Читать книгу Әсәрләр. 9 томда / Собрание сочинений. Том 9 - Мухаммет Магдеев - Страница 24

Тарих ишек шакый…
Тарихыбызга саграк…

Оглавление

Шамил Рәкыйповның «Яшь ленинчы» газетасында басылган «Аяз күктә күгәрченнәр» исемле мәкаләсен41 зур кызыксыну белән укыдым. Яшьләргә хәрби-патриотик тәрбия бирү юнәлешендә бик кирәкле мәкалә ул. Автор, үзенә хас булганча, кызыклы, көтелмәгән геройлар табып ала, һәрвакыттагыча укучы күңелен җәлеп итә. Тик әлеге мәкаләсендә Ш. Рәкыйпов бер төгәлсезлек ычкындырган: «Патша заманында, – ди ул, – диңгез флоты хезмәтенә мөселман динендәге егетләрне якын да җибәрмәгәннәр».

Бу – хата. Дөресе – флотка аларны бик аз алганнар. Моңа сәбәп – рус телен начар белү яки бөтенләй белмәү, техникадан ерак булу. Пехота һәм кавалерия гаскәрләрендә гасырлар буе татар егетләре хезмәт иткән, анда гомуми команда сүзләренә бер ияләнгәч, элек русчаны бөтенләй белмәгән егет тә хезмәт вазифаларын башкара алган. Флотта исә эш катлаулырак: анда рус телен генә дә белү җитми әле. Чөнки Пётр I вакытында нигезләнгән Россия Хәрби флотында Көнбатыш үрнәгендә бик күп термин Англиядән, Голландиядән һ. б. илләрдән, шул телләрдән кергән. Пётр патша бит үзе Хәрби диңгез флоты эшен Көнбатышка барып махсус өйрәнгән. Әнә шул вакытта ук флотның сүз составына кергән терминнар әле дә булса саклана. Татар егетенә, бигрәк тә флотка авылдан килгәненә, белеме дә чамалы булса, ул терминнарны белү әле дә авыр. Менә флотта әле дә гамәлдә булган бер-ике дистә терминны мисалга китерик. «Товарищ» исемле өч мачталы җилкәнле корабльдә хәрби диңгез училищесы курсантлары практика узалар. Флотта җилкәннәр хуҗалыгына кагылышлы менә мондый терминнар бар: слаблинь, ракс-бугель, бугель, топ, фок-парус, кренгельс, риф-банты, кливер-шкот, кливер-галс, риф-штерты, ликтрос, люверс һ. б… Тагы да катлаулырагы: марсель өстендәге брам-стеньгага күтәрелә торган җилкән – брамсель; фок-мачтадагы фор-брамсель, грот-мачтадагы грот-брамсель, бизань-мачтадагы крюйс-брамсель… Тагын: фор-стеньга, таксель, фор-бом-брамсель, грот-бом-брам-стаксель, крюйс-бом-брамсель…

Ә мачтадагы исемнәр-терминнар болай: беренче мачта – фок-мачта; икенчесе – грот-мачта; өченчесе – бизань-мачта. Аларга бәйле сүзләр: вантлар, фаллар, клотик, стеньга, фок-рей, фор-марса-рей, фор-рей-топенанты, фор-штаг, фор-стень-штаг…

Төеннәр… Без бит инде тормышта ике-өч төрле төен бәйләп рәхәтләнеп яшибез. Флотта исә бау (трос) белән әйбер беркетү өчен ике дистәдән артык төен ысулы кулланыла һәм боларның барысының да исеме бар: калмык төене, балыкчы төене, шлюпка төене, шкот төене, буйреп төене…

Флот түгел, Фәннәр академиясенең тел белемнәре институты диярсең! Буразнадан, көлтә йөге арасыннан чыккан татар малаена, чыннан да, бер башваткыч бит бу! Ләкин шуңа карамастан татар егетләре Хәрби диңгез флотында хезмәт иткәннәр. Мин монда өч-дүрт мисал китерәм, кайберләре турында бик кыска сөйлим. Әйтик, 1904 елгы рус-япон сугышында адмирал Рожественский командалык иткән эскадрада татарлар булган, Цусима сугышының фаҗигасен күреп белүче, анда исән калучылар булган. Моны раслаучы фактлар – җыелып басылган халык иҗатында һәм архив папкаларында. Архивларда шәкерт дәфтәрләренә язылган, тыелган (арестка эләккән) бик күп җырлар бар: аларда безнең егетләрнең Чемульпо, Порт-Артур, Цусима сугышларында шәһит китүе турында сөйләнә. Цусима сугышы ул – диңгез сугышы.

