Читать книгу Әсәрләр. 9 томда / Собрание сочинений. Том 9 - Мухаммет Магдеев - Страница 28

Беренче бөтендөнья сугышы башланып китү тарихның барышын тизләтә. Германиянең бу сугышта Төркия белән бер союзда торып сугышуы, Россия армиясендә мөселманнарның шактый күп булуы төрек милләтчеләренең эшкә ашмас хыялларын тагын бер тапкыр канатландырып җибәрә. Төрек милләтчеләре, бу сугышның да талау, империалистик сугыш икәнлеген искә алмыйча, «мөселманнар белән кяферләр арасындагы сугыш» турында искереп беткән мирасны яңарталар. Кяфер – мөселман булмаган кеше. Ләкин бу сугышта Төркиянең союзнигы Германия үзе дә «кяфер» дәүләте иде. Югыйсә исәп бик гади иде: сугыш Россия белән барганлыктан, рус армиясе составындагы мөселман солдатларының аңына, рухына тәэсир ясау, шуның белән аларны үз якларына аудару һ. б. Шул максатларны күздә тотып, Германиядә татар телендә китап бастыру, газета, календарь чыгару кебек чаралар уздыруның бөтен бер программасы билгеләнә. Төрек милләтчеләре «газават мәҗбүри» дигән лозунг күтәрәләр һәм бу сугышта, гомумән, империалистик дәүләтләргә каршы түгел, ә француз, рус, инглиз милләтләренә каршы көрәшкә чакыралар, бу милләтләргә карата дошманлык орлыгы чәчәләр. Мондый пропаганда бигрәк тә Германиягә, Австро-Венгриягә әсирлеккә төшкән мөселман солдатлары арасында җәелдереп җибәрелә. Бу максатка хезмәт иткән әдәби-публицистик чыганакларның безгә мәгълүм булганнары түбәндәгеләр:

1. Газеталар. Болар гыйльми китапханәләрдә сакланмаганнар, аерым кешеләрдә генә очратырга мөмкин.

2. «Яңа Шәрык» типографиясендә татар телендә басылып чыккан китаплар: әлифба, уку китабы, «Алмания-Шәрык» җыентыгы һ. б. Уку китабын без шартлы рәвештә «Әсирләр китабы» дип йөртербез, чөнки аның тышлык бите югалган.

3. Татар әсирләренең авыз иҗатын туплаган китаплар.

Сугыш башланып, Германия тылына беренче татар әсирләре озатылу белән, Германиядәге исламчылар һәм төрекчеләр сугышның характерын дини мәсьәләгә кайтарып аңлаткан ике газета чыгаралар: «Җиһадел ислам» һәм «Җиһад» газеталары. Беренчесен мәгълүм журналистлар Габдерәшит Ибраһимов һәм Галимҗан Идриси чыгаралар. (Галимҗан Идриси – татар журналисты. «Шура» мөхбире буларак, Төркиягә бара һәм Беренче бөтендөнья сугышы аркасында Ватанына кайта алмыйча кала. Бераздан Германиягә барып чыга. Әсирләр арасында эшли, татарча газета чыгара. Егерменче елларда «Татарстан» газетасының Берлиндагы мөхбире булып хезмәт итә. Г. Идрисинең Германиядә Совет хөкүмәте эшләрен башкаруы «Татарстан» газетасының шул чордагы саннарында яктыртылган. Болар минем архивымда байтак тупланган. Г. Идрисинең улы Илдар Идриси – М. Җәлилне камерада күргән иректәге татарлардан иң соңгы шаһит.) «Җиһад» газетасы исә җилем басмада чыккан, Казан университеты китапханәсенең Сирәк кулъязмалар бүлегендә аның бер кисәге генә саклана. Шуңа күрә газетаның юнәлеше турында сүз алып баруы кыен. Ләкин һәр ике газетаның исеменә «Җиһад» сүзе кертелү аларның тоткан юлларын күрсәтеп тора: җиһад – «изге сугыш» дигән сүз.

