булса да шәһәргә барып торыр идем. Их, Багдадский вор бит ул! Күргәнегез бардыр, конечно, әмма эшли дә бит, чукынган, үзе йоклап ята, ә кулы эшли…

Шулай итеп кинокартиналар, спектакльләр, цирклар, аерым артистлар турында сүз куерып китте. Һәркайсыбыз ачылып җиттек, сөйләргә чират тими башлады. Иркен бакчаның кичке тынлыгын күтәренке көлү тавышлары яңгырата иде…

Безнең көлүләргә җавап урынына зур бакчаның чиксез тирәнлегенә күмелеп югалган куе шомырт куаклары арасыннан үткен булып кызлар көлүе ишетелде. Бөтен уем кинәт шул тавышка таба тартылса да, кунак икәнлегемне истә тотып, ишетмәмешкә салыштым. Ләкин Низамый өчен аз гына да көтелмәгән хәл булмады, күрәсең, ул, алдан әзерләнеп куйган төсле, кызлар тавышы ишетелгән якка карап кычкырып җибәрде:

– Әй, кемнәр бар анда, Маһибикә, сезме? Килегез әле…

Барыбыз да тын калдык. Җавап килмәде.

Низамый кабатлап кычкырды:

– Маһибикә!

Шомырт куаклары арасыннан саф нечкә тавыш ишетелде:

– Хәзер…

Тынлык тагын да тирәнәйде. Без, яныбызга киләчәк кызларга мәхәббәтлерәк күренергә әзерләнеп, утыру рәвешләребезне үзгәртә башладык.

Низамый, безнең уңайсызланганыбызны сизеп, батырлык кертергә тырышты, ахрысы, безнең күңелләрдә туган сорауларга җавап биреп куйды:

– Юк, әллә кемнәр түгел, берсе минем сеңлем, аның янында тагын үзебезнең комсомол ячейкасы секретаре – мөгаллимәбез бардыр, башка кеше булмас…

«Мөгаллимә» исемен ишетүгә, бөтен тәннәрем кызып китте. Хыялымда Агыйдел ярында очраган ялангач кыз шәүләсе чагылды. Имәлинең «Мөгаллимә шәп бит безнең, матур егетләрне бик тиз әйләндерә торган мөгаллимә» дигән сүзе колак төбендә генә кабатлангандай булды. Ни дияргә белми, Гаязга текәлдем. Гаязның да йөзе тыныч түгел иде. Әйе, һичшиксез, ул да мин кичергәнне кичерә. Сәер кичереш иде бу. Ни була? Һәр үзгәрештән үтә нык тәэсирләнә торган яшь йөрәкләребез безне кая алып бара? Кемнәр килеп чыгар хәзер безнең каршыбызга, нинди кызлар? Тынгысыз йөрәкләребезгә нәрсәләр алып килер ул билгесез кызлар? Чү!.. Әнә алар. Әнә, оялганлыгын юри белдерергә тырышкан төсле кыланып, боргалана-боргалана, алсу-ак кофталы бер кыз килә. Аның чәчләре сары. Йөзе кофтасы төсле алсу-ак. Үтә ак аның йөзе… Юк, бу ул түгел, бу Низамыйның сеңлесе булыр. Әнә арттагысыдыр, аның ирекле рәвештә тузгып дулкынланган чәчләре чем-кара. Йөзе алсу-көрән күренә, әйе, өстендәге аксыл-зәңгәр күлмәк тә ни өчендер аны хәтерләтә кебек, әйе, шулдыр. Алай дисәң, нигә буйга кечкенә? Юк, бу бөтенләй балага тартым, юк, бу ул түгел…

Күңелемнең шундый тырышып эзләнүенә җавап таба алмадым, кызлар безнең яныбызга ук килеп җиттеләр. Без барыбыз да урыннарыбыздан тордык. Низамый, җитез, шома хәрәкәтләр белән бөгелә-сыгыла, безне таныштыра башлады. Иң элек алдан килүче сары чәчле кыз белән таныштырды ул безне:

– Таныш булыгыз, бу безнең комсомол ячейкасы секретаре һәм укытучыбыз Зоя туташ була… Ә бу иптәшләр, – Низамый бу урында, куллары белән безгә ишарәләп, Зояның күзләренә карады, – менә бусы безнең авыл егете Ильяс, ә бусы аның белән бергә укучы, безнең авылга кунак булып килгән Гаяз иптәш.

