Читать книгу Әсәрләр. 9 томда / Собрание сочинений. Том 9 - Мухаммет Магдеев - Страница 23

…Бородино сугышы – 1812–1813 елгы рус-француз кампаниясенең иң хәлиткеч көне, Россияне чит ил басып алучыларыннан коткаруга борылыш көне иде. Французлар үзләре бу көнне Наполеонның җиңү көне дип уйлыйлар икән. Парижда «Инвалидлар йорты» дигән бер йорт бар. Аның паркында Наполеон кабере тора. Императорның сөякләрен Изге Елена утравыннан 1840 елда алып кайтып, шунда күмгәннәр. Кызыл мәрмәр белән эшләнгән бу кабер тирәсендә мәрмәр идәнгә Наполеонның җиңүләре язылган. Шулар арасында «Бородино» исеме дә тора. «Наполеон анда җиңгәнмени?» – дип сорыйм гидтан. «Без шулай ияләнгән», – ди гидыбыз. Ияләнгән… Мин исә Бородино сугышының 100 еллыгына кагылышлы газета хәбәрләрен, архив материалларын күз алдына китерәм. Вакытлы матбугат Ватан сугышының 100 еллыгын билгеләү процессында (1912) зур активлык күрсәтә. Тарихка мөрәҗәгать итәләр. Тарих исә гаҗәеп фактлар саклый. Татарлар элек-электән үк Россия җирләрен чит ил дошманнарыннан саклауда батырлык күрсәтеп килгәннәр.

Матбугатта ул көннәрдә язылганча, татарлар Грюнвальд янында Тевтон орденына каршы көрәштә рус армиясенең авангардында булганнар (1410, 15 июль). Грюнвальд сугышы Балтыйк буе халыкларын Тевтон орденының коллыкта тотуыннан азат итә, бу сугышта руслар, поляклар, татарлар, литвалылар, чехларның сугышчан бердәмлеге үзенең көчен күрсәтә. Россиянең Наполеон армиясен җиңү көннәрендә «Новое Время» газетасы бу сугышны искә ала һәм болай дип яза: «Грюнвальд сугышы вакытында татарлар, тиз йөрешле дала атларына атланып, рыцарьларга көтмәгәндә һөҗүм иттеләр һәм аларны туктаттылар. Татарларның юлбашчыларыннан берсе Туган мирза орден магистрының үзен элмәк белән эләктереп алды». «Шура», «Аң» журналлары тарихка кереп мондый фактлар китерәләр: Г. Газиз «Аң»да басылган бер мәкаләсендә поляк басып алучыларына каршы рус һәм татар полкларының бергәләп сугышуларын яза һәм «мәмләкәт»нең уртак икәнлегенә басым ясый. «Шура» журналы исә татар-башкортларның Полтава сугышында катнашып швед басып алучыларын тар-мар итүдә күрсәткән батырлыкларын искә ала. Шул ук журналда Наполеон гаскәрләрен куа барганда рус армиясе составындагы татар-башкорт-типтәр полкларының Париж капкасына беренчеләрдән булып бәреп кергәнлекләре әйтелә.

Ватан сугышында җиңүнең 100 еллыгын билгеләгәндә, Казан татарлары арасында патриотизм хисенең көчәеп китүенә рус вакытлы матбугаты зур әһәмият бирә. Суворин чыгарып килгән дворян чиновниклары органы «Новое Время» газетасында татарларның Ватан сугышында тоткан урыннары хакында бераз бәхәс тә булып ала. Сүз Литва татарлары турында барса да, ул бәхәс, гомумән, татарларга кагыла. Балтыйк буена француз гаскәрләре килеп кергәч, Наполеон, үз ягына күчәргә өндәп, Литва татарларына мөрәҗәгать иткән. Наполеон төзегән «Вакытлы хөкүмәт» тарафыннан татарларга җибәрелгән листовкаларны мин укыдым: алар китапханәләрдә, архивларда саклана. Өч телдә язылган (француз, рус, татар) ул листовкаларда Наполеон татарларга болай дип мөрәҗәгать итә: «Татарлар! Сезнең батыр халкыгыз берничә гасырлар буенча үз Ватанына мәхәббәт белән каравы ягыннан һәрвакытта да аерылып торды». Һәм Наполеон татарларның шул хисен үз максатында файдаланырга уйлый: Ватаныгызны коткарыр өчен форсат бирәм, минем армиягә язылыгыз, махсус татар эскадроннары төзим, милли киемегез сакланачак, командирлар үзегездән булачак, ди.