Татар әсирләре өчен чыгарылган газеталарның тагын берсе «Татар иле» дип атала. Аның гыйльми исемлеккә теркәлгән тулы төпләме Истанбулда бер шәхси коллекциядә саклана, диелә. Ләкин моның төпләмен аерым кешеләрдә генә очратырга мөмкин. Чөнки әсирлектән туган иленә кайтып китүчеләргә аны бүләк итеп биргәннәр; ул кечкенә форматта басылган һәм нибары сигез саны гына чыккан. Вюнсдорфта нәшер ителгән бу газетада татар әдәбиятының кечкенә бер агымын күзәтергә мөмкин. Андагы материаллар Ватаныннан аерылган татар солдатының уй-кичерешләрен, сугышка мөнәсәбәтен ачыкларга ярдәм итә. Газетаның һәр саны икешәр тираж белән басылган, ләкин сатып алучылар саны 200–300 кеше белән чикләнгән. Сатып алучылар санын арттыру җәһәтеннән булса кирәк, анда татар халык иҗаты әсәрләренә дә урын бирелгән.

Кеше рухы өчен көрәш бара… Хәрби лагерьларга журналист Йосыф Акчура килә. Акчура янында атаклы Хәккый-паша басып тора. Җомга намазы укыталар, ислам берлеге турында вәгазь сөйлиләр. Ләкин мондый тәрбия кичләре татарның демократик әдәбияты, җыры, иҗаты янәшәсендә югалып кала. Зюссенда (Цоссен. – Г. Х.), мәсәлән, Каюм Рахманкулов (татар мәгърифәтчесе Г. Рахманкуловның улы, тәрҗемәче С. Рахманколыйның энесе) татар труппасы оештыра. Алар «Казанга сәяхәт»не (И. Казаков әсәре) куялар, концерт кую өчен татар гармуннары ясыйлар. Башка милләт әсирләре, татар телен аңламаганлыктан, пантомима оештырып җибәрәләр.

Бәйрәм көннәрендә лагерьга немец алпавытлары, буржуалары килә. Әтисе, әнисе, җиткән кызы. Бу да шәхес өчен көрәш. Алар лагерь башлыкларыннан үз кызларына ошардай берәр татар егетен куна җибәрүне сорыйлар. Кияү булырлык немец егетләре сугышта үлеп калганнар. Немец кызына өйләнсәң, азат итәләр. Журналист Йосыф Акчура исә Төркиягә китәргә өнди. Анда да татар егетләренә шартлар әйбәт – өйләнеп калучыларга йортлар биреләчәк икән. Шундый шартларда «Татар иле» дигән газета әсирнең бердәнбер иптәшенә әверелә.

Әсирләр газетасына урнаштырылган шигырьләр чын мәгънәсендә тормышчан әсәрләр: алар кеше рухы өчен көрәш кызган вакытта мәйданга чыгалар.

Газетада «М» псевдонимы белән басылган бер шигырь бар. «М» псевдонимы белән заманында М. Галәү шигырьләре басылганлыгы билгеле. Шигырь аныкымы? Әллә әсирләр арасыннан берәрсе язганмы? Әсир булса, ни өчен шигырьдә үзенең исемен күрсәтми? Сирәк кенә, берәр генә шигырь язган кешегә псевдоним астына яшеренү характерлы түгел бит. Һәрхәлдә, шигырь тоткынлыкта яткан кешеләрнең эчке дөньясына бик тә туры килә. Шигырь «Өмид өзмә» дип атала.

Вюнсдорф лагере Германиядәге барлык татар әсирләренең мәдәният учагына әверелгән. Монда татарча спектакльләр, концертлар куелган, укыту эше юлга салынган. Әсирләрнең бик күбесе татарча, русча укый-яза белгәннәр, татар әдәбияты белән яхшы ук таныш булганнар. Алар янына Германиянең галимнәре килеп йөргән. Мәсәлән, газетаның 5 нче санында Пипер исемле галимнең «Татарларыбыз» дигән мәкаләсе бар. Пипер Вюнсдорфта әсирләр белән аралашып яшәгән. Үзенең мәкаләсендә ул татар егетләрендәге гүзәл сыйфатларга сокланып яза. Ул татарларның тырышлыгы, иген эшен яхшы белүе, намуслылыгы һәм иң авыр көннәрдә «иптәшләре турында уйланулары… бер-берләренә үлә язып ярдәм итүләре» турында яза. Лагерь шулай итеп кешеләрдә интернационализм хисләре тәрбияләүче учакка әйләнә.