Без Зояның (билгеле, бу татар кызы Зөләйха яки Зәйнәп исемле булгандыр инде, үзенчә, культуралылык билгесе санап, исемен алмаштыргандыр дип уйладым мин аның турында) йомшак кулын кыстык. Ул безнең күзләргә карамыйча гына елмайды. Йөзе матур иде аның. Ләкин ул матурлык миңа мәгънәсез тоелды. Бөтен тәнемне чорнаган ялкын кызулыгы кинәт сүрелде. Күптәннән бирле күңелемне борчып килгән сорау, тагын да зуррак булып, башыма кереп утырды: юк, бу ул түгел, «матур мөгаллимә» исемен ишетү белән, ул күз алдыма килгән иде, һәм мин аның белән очрашу минутын шомлы ялкын астында көтә идем. Бу ул булып чыкмады… Алдандым… Хәер, яхшы, бу мөгаллимә исеменә кушылып телгә алына торган күңелсез хәбәрләрнең аңа катнашы юк дигән сүз… Кем булды соң ул? Агыйдел ярына басып, иртәнге кояш нурларында уйный-уйный йөрәгемне тоткын иткән гүзәл кыз яңадан очрамас микәнни? Ул, чыннан да, башка авылныкы булып чыктымыни?

Күңелемә тынычлык бирмәгән шундый уйлар астында яңадан тирә-ягымны оныта язган идем, Низамый айнытты:

– Бусы менә минем сеңелкәш – Маһибикә, – диде ул, аксыл-зәңгәр кофталы, кара чәчле кызны күрсәтте.

Мин, күңелемдәген сиздермәс өчен йөземә көләч чырай чыгарып, аңар борылдым. Балалыктан яңа гына аерылып килгән бу кызның тере күзләре сабыйларча кызыксыну белән безне җентеклиләр иде. Билгеле, бу кызның миңа очраганы булгандыр, авылда чакта мин аны, бәлки, еш-еш кына күргәләгәнмендер дә. Ләкин бик кечкенә булгандыр, күрәсең, һәрхәлдә, аның үткәнен ничек тә күз алдыма китерә алмадым. Яңа таныш булды ул минем өчен.

Кызлар белән танышып беткәч, безнең арада сүз яңадан куерды. Сүзне куертучы Гаяз иде. Кызлар белән аралашуга, ул сүзчәнләнеп, ачылып китте. Йөзенә шаян чырай чыкты. Шундый сөйкемле шаянлык иде ул: нәрсә генә сөйләсә дә килешә, авыз-борыннарын ничек кенә итеп кыйшайтса да урынлы чыга. Аның һәр сүзеннән, һәр хәрәкәтеннән күңел күтәрелә, көләсе килә иде.

– Дөнья төгәлләнде, – дип башлады ул сүзен, – шушындый матур Агыйдел буе, шушындый матур авыл, шушындый матур йорт, шундый матур бакча… Ә шулай да нәрсәдер җитми иде, шулай да күңел нәрсәнедер юксына иде, хәзер бары да төгәлләнде – шушындый матур кызлар кирәк булган икән…

Низамый да, мин дә кычкырып көлдек. Кызлар кушылмадылар әле, оялып җиргә караган булдылар. Җитмәсә, Зоя ясалма әкрен тавыш белән котыртып та куйды:

– Бездән башка да бик матур көлешеп утыра идегез әле.

– Көлүнең төрләре бик күп бит аның, – диде Гаяз. – Нигә көлмәскә? Низамыйның артистлыгын күрсәгез, сез дә көләр идегез. Багдад карагын ничек кызык итеп уйнап күрсәтте ул безгә, шулай бит, Ильяс, ә?

– Ә-ә-ә, Низамый – безнең атаклы артист ул. Герой ул безнең, кыш көне килсәгез икән сез безгә, күрер идегез Низамыйны. Исмәгыйль ролен иң оста уйнаучыбыз…

– Исмәгыйль ролен? «Галиябану» дамы?

– Конечно.

– Карарга кирәк булыр. Җәй көне дә бер спектакль куя алырбыз бит әле.

– Сез дә катнашсагыз…

– Нигә катнашмыйк, минем Хәлилне уйнаганым бар.

– Спектакльдәме?