«Новое Время» редакторы Суворин татар милләтен бик үк яратып бетермәсә дә, танырга мәҗбүр була. «Бер генә татар да Ватан дошманнары ягына чыкмады, – дип яза ул. – Аерым кешеләр хәтта дошман ягына чыккан булсалар да, татар халкы аларга шундый күз белән карар иде, бу әхлаксызлык аркасында халык үз күңеленнән аларның исемнәрен сызып атар иде… Хыянәтчеләр булганлыгы турында гаилә шәҗәрәләрендә дә, татар халкының буыннан-буынга тапшырылган бай риваятьләрендә дә мәгълүмат юк… Татарлар үз бурычларын үтәүдә иң яхшы үрнәк булып хезмәт иттеләр».

Россия мөселманнарына каршы шактый мәсхәрәле мөнәсәбәттә мәкаләләр бастырып килгән «Казанский телеграф» газетасы да (Тукай бу шовинистик газетаны «Тиле граф» дип атаган) юбилей көннәрендә татарларның руслар белән берлектә Ватан язмышын хәл итүдә актив катнашканлыкларын таный. Моңа Тукай игътибар бирә. «1912 елда Ватан бәйрәме мөнәсәбәте белән, татарларны яһүдиләрдән кала икенче дәрәҗә рус дошманы санап, рус халкын котыртып яткан «Телеграф» («Казанский телеграф». – М. М.) газетасы шул ук халыкның патриотлыгын вә ватанпәрвәрлеген игътираф итәргә40 мәҗбүр булды», – дип яза ул.

Казан шәһәр Думасы Ватан бәйрәменең Бородинода булачак тантанасына делегация составында татарларны да җибәрергә тели. Әмма юлга акча табу мәсьәләсе алга килеп баса. Озак бәхәстән соң Казан сәүдәгәре С. Галикәевне үз акчасына Бородинога озаталар. С. Галикәев исә казна эше белән юл йөрүнең рәтен белә: «Буби» мөгаллимнәрен патша хөкүмәте төрмәгә утырткач, аларга адвокат эзләп Петербургка барган һәм Россиянең мәшһүр адвокаты Маклаковны яклаучы булырга күндереп кайткан кеше ул.

Казанның үзендә исә Юнысовлар мәйданында 26 август көнендә зур митинг була. Митингка татарлар зур колонна булып киләләр. «Казанский телеграф» язуынча, бу тантанага 10 мең чамасы татар катнаша. «Йолдыз» газетасы редакторы Һ. Максуди, шәһәр Думасыннан М. Сәйдәшев, «Бәянелхак» газетасыннан А. Иманаев колоннаның башында киләләр. «Мондый күтәренке рухның, мондый ватанпәрвәрлек хисе ташкынының моңа кадәр күренгәне юк иде», – дип яза «Казанский телеграф». Бородино көнендә (26 август) «Йолдыз» газетасы З. Бәширинең «Ватан бәйрәмендә» дигән шигырен бастыра. Шагыйрь бу әсәрендә халык рухын чагылдырырга тырыша:

Ике көннән соң «Йолдыз»да кызыклы гына бер мәкалә басыла: «Бородино сугышының 100 еллыгын билгеләгәндә, – ди газета, – Казан татарларының Ватанны сөю хисе шул дәрәҗәдә чагыла ки, татарлар монда шулкадәр зур активлык күрсәтәләр ки, алар хәтта башка халыклардан уздырып та җибәрәләр». Газета үзенең укучыларын әңгәмәгә тарта: ә нигә әле мөселманнар үз Ватаннарының патриоты булмасыннар? «Мисал өчен шуны алыйк: 70 йортлы бер авылда 40 йорт русларныкы, 10 йорт мөселманнарныкы, 20 йорт башка халыкларныкы ди. Кайсы гына йорт хуҗасы үз күршесенең йорты янганны яки әйберсе урланганны теләр икән дә, кем генә күршесенең мөлкәтен карак, талаучыдан саклашмас икән?»