Вюнсдорф лагерендагы әсирләр арасында укыту-тәрбия эшләренә зур игътибар бирелгән. Әсирләр рус, немец телләрен өйрәнгәннәр, укый-яза белмәүчеләрне үз телләрендә укырга-язарга өйрәткәннәр. «Хәзер лагерьда татарча, алманча, русча укучы иптәшләрнең саны көннән-көн күбәя башлады», – дип яза газета үзенең 1 нче санында. Әсирләр арасында мәдәни-агарту эшләре алып бару өчен «Яңа оешма» төзелә. Бу оешманың вазифалары түбәндәгеләр була:

1. Лагерьдагы әсирләрнең күңелен ачар өчен атна саен «Әдәбият кичәсе» ясалачак. Ул кичне берәр сәгать әсирләргә кирәкле булган мәсьәләләр хакында сөйләнәчәк. Аннан соң теләгән кешеләр тарафыннан биюләр вә җырлар тәртип ителәчәк.

2. Татар барагындагы блокта буфет булачак. Моннан тыш, шушы ук оешма тарафыннан әсирләр өчен дини бәйрәм – Мәүлид кичәсе дә уздырыла. Хәер, бу дини бәйрәм дә, нигездә, Ватаннарын сагынган әсирләрнең әдәби кичәсенә әверелә. Мәсәлән, анда «Ашказар», «Мәдинәкәй», «Тәфтиләү» көйләренең тарихы сөйләнә, шул ук вакытта алар сәхнә артыннан башкарыла да. Бу хәл «тыңлаучыларга чиксез тәэсир итә вә, чынлап та, күздән яшь агыза». Шул ук көйләрне музыка коралларында да уйныйлар. Тагы да кызык бер факт: ислам дине теләсә нинди бәйрәмдә Коръән, намаз укудан башка бер төрле инсценировканы да күздә тотмый. Ләкин бу бәйрәмгә сәнгать элементларын кертеп җибәрәләр. Хәзрәт сәхнәгә ике кыз – «фәрештәләр» белән чыгып баса. Диннең кырыс хөкеме мондый артистлык өчен хәзрәтне асып куяр иде! «Бу тантанадан соң, – дип яза газета, – төнге сәгать бер ярымнарга кадәр бәйрәм чәйләре… эчелде».

Икенче көнне кич белән шул ук зиннәтле театр барагында «Аң» труппасы тарафыннан театр уйнала. Уеннан соң труппа файдасына акча җыю оештырыла.

Күргәнебезчә, әсирләр арасында сәхнә әсәрләре дә куелган. Алай гына да түгел, лагерьда биюгә өйрәтү түгәрәге дә эшләгән. Мәсәлән, газета бу түгәрәк җитәкчесенең «һәр атнага ике төрле танцы өйрәтәм» дип тә, ике ай буена бары бер «Краковяк»ны гына өйрәтүен тәнкыйть итеп яза. Вюнсдорфтагы татар әсирләренең барысы да бальный танецка өйрәнеп кайта.

Апрель аенда Вюнсдорфтагы татар әсирләре, якын-тирәдәге бөтен якташларын чакырып, Сабантуй бәйрәме ясыйлар. Сабантуйга берничә атна алдан әзерлек башлана. Моны карарга килгән җирле халык «бу кадәр юклык, кайгы, хәсрәт эчендә яшәгән кешеләрдә бу дәрәҗәдә хөсне табигать (матур холык), низам (тәртип) һәм һәрнәрсәдә артыгы белән рәт күрү»гә гаҗәпкә кала. Бөтен Европаны канга батыру өчен планнар төзегән, озак еллар кан һәм тимер сәясәте алып барган Гогенцоллерннарның пайтәхете Берлин янында татар крестьянының горур рәвештә хезмәт бәйрәмен уздыруы – чыннан да, тарихта сирәк очравы ихтимал булган хәл. Сабантуйны ачып җибәргән дога да бөтенләй реаль теләкләргә кайтып кала: Сабантуй алдыннан «бөтен нәбатәт53 вә хәйванаткә яңа тормыш, яңа җан биргән бу яз башының бәндәләргә дә ашлыкка муллык, канга сафлык, җиһанга тынычлык бирүен» теләп дога кылына. Әлбәттә, әсир солдатның туган иленә кайтуы җиһанның тынычлыгына бәйле иде. «Ашлыкка-муллык» дигән теләк әйткәндә дә немец алпавытының иген басулары турында сүз бармый: монда әсир үз иле – Идел, Мишә, Сакмар, Җаек буйларындагы муллык турында хыяллана. Әнә шуңа күрә әсирләр Сабантуй программасын бөтенләй үзенчәлекле итеп төзиләр. Алар татарча киенеп, мәйдан уртасына сабан, тырмалар белән чыгалар (шәхси архивларда бу процессны төшергән фотолар очрый). Әсирләр җир сөрү, тырмалау процессларын күрсәткәч, йомырка катыштырып орлык чәчәләр. Җир өстендәге йомыркаларны балалар җыеп алалар. Бактың исә сугыш крестьяннар өчен бөтенләй ят нәрсә икән. Крестьян тормышының бөтен мәгънәсе әнә шундый тыныч хезмәттә, туклык, муллык өчен көрәштә икән. Крестьян әнә шулай бөтендөнья сугышын кабызып җибәргән Гогенцоллерннарның борын төбендә – Берлин янында иген үстерүгә, тыныч хезмәткә гимн җырлаган.