– Спектакльдә дә…

Без тагын көлештек. Бу юлы кызлар да кушылдылар. Шулай җитди сүзләр астына шаян мәгънәләр кыстырып сөйләшә-сөйләшә, куе агачлар арасына күмелгән кысык юллардан йөри идек без. Компания һаман үзләшә, көн сизелер-сизелмәс кенә караңгылана бара иде.

Шактый гомер үткәч, безнең янга кечкенә кызчык йөгереп килде. Иртә белән безгә записка китергән кыз иде ул. Нәрсәдер әйтмәкче иде, Низамый ирек бирмәде:

– Ә-ә-ә, мин сезне тагын бер туташ белән таныштырыйм әле, – дип, кызчыкны күтәреп алды. – Зөләл туташ булыр бу безнең, яле, күрешегез әле.

Без елмая-елмая кызчык белән күрештек.

– Абзыйның кызы, әтисе Кантземотделда эшли, – дип куйды Низамый.

Кызчыкның безнең белән озак сөйләшәсе килмәде, бик зур эш турысында сөйләгән кыяфәт алып, Низамыйның колагына нәрсәдер пышылдады. Низамый, «Гафу итегез, бер генә минутка» дип, безнең яннан китте. Без дүртәү генә калдык. Моңа кадәр бер сүз дә кушмыйча, башкалар сөйләгәнгә генә елмаеп йөрүче Маһибикә, абзыйсы китү белән, нидер сөйләмәкче иде, ирек бирмәделәр. Ул бары «Безнең абзый…» дип әйтергә генә өлгерде, аны дәштеләр, ишегалдыннан хатын-кыз тавышы ишетелде:

– Маһибикә!

Маһибикә абзыйсы төсле гафу үтенеп тормады, үз исемен ишетү белән, безне калдырып, өйгә таба йөгерде. Зоя безнең янда ялгыз гына калуны килештермәде, ахрысы, ул да гафу үтенде. Без Гаяз белән икәү генә калдык. Тирә-ягыбызда тынлык иде. Мин бүгенге кичә турында Гаязның нәрсә уйлавын белергә теләдем:

– Гаяз, бүгенге кичәдән нинди нәтиҗә…

Гаяз миңа әйтеп бетерергә ирек бирмәде:

– Зарар юк, бернәрсәдән дә курыкма, син дә үз өеңдәге төсле кылан. Бер мәсьәлә турында да спорга керергә ярамый, никадәр аларча булсак, шулкадәр тиз ачылырлар. Ә беләсеңме, мин бит мөгаллимә турында бөтенләй…

Ул сүзен әйтеп бетерә алмады, Низамыйның аяк тавышлары ишетелә башлады. Гаяз, ашыгыч кына итеп, «Ярый, кайткач әйтермен» дип пышылдады да күтәренке тавыш белән бакчаны мактый башлады:

– Әйе шул, замечательный бакча, бу бакчада барлык дөнья кайгыларын онытырга мөмкин…

Низамый, яныбызга килеп җитәр-җитмәстән, шаян ачулану белән кызлар турында сөйли башлады:

– Вот син аларга ышанып калдырып кит инде кунакларны, кап-караңгы бакчада ташлаганнар да киткәннәр, оятсызлар!

Безнең янга килеп җиткәч, ул сүзен безгә борды:

– Ярар, әйдәгез, егетләр, өйгә керик, әллә кая китмәсләр.

– Зарар юк, табарбыз, – диде Гаяз, – авылдан чыгып китмәгәннәрдер әле.

Без акрынлап кына өйгә табан атладык.

Өйдә безне искиткеч бай табын каршылады.

Тышта әле караңгы төшеп җитмәгән булуга карамастан, өйдә асылмалы лампага ут алынган, алты тәрәзәнең дә зур, авыр пәрдәләре төшерелгән иде. Без ап-ак эскәтер белән капланган зур өстәл тирәсен әйләндергән кара урындыкларга утыруга, Низамый табынның өстен ачып җибәрде. Бизәкле тәлинкәләргә матурлап тезелгән колбаса телемнәре, юка итеп туралган сыр, капкачлары ачылып куелган консерв савытлары арасында утырган кап-кара шешәләрне һәм эреле-ваклы рюмкалар төркемен күрүгә, мин куркып киттем. Комсомолец өендә мондый күренеш булуын берничек тә башыма сыйдыра алмый идем мин. Безнең өчен шулкадәр ят булган күренешне Низамыйның шулкадәр тынычлык белән ачып җибәрүе мине тагын да ныграк гаҗәпләндерде: «Безнең турыда шулай ук иркен уйлый ала микәнни ул, кемгә саный икән соң ул безне?» Шундый уйлар астында ни әйтергә белмичә, әле Низамыйга, әле Гаязга, әле өстәл өстен каплап алган куркынычлы күренешкә карый идем мин.