Икенче мисал. 1908 елның 28 декабрендә Сицилия белән Калабрия арасында җир тетрәү булып, ярты минут эчендә егерме өч шәһәр, йөзләгән авыл җимерелә, уннарча мең кеше һәлак була. Сицилия янында гына рейдта торган рус хәрби корабльләре – «Слава», «Цесаревич» линкорлары, «Адмирал Макаров» һәм «Богатырь» крейсерлары халыкка ярдәм күрсәтү өчен ашыгыч рәвештә Мессина шәһәренә киләләр. Рус газета-журналларында игълан ителгән хәбәрләрне мин күп укыдым. Әнә шул кешеләрне коткару вакытында булган хәлләрнең барысы да диярлек билгесез бер татар егете тарафыннан «Җир селкенүнең бәяны» дигән бер әсәрдә тасвирланган. Бу турыда мин 1979 елда язып та чыккан идем, ул мәкалә 1987 елда дөнья күргән «Әдәбият һәм чынбарлык» дигән китабыма да кергән иде42, ләкин халкыбыз күпсанлы, газета мәкаләсе бер көн генә яши, ә китапның тиражы нибары мең дүрт йөз данә. Ул мәкаләдә рус флотының әлеге эскадрасында татар егетләренең булуы исбат та ителгән иде кебек. (Бәет язарлык бер татар егете булгач, тагын башка татар матрослары нигә булмасын?)

Тарихыбызда билгеле: революциягә кадәр Балтыйк флотының Петербург-Кронштадт базаларындагы хәрби корабльләрендә байтак татар егете хезмәт итә. Рус милләтендәге хәрбиләр якшәмбе көнне гыйбадәт кылсалар, мөселман хәрбиләренә җомга көн гыйбадәт кылырга мөмкинлек бирелә. Шулай итеп, хәрби частьларда, зур корабльләрдә мөселман муллалары штаты булдырыла (күрәсең, мәдрәсә тәмамлап килгән татар егетләренә хәрби хезмәтен узганда өстәмә эш итеп тапшырылган), алар гыйбадәт эшен оештыралар. Петербург, Кронштадт гарнизоннарындагы хәрби муллаларның эшенә Петербург мулласы Гатаулла Баязитов җитәкчелек итә. Аңа «военный ахун» дигән дәрәҗә бирелә (өлкән рухани, муллалар өстеннән инспектор, күзәтүче). Г. Баязитов исә Николаевский, Александровский, Беренче Хәрби-инженерлык корпусларындагы мөселман егетләренә дин гыйлеме өйрәтә. Ватанга тугрылык хисләре тәрбияләгән өчен дәүләтнең зур-зур орденнарына лаек була.

Каюм Саттаров – Зөя ягы Акъегет авылы егете. Егерме биш еллар буе диңгездә йөзгән кеше. Европада (безнең гасыр башында) ул булмаган порт юк. Беренче ранг капитаны (диңгез флотында контр-адмиралдан бер баскычка түбән өлкән офицер-капитан), Гельсингфорс (Хельсинки) портында диңгез маяклары ведомствосында хезмәт итә. Йөзүдән туктагач, ел саен диярлек (1911–1914) чираттагы ялын туган авылында уздыра. Казанга килеп, «Шәрык клубы»на керә, анда кичәдә катнаша, абруйлы кунаклар кенәгәсенә истәлекле язулар калдыра, татар газеталарының идарәсенә акчалата ярдәм күрсәтә, Акъегеттән махсус Казанга килеп, «Сәйяр» труппасының спектакльләрен карый. Проломный (Бауман) урамыннан мәһабәт гәүдәле, алтын погонлы беренче ранг капитаны, «диңгез бүресе» Каюм Саттаров узганда, агай-эне эшен ташлап аның артыннан бара: бу бит үзебезнең татар егете, әнә нинди зур дәрәҗәгә ирешкән…

Бу мәгълүматларның барысы да минем яшь чагымда, Хәрби диңгез флотыннан кайтып, Казан университетының гыйлемгә искиткеч бай, мәшһүр Н. И. Лобачевский исемендәге китапханәсендә түл җыеп утырган бәхетле елларымда җыеп алынган иде.

Бабайларыбыз сынатмаган! Юк, юк, сынатмаган, илче дә булганнар, язучы сыйфатында башкалаларда яшәп әсәрләр дә иҗат иткәннәр. Акылы, сәләте булган кешегә Россия империясендә дә урын булган. Ул бит сиңа сталинизм чоры түгел. Тарихның исә таләбе бер генә: аңа сак һәм гадел мөнәсәбәттә булу гына кирәк…

Яшь ленинчы. – 1988. – 21 май

41

Яшь ленинчы. – 1988. – 6 апрель.

42

Мәкаләнең исеме – «Бер тарихи бәет эзеннән». – Г. Х.

Әсәрләр. 9 томда / Собрание сочинений. Том 9

Подняться наверх