Ләкин «патриотизм» төшенчәсе – бик киң мәгънәле сүз ул. Бу төшенчәгә хезмәт халкы бер төрле, властьлар икенче төрле мөнәсәбәттә булган. Казан жандармериясе дә шиккә төшә: татарларның бу дәрәҗәдә ватанпәрвәрлегендә берәр хәйлә юкмы?

Һәм «Йолдыз» газетасындагы әлеге шигырь, әлеге мәкалә белән танышкач, Юнысовлар мәйданындагы митинг турында үзара фикер алышкач, Казан жандармериясе мондый нәтиҗә ясый. Хәер, укучыларны бу «нәтиҗә»нең авторы белән таныштырыйк. Документны төзүче кеше – 15 нче Татар Улан полкының штабс-ротмистры А. Ф. Трентовиус.

(Сүз уңаеннан: «улан» сүзе төркичә «угълан», ягъни малай, егет, булдыклы, шәп егет мәгънәсендә. XIII–XIV гасырларда монгол-татарлар армиясендә сөңгеләр белән коралланган атлы гаскәриләрне шулай дип йөрткәннәр. Рус армиясендә улан полкы беренче тапкыр 1803 елда оештырылган. Улан полкы солдатларының үзенчәлеге киемнәрендә дә сакланган: аларның баш киеме татар бүрегенә охшаган булган һәм «уланка» дип аталган. 1914 елда рус армиясендә ике гвардияче һәм унҗиде гадәти улан полкы булган.)

Штабс-ротмистр Трентовиус – татарларга карата эчендә явызлык туплаган карагруһчы офицер. «Йолдыз»дагы әлеге мәкаләне тәрҗемә итеп (аның татарча, төрекчә, гарәпчә һәм фарсыча укый-сөйләшә алганлыгы мәгълүм), Казан губерна жандарм идарәсе начальнигына ул менә нәрсә яза: «Татарларның Ватан сөю хисләре белән матбугатка чыгулары – властьны алдау гына, алар, ихтимал, берәр сюрприз әзерлиләрдер. Бу – саф шәрык манерасындагы оста, хәйләкәр ысул. Алар үзләренең 1905–1907 елларда эшләгән эшләренең ямьсез тәэсирен хөкүмәт каршында юарга һәм, шуның белән йокымсыратып, хөкүмәтнең сизгерлеген бетерергә телиләр». Мондый рапорт, әлбәттә, эзсез калмый: жандармерия татарлар арасындагы патриотик хистән шикләнеп, күзәтү оештыра. Ватан сугышы юбилее уңае белән язылган һәр мәкалә, һәр әдәби әсәр жандармерия бүлмәләрендә ныклап тикшерелә, җентекләп өйрәнелә башлый.

Казан шәһәре «Бородино көннәрендә» әнә шулай бер дулкынланып ала, Ватан язмышы Бородино-Мәскәү тирәсендә хәл ителгәнен ата-бабаларыбыз сизгән, аңлаган. 1912 елда Казан шәһәренең йөрәге Мәскәү-Петербург белән бергә типкән. Императрица Мария Фёдоровна үзенең карамагында булган бөтен институтларны, бөтен әдәп-әхлак уку йортларын Бородино сугышы алдыннан Казанга күчерергә әмер биргән. Әнә шуларның барысы да йөз елдан соң халык күңелендә яңарган. Нибары ярты ел узгач, 1913 елда, мәшһүр Тукай, татар халкының тарихына йомгак ясагандай, болай дип яза:

Россия Кораллы көчләренең Бородинода җиңүенең 175 еллыгын билгеләгән көннәрдә күңелдә, йөрәктә тарих кайный: Ватан язмышы хәл ителгән иң җаваплы көннәрдә татар белән рус арасында бары тик туганлык хисләре генә алгы планга чыккан. Моны 1812 елгы рус-француз кампаниясе дә, 1941–1945 еллардагы немец фашистларына каршы уртак көрәш тә раслый. Бородино көне безне кисәтә: Ватан уртак, анда яшәгән кешеләрнең хокуклары тигез, Ватан – кеше өчен бер генә…

Социалистик Татарстан. – 1987. – 9 сентябрь