Низамый, минем күңелемдә тулган шикләргә җавап биргән төсле итеп, үзенең бу эшенә аңлатма бирергә тырышты:

– Гаеп итмәссез инде, егетләр, үзебездән башка киләсе кеше булмагач, азрак мәдәнирәк итеп утырырбыз дип уйлаган идем.

Гаяз да, мин дә эндәшмәдек. Каршы як өйдән кызлар керделәр. Низамый, зур кара шешәнең кызыл кургаш белән ныгытылган бөкесен ачып, кечерәк рюмкаларга эчемлек сала башлады. Кызыл аракы белән тутырылган рюмкалар, бөтенләй әһәмиятсез гади бернәрсә төсле, безнең алга килеп утырдылар. Шулай да мин күңелдән бик нык тынычсызланам, күңелемә әллә ничә төрле шикле уйлар килә. Аптырап, Гаязга карадым. Аның йөзе гадәттәгечә тыныч булса да, бу юлы ул тынычлык миңа тәэсир итә алмады. Мин һаман борчылдым. Икеләнү борчый иде мине: беренчедән, исерткеч эчемлекләр турында ишетелгән сүзләр – юлдан чыгуның бик аздан гына башлануы, шушындый мәҗлесләрдә башланган дуслыкның чиктән тыш начар нәтиҗәләргә алып барулары турында ишетелгән сүзләр хәтергә төшеп, котымны алалар, күңелем котырып каршы тора; икенчедән, тарихка мәгълүм булган кешеләр тарафыннан телгә алынган, күпләрнең башын әйләндергән мәшһүр алкогольнең тәэсирен үз тәҗрибәм белән татып карыйсы килү теләге эчәргә көчли иде. Бу ике көчнең соңгысы җиңәчәген күңелем бик ачык сизсә дә, мин сүзсез генә бирелергә теләмәдем. Үземнең моңа кадәр бервакытта да эчмәгәнлегемне һәм бүген дә эчәргә риза түгеллегемне белдердем. Ләкин минем риза түгеллегем белән берәү дә хисаплашырга уйламады. Низамый рюмкаларга салынган кызыл эчемлекнең аракы түгеллеген, бәлки портвейн гына, ягъни һәркем эчә ала торган йөзем суы гына икәнлеген аңлатырга тотынды:

– Син түгел, аны әнә кызлар да эчә, – диде, Зояга күрсәтте.

Зоя нечкә генә билле кечкенә рюмканы, ике бармагы белән генә чеметеп, авызына якын китерә, үзе каш астыннан гына миңа карап елмая иде. Ул арада Гаяз да алдында торган рюмканы кулына алды: «Берне генә инде мин аны агу булса да эчәм», – дип, батырлык күрсәтеп куйды. Мин үземнең тәҗрибәсезлегемнән ояла башладым һәм, тыштан икеләнгән төсле кыяфәт күрсәтеп, эчтән тулы канәгатьлек сизеп, алдымда торган рюмканы алдым… Эчемлек чиксез тәмле тоелды. Без өстәл өстен тутырган күптөрле закускаларны капкалаган арада, Низамый тагын берәрне салып куйды. Мәҗлес күңелле бер төс алып китте, һәркемнең сөйлисе килде. Көләсе, көлдерәсе килде. Өсте-өстенә чыгып торган сүзләргә, күңелле көлүләргә мавыгып, тагын берәрне эчкәнебезне сизми дә калдык. Спектакльләр, кинолар, цирклар турында сөйләп, баштан үткән кызыкларны искә төшереп, авылдагы хәлләргә, культура мәсьәләләренә, комсомол эшләренә дә кагылдык. Сүз бу турыга кереп киткәч, без, Зояны ишетергә теләп, аңа карадык. Тик аның сөйлисе килмәде, ахрысы, ул, күлмәгенә эчемлек түгелгәнгә борчылган булып, читкә тайпылды.

Аның өчен Низамый сүз алды:

– Безнең ячейка ярыйсы ячейкалардан хисапланып килә. Кыш көннәрендә без атна саен спектакль куябыз, җәй көне инде, үзегез беләсез, яшьләр кырда, авылда беркем юк, кем белән эшлисең?..

