Читать книгу Әсәрләр. 9 томда / Собрание сочинений. Том 9 - Мухаммет Магдеев - Страница 17

Россия дәүләтендә гомуми переписьның (1897) уздырылганына быел 80 ел тула.

Сиксән ел элек безнең як нинди хәлдә булган? Нинди авылларда күпме кеше яшәгән, мәктәпләр, медицина, ветеринария, почта-телеграф кайларда булган?

1897 ел переписеның нәтиҗәләрен Казан губернасының Земская Управасы члены К. П. Берстель 1908 елда аерым китап итеп бастырып чыгарган. Бу китапта Казан губернасына кергән өязләр буенча китерелгән мәгълүматлар кызыклы гына. Хәзерге Арча районына кергән авыллар 1897 елда Казан һәм Мамадыш өязенә бүленгән булганнар. Казан өязендәге Арча, Олы Әтнә, Олы Мәңгәр, Кармыш (Казанбаш), Мүлмә волостеның Урта Аты, Әрнәш, Сәрдә авыллары, Яңа Кишет волосте, Мамадыш өязендәге Яңа Чуриле волостеның 13 авылы (калганнары хәзерге Саба районында) хәзерге Арча районы территориясен тәшкил иткән.

1897 елгы перепись буенча иң зур авыллар түбәндәгеләр: Олы Әтнә (2986 җан), Яңа Кенәр (1998), Олы Мәңгәр (1775), Яңа Кишет (1326), Иске Кишет (1203), Югары Курса (1197), Иске Ашыт (1138), Утар Аты (1103), Казанбаш (1091). Мамадыш өязеннән кергән авыллар алай зур түгел. Алар арасында халык саны буенча иң зур авыллар Сикертән (956 җан), Чөмә-Елга (824), Яңа Чуриле (798), Сеҗе (ул вакыттагы исеме – Мурья Мусич, 541), Гөберчәк (Кечкенә Му – 506) исәпләнгән.

Бу тирәдә иң кечкенә авыллар Му Казаклары (184 җан), Вознесение Понигы (127), Күкчә (40) күрсәтелгән. Соңгысы Мөрәле тирәсендә яки Гөберчәк белән Сикертән арасында урнашкан булырга тиеш.

Кармыш волостенда иң кечкенә авыллар Таш заводы (Четыре Двора – 55 җан), Талчишмә (60) исәпләнә. Талчишмә хәзерге «Известия» колхозы территориясендәге авыл булган. Бу волостьта зур авыллар: Казиле (669), Күпербаш (656).

Перепись нәтиҗәләрендә мәдрәсәләр яки мулла өендә әлеф-би өйрәнүләр «мәктәп» графасына алынмаган. «Мәктәп», «школа» дигән графаларга бары тик дөньяви фәннәрне уку-язу, арифметика, география һ. б. укыта торган үзәкләр генә кертелгән. Патша хөкүмәтенең хезмәт халкына мөнәсәбәтен бу статистика бик төгәл күрсәтә: Кармыш волостенда 1897 елда бер генә мәктәп тә юк! Яңа Чуриле волостенда нибары 2 мәктәп (Поч. Поник, Ключище) күрсәтелгән. Яңа Кишет волостенда – 2, Олы Әтнә волостенда – 1, Арча волостенда 11 мәктәп булган (Түбән Бирәзә, Бирәзәбаш, Кәче, Наласа, Яңасала, Божа, Урта Бирәзә һ. б.). Бары тик Олы Мәңгәр волостенда гына картина башкача: монда 16 авыл булып, шуларның барысында да «мәктәп бар» дип куелган. Яңа Кишет волостенда 18 авыл булып, шуларның нибары икесендә генә «мәктәп бар».

Мәгълүм булганча, патша хөкүмәте 1878 елда авылларда янгын сарайлары салу, насослар, янгын вакытында сугу өчен чаңнар булдыру турында махсус указ чыгара. Татар авылларына килеп, бу указны патша түрәләре халык җыеннарында укыйлар. Әмма указда татарлар арасында кабул ителгәнчә «авыл», «мәхәллә» сүзләре булмый, түрәләр ул терминнарны «епархия», «приход», «село» дип укыйлар. Указда авылларга «колокол» куйдыру турында да сүз була. Халык арасында «хөкүмәт көчләп христианлыкка чыгара» дигән хәбәр тарала. Нәтиҗәдә Олы Мәңгәр авылында халык восстаниесе күтәрелә. «Бу восстаниеләр, – дип яза Таҗи Гыйззәт, – авылларга янгын сарайлары салдырып, чаң куйдыруга каршы – дини мотив белән башлансалар да, асылда, милли изүгә, самодержавиенең рәхимсез кысуына, талавына чыдаша алмыйча күтәрелгән крестьян восстаниеләре булалар». Мәгълүм булганча, бу восстаниеләр мотивы буенча Т. Гыйззәт «Ялкын» («Фәрхиназ») исемле драмасын яза.

1927 елда галим һәм язучы Гали Рәхим, Олы Мәңгәр авылына килеп, бу восстаниедә катнашкан сиксән яшьлек бер картны эзләп таба һәм восстаниегә кагылышлы бик күп истәлекләр язып ала. Мәңгәр карты аңа граф Скарятинның татар халкын ничек җәзалавы турында сөйли. Солдатлар авыл картларын, стройга тезеп, сакалларыннан өстерәп егып, камчы белән кыйнаганнар.

Шул указ нигезендә авылларга янгын машиналары – насослар кайтарыла. 1897 елгы перепись вакытында бу машиналар да исәпкә алына. Ләкин статистика күрсәткәнчә, зур гына авылларда әле насослар булмаган. Иске Төрнәле, Урта Пошалым, Сарай Чокырча, Иске Йорт, Иске Иябаш, Түбән Әзәк һ. б. авылларда янгынга каршы көрәшү өчен бер генә насос та юк дип күрсәтелгән.

Перепись вакытында теге яки бу авыл халкына ветеринария, медицина, почта хезмәтләре күрсәтү буенча да мәгълүмат тупланган. Мал врачының квартирасына Чөмә-Елга авылыннан – 44, Гөберчәктән – 50, Казанбаштан 28 чакрым дип күрсәтелгән. Медицина хезмәткәре дә авыллардан бик ерак урнашкан. Медицина врачы Орнашбаштан – 18, Югары Атыдан 23 чакрымда дип билгеләнгән. Телефон Иске Кишеттән – 25, Иске Ашыттан 35 чакрым ераклыкта булган. Аның каруы полицейский станнар бик куе «утыртылган»: Яңа Чуриле волостеның һәр авылы икешәр полицейский станга бүленгән (Мамадыш өязе) һәм самодержавиенең милли-социаль изү политикасы шулар аша алып барылган.

Статистик мәгълүматлар – үҗәт фактлар. 1897 елгы мәгълүматларны райондагы бүгенге мәктәпләр саны, почта челтәре, телефон линияләре, авыллардагы һәм район үзәгендәге больницалар, аптекалар, ветеринария хезмәткәрләре һәм ул кадрларны әзерли торган уку йортлары белән чагыштырып карасаң, искитәрлек аерма күзгә ташлана. Перепись моннан сиксән ел элеккеге картинаны безнең алга китереп бастыра. Ләкин 1917 елда исәпләп карасалар да, мәктәпләр, врачлар, телефон челтәре һ. б. буенча 1897 ел белән чагыштырудан әллә ни аерма булмас иде. Патша хөкүмәте милли окраиналарның экономикасын, культурасын үстерү турында кайгыртып бармакка бармак та какмаган!..

Коммунизмга (Арча). – 1977. – 11, 13 октябрь