– Ә кырда ни эшли комсомол?

Гаязның бу соравы Низамыйны да, Зояны да гаҗәпләндерде:

– Ничек инде ул «кырда ни эшли»?

– Әйтик, үз хуҗалыгында башкаларга үрнәк булырлык итеп эшлиме? Агрономия кертәме?

Низамыйның күз карашында ясалма җитдилек сизелде.

– Менә ул яктан безнең комсомолларны әйтеп булмый, – диде ул. – Җәй көне дә эшләргә кирәк иде. Бик кирәк иде. Нишлисең бит, актив җитми шул. Зоя инде ул кыз кеше. Башка егетләрне алсак – ул турыда уйламыйлар. Ә миңа килсәк, мин инде, беләсездер, хөкүмәт кешесе. Әле монда, әле калада. Калага чимал әзерлим бит мин. Кооперативка товар алып кайту эшен дә күбесенчә миңа тапшыралар, һич бушап булмый… Укырга китәр идем, җибәрмиләр…

– Да-а… – диде Гаяз, озак итеп сузып әйтте.

Ул арада безнең янга, тәлинкәләр өеме күтәреп, җитез хәрәкәтле бер яшь хатын чыкты. «Нихәл, матур егетләр», – дип, кыю, шаян тавыш белән исәнләште.

Низамый, шуны гына көтеп торган төсле, сөйли торган сүзен бөтенләй онытып, безне ул хатын белән таныштыра башлады:

– Бу минем җиңги, Марзия ханым, – диде, – Зөләлнең әнисе, – дип тә өстәде. Әнисенә ияреп чыккан Зөләлне башыннан сыйпады. – Йә, Зөләл, бу абыйлар ошыймы сиңа?

– Ошый, – дип башын иде Зөләл.

Җиңги кеше табынга тәлинкәләр тезгән арада, без, урыннарыбыздан торып, идән буенча йөри башладык. Стенада торган зур көзгегә карадык, түшәмгә кадәр күтәрелгән киң-киң яфраклы фикус гөле белән кызыксындык, шкафка тезелгән төрле матур уенчыкларны, ямь өчен куелган савыт-сабаларны мактадык… Хәрәкәтләремдә ниндидер таныш булмаган җиңеллек, уемда рәхәт иркенлек сизә идем мин. Зоя белән Маһибикә безнең тирәдә уралалар, әйткән бер сүзебездән рәхәтләнеп көләләр иде. Балалыктан аерылып җитмәгән Маһибикәнең нәрсәседер миңа ошый башлады. Ул көлгән саен сөйлисе, аны һаман да көлдерәсе килә. Ләкин никадәр генә көлсә дә, күңел канәгатьләнми, аны шаяртасы килә, аз гына… аз гына булса да тотып карыйсы килә. Аның юка күлмәк аша күренеп торган нәфис тәнен тотып карау чиксез рәхәттер төсле тоела… Үрелә язып, үрелә язып калам. Кулым ирек алырга тели, шулкадәр тели, шулкадәр тели, мин аны тыя алмас дәрәҗәгә киләм дә, шаярган булып, Гаязның беләген кысам. Үзем, күзләрем белән йотардай булып, Маһибикәнең тулы кара күзләренә карыйм. Ул, минем карашыма җиңелеп, башын ия дә кызара, серле итеп елмая. Миңа үз-үземне тыю аның саен читенләшә. Нишләргә белмим, Низамыйга сүз кушам, аның җавабын көтмичә, Гаязга борылам. Ул да тынычландыра алмый, аптырагач, безнең арада уйнап йөргән кечкенә Зөләл белән шаяра башлыйм, аны, күтәреп алып, кочагыма кысам…

– Йә, кунаклар, утырышыгыз, хәзер аш килә, – диде Низамый, печатенә биш йолдыз сурәте төшкән сары шешәне ача иде ул. – Менә бусы аш алдыннан эчә торганы, – дип, рюмкаларга тутыра башлады.

Без яңадан өстәл тирәсенә утырыштык. Утыргач, бераз тынычлангандай булып, үз-үземә хисап бирергә тырышып карадым: тукта, миңа ни булды, мин бит монда Низамыйның кем икәнен яхшылап белү өчен генә, аның сәүдәгәрлеге ни дәрәҗәдә икәнлеген аңлар өчен генә килдем. Хәзер күрәм, ул чын комсомолец түгел, аның тоткан юлы безнең юл белән кушыла алмый, үзем шуны аңлыйм, үзем шуның белән эчәм, үзем шуның сеңлесенә гашыйк булам. Юк, бу ярамый. Хәзер кайтып китәргә кирәк, беренчесе дә, актыккысы да шушы булсын… Шундый уйлар астында мин кинәт кенә батырланып китәм. Тик батырлык озакка бармый, күңелемдә икенче уйлар килеп чыгалар. Әллә кайда, читтә, шомырт чәчәкләре арасында качып торган кызлар шикелле, көтелмәгән җирдән килеп чыгалар ул уйлар, күңелле тавышлар белән икенче якка, рәхәт якка өстериләр, «Нәрсәдән куркып утырасың, суфи түгел бит син, «комсомол монах түгел!» дигәнне ишеткәнең юкмыни синең? Мондый урында алай утыру килешми, сиңа бу тормышны ныклап белергә кирәк, ныклап белү өчен, баштанаяк аларча булырга кирәк, аны бит сиңа Гаяз да әйтте. Гаяз әйтмәсә дә курыкма. Гаяз нәрсә, ул – иптәш, патша түгел бит ул сиңа, аның үзенә йөрәге бар, синең – үзеңә. Курыкма, эч, аш алдыннан тутырып эч берне, әнә аның шешәсенә «коньяк» дип язылган. Ә син коньякның исемен генә ишетеп беләсең, егет кеше эчеп карап белергә тиеш аны. Эчеп кара син аны. Гомереңдә бер генә тапкыр бит, курыкма…»

Бу уйлар мине йомшарталар. Ләкин йомшаклык та озакка бармый, миндә тагын батырлык туа. Тик баягы төсле батырлык түгел, икенче төрле, башсыз батырлык. Үземә үзем җавап бирә башлыйм: тукта, нәрсәдән куркып торам соң мин, үземне үзем белмиммени мин, беләм, бик беләм…

Шундый хыяллар астында җиңеләеп, утырган урынымнан сикереп тордым. Хуҗалар тәкъдим итмәс борын ук, рюмканы кулыма алдым һәм, театрдагы төсле ялкынланып, багышлау рече сөйли башладым:

– Иптәшләр, бу бокалымны мин авылыбызның мәдәни көчләре исәнлегенә…

Бу урында минем күзләрем ничектер Гаяз күзләре белән очраштылар. Аның рәхимсез төс алган кара күзләре миңа туктарга кушалар иде. Мин аны бик яхшы аңладым. Ләкин күңелемдә туган мин-минлек тойгысы миңа туктарга ирек бирмәде, мин Гаязның күзе белән генә әйткән уйларына кычкырып җавап бирдем:

– Курыкма, Гаяз, мин үземнең кайда икәнлегемне онытмыйм, кайда икәнлегемне бик яхшы беләм.

Низамыйның йөзенә бер секунд эчендә өч-дүрт төрле чырай чыкты. Күзләре бер ачылып, бер кысылып Гаязга төбәлделәр. Гаяз кинәт кызарды, кинәт агарды. Күзләре кысылып кискенләштеләр. Мин берсенә дә әһәмият бирмәдем, бары да көлке тоелды. Үземне җиңүче хисаплап кычкырып көлдем дә башлаган сүземне дәвам иттердем:

– Әйе, авылыбызның мәдәни көчләре исәнлегенә, мәҗлесебезнең чәчәкләре Маһибикә туташ белән Зоя иптәшләр исәнлегенә күтәрәм. Ягез, минем белән.

Гаяз ашыгыч рәвештә рюмканы кулына алды да: «Миңа коньяк ярамый, эчә алмыйм», – дип, читкә куйды. «Коньяк» дигән сүзне аерым басым белән әйтүеннән миңа да эчмәскә кушканлыгын аңладым. Ләкин күңелемдә туган тискәре мин-минлек тагын котыртты мине, батырланып кычкырып җибәрдем:

– Ә менә мин күтәрәм!

Мин сары эчемлек белән тулы рюмканы авызыма китердем. Коньякның авыр исе миңа ягымлы тоела иде. Эчәм генә дигәндә, тыштан, урамнар арасыннан, ерактан, тирәннән яңгырап, Имәли шакылдавыгы ишетелде:

– Тук-та… тук-та… тук-та!..

Кинәт бөтен тәнем өшеп китте. Батырлыгым каядыр югалды. Хәлсезләнеп, урындыгыма ишелдем, йөзем өстәлгә капланды…

Гаяз, урыныннан торып, минем яныма ашыкты:

– Җитте аңа, ул исерде, аның бит беренче эчүе, – диде ул, ниндидер ярым пышылдап чыккан шомлы тавыш белән Низамыйларга аңлата башлады.

Ләкин ул минутта мин айныган идем инде. Имәли шакылдавыгы мине тәмам акылыма китергән иде. Моннан берничә минут кына элек эшләгән эшләремә үкенә идем. Шуңа күрә дә Гаязның мине, исереккә хисаплап, Низамыйлардан араларга тырышуы миңа бераз тынычлык бирде, һәм мин юри башымны исереккә салдым. Низамый, минем шикле сүзләремә бөтенләй әһәмият бирмәгән кеше төсле, тынычландырырга теләде:

– Зарар юк, ашагач җиңеләя ул. Йә, Гаяз, тынычлан, Ильяска берни дә булмады. Шулай бит, Ильяс, берни дә юк бит?

Мин йөземне күтәрмәдем. Гаяз, кулбашларымнан кочып, мине ишегалдына чыгарга өнди башлады:

– Әйдә, Ильяс, бераз һава алып кер, – диде.

Әйе, бу минутта миңа Гаяз белән бергә ишегалдына чыгып, саф һава алу кирәк иде.

Мәҗлестә урнашкан тирән тынлыкны бозмыйча гына, ишегалдына чыктык. Тышта көнбатыштагы кызыллык бетеп җитмәгән булса да, йолдызлар белән бизәлгән җәйге төн урнашкан иде инде. Гаяз мине бакча эченә алып кереп, баягы өстәл янындагы эскәмиягә утыртты. Безнең белән бергә чыккан Низамый өйгә кереп киткәч, миңа акрын гына сорау бирде ул:

– Син чынлап ук исердеңме, Ильяс?

– Юк, Гаяз, мин исерә генә башлаган идем, хәзер айныдым инде… Ә син Имәли шакылдавыгын ишеттеңме?

– Мин аны сиздем, Ильяс, шул айнытты сине, югыйсә…

– Чынлап та, Гаяз, бик нык эшне бозып өлгердем бугай?

– Бик нык боздың. Без аларның кем икәнен күреп кенә калмадык, үзебезнең кем булуыбызны да аларга күрсәттек. Анысы кирәкми иде. Тик артык зарар юк, алары турында соңыннан. Ә бүген безгә шул җитте. Хәзер тыныч кына пилмәннәрен ашарга да кайтып ятарга кирәк. Хәзер син айны, кызлар сүз кушса, елмайган бул, елмаясың килмәсә дә елмай. Көчләп елмая белмәсәң, әнә Низамыйдан өйрән. Үзең башлап сүз ачма, булдымы? Калганын үзем башкарырмын, әйдә…

Безне каршы алырга Маһибикә чыкты.

– Йә, Ильяс абый, беттеме? – диде ул, сул як беләгемнән култыклап алды.

– Зарарсыз, берни дә булганы юк, – дип елмайдым.

Өйдәгеләр дә елмаеп каршы алдылар. Маһибикә мине җитәкләгән килеш сөйләнә-сөйләнә керде:

– Күрдеңме, абый, без аны сәламәтләндердек, аңа берни дә булганы юк. Шулай бит, Ильяс абый, берни дә булганы юк, әйеме?

– Дөрес, миңа берни дә булганы юк.

– Әллә, бездә болай берни дә булмый торган иде, – диде Низамый.

Маһибикә мине өйгә кергәч тә калдырмады, «Кил, Ильяс абый, менә монда утыр» дип, үз урындыгы яныннан урын бирде. Аның, моңа кадәр башын иеп кенә йөреп тә, хәзер абыйлары, җиңгәләре алдында да тартынмыйча, болай кыюланып китүе мине тагын да ныграк уйланырга мәҗбүр итте. «Шушы күбәләк кебек кызларын да кирәк урында файдаланырга тайчынмыйлар микәнни болар?» – дип уйладым мин. Әле күптән түгел генә мине акылдан шаштыра язган Маһибикә кызганыч тоела башлады. Бу вакытта Гаяз, Зоя белән янәшә утырып, берни булмаган төсле, көлешә-көлешә пилмән ашый иде инде…

Кайтып китәргә җыенганыбызны сизгәч, безне кунарга өнди башладылар. Низамый сүзләренә генә әһәмият бирмәгәнебезне күргәч, кызлар да катнашты. Зоя, Гаязның ике иңбашыннан тотып, күзләренә карады:

– Гаяз, кал, мондый кыска төндә шушындый күңелле җирдән кайтып йөрүнең нигә кирәге бар, кал. Озакламас таң атар. Бакчаны күрдең, анда нинди матур, бергәләп таң каршыларбыз, кал, Гаяз!

Маһибикә минем беләкләремә асылынды. Аның күз карашлары да, турыдан-туры йөрәккә килеп кагыла торган ягымлы тавышы да минем калуымны үтенәләр иде:

– Ильяс абый, нигә инде шулай карышасыз, без сезнең белән күңелле итеп таң каршыларбыз дип тора идек, калыгыз. Йокы шулхәтле кадерлемени сезнең өчен? Алай булса да калыгыз, бездә йокларсыз…

Ялкынланган кызларның бу сорауларына каршы килү минем өчен шактый читен иде. Маһибикәнең һәр кагылуы, күзләремә карап әйтелгән иркә сүзләре ихтыярымны йомшарта баралар иде.

Өстәвенә ул арада Зөләлен йоклатып чыккан яшь хатын да кызларга ярдәмгә килде:

– Һи, мин сезнең кебек егет булсам, шундый кызлар чакырып торсалар, икеләнеп торыр идемме соң!

– Юк, без икеләнмибез, әйе, икеләнүсез-нисез әйтәбез, хушыгыз! – дип җавап бирде Гаяз.

Аның бу җавабы минем югала башлаган ихтыярымны яңадан кайтарды. Үземне үзем кулга алдым. Өзлексез елмаюга бирелгән йөземә, күзләремә җитди чырай чыгарып, мөлаем Маһибикә белән саубуллаша башладым:

– Ярый, бетте, хушыгыз!

– Юк-юк, хушлашмыйбыз, – диде Маһибикә, күрешергә дип сузган кулымны кире этә башлады.

Тик мин бирелмәдем:

– Ярый, күрешергә теләмәсәгез, болай гына хушыгыз, гаеп итмәгез, безгә һичшиксез кайтырга кирәк.

Бу вакыт Гаяз Зояның кулын кыса башлаган иде инде. Низамый да, файда юклыгын аңлады булса кирәк, каршылыгын югалтты:

– Ярый, алайса, көчләмик, гаеп итеп китмәгез инде, тагын күрешербез әле…

– Обязательно бер спектакль куябыз.

– Обязательно!

– Обязательно!

Бу сүз барыбыз авызында да кабатланды.

Безне озата чыктылар. Тышта безне авылны күмгән әтәчләр музыкасы каршылады. Маһибикә, ишегалдына чыгу белән, аяк киемен рәтләгән булып тукталды. Уң беләгем аның кулында булганлыктан, мин дә тукталдым. Төн караңгылыгы безне башкалар күрмәс дәрәҗәдә яшерә иде. Маһибикә миңа гына ишетелерлек итеп колагыма пышылдады:

– Ильяс абый!..

Мин дә аның кебек үк акрын тавыш белән җавап кайтардым:

– Нәрсә, Маһибикә?

– Кил әле якынрак, бер сүз әйтәм…

Мин аның йөзенә якын ук иелдем. Ул берсүзсез иреннәрен минем иреннәр янына китерде дә хәрәкәтсез калды. Берни дә уйлый алмадым. Күкрәкләр күкрәкләргә кысылдылар, иреннәр иреннәргә йотылдылар. Бөтен тәнем рәхәт ут эчендә калды. Бер секундка дөнья онытылгандай булды. Акылыма килергә өлгермәдем, Маһибикә кинәт тартылып, кочагымнан суырылды да капка төбенә үк чыгып өлгергән Низамыйлар, Гаязлар, Зоялар янына йөгерде. Мин, нишләп калганымны сиздермәс өчен, сандалиемны рәтләгән булып, тагын беразга кичектем.

Маһибикә миңа яңадан күтәрелеп карамады. Мин дә, аңа аерып сүз кушмыйча, барысы белән дә берьюлы саубуллаштым. Зоя минем белән күрешкән вакытта озак итеп кулын алмыйча торды; аның сөяксез сыман йомшак, кыска бармаклары, уч төбендә кыймылдап, бөтен тәнемә салкын йөгерттеләр.