Шуның өстенә бәйрәм вакытында «әсирләр тарафыннан ялланган алман солдатлары музыкалар уйнап» торалар. Сабантуй программасына көрәш, йөгереш, баганага менү, аркан тартышу кебек уеннар кертелә, җиңүчеләргә бүләкләр бирелә. (Бу бәйрәмне Америкадан килгән фотохәбәрче «Чикаго трибюн» газетасы өчен рәсемгә төшерә. Димәк, татар Сабан туе турындагы материалларны әлеге газетаның 1920 елгы төпләменнән эзләргә кирәк.) Сабантуйга килгән рус әсирләре ватандашларын чын күңелдән бәйрәм белән тәбриклиләр, рәхмәт әйтәләр. «Алманиядә булган 32 лагерьдан чакырылган татары, урысы аралаш әсирләрнең… туйга килеп җитүләре вә Вюнсдорфтагы иптәшләрен куана-куана, рәхмәт әйтә-әйтә бәйрәм белән котлаулары»на газета сокланып яза. Ләкин чакырылган бик күп рус һәм татар әсирләре Сабантуйга килә алмыйлар. Берлиндагы революцион чуалышлар аркасында Сабантуй көнне транспорт зарарлана. Өстәвенә «Берлиндагы яңа үзгәрешләр сәбәпле лагерьда электрик лампалары янмаганлыктан, хәзерләнгән театрлар уйналмый» кала.

Безнең өчен газетаның яңа хөкүмәткә – большевикларга мөнәсәбәтен ачыклау да бик әһәмиятле. Сүз дә юк, газета гомумтөрекчелек рухы белән сугарылган мәкаләләргә урынны шактый иркен бирә. Газетада татар милләтенең язмышы турында сүз барганда, татар милләте бербөтен итеп алына. Сыйнфый көрәш идеяләреннән газета ерак тора. Шулай да, төрле Көнбатыш газеталарыннан алган хәбәрләргә таянып, газета империалистик сугышка, Антанта дәүләтләренең политикасына анализ ясарга тырыша һәм менә нәкъ шул мәсьәләдә ул большевикларның тышкы сәясәтенә теләктәшлек белдерә. «Россия хәле» дигән мәкаләдә, мәсәлән, газета болай дип яза: «…Бу хәл шул көенчә күпме дәвам итәр? Англия, Франция, Америка хөкүмәтләре тагын да бик күп корал, товар, акча биреп, теге якны большевикларга каршы сугыштырырлармы? Анысы да бер дә мәгълүм түгел. Бер үк бу өч хөкүмәтнең өчесендә дә күпчелек эшче халык Россиянең эчке эшенә Англия, Франция, Америка хөкүмәтләренең катнашуларын теләмиләр… Без мөселманнар… әүвәлге Россиядәге төрле милләтләр үзләре теләгәнчә аерым хөкүмәт вә яхуд автономияле бер милләт булып яшәргә ирекле булсалар икән һәм дә бик сусап көткән солыхыбыз тиздән ясалып, без дә илләребезгә кайтып китсәк икән дип телибез».

Газетадагы мәкаләләрнең күбесе бер мәсьәләгә нигезләнгән: әсирләр кайчан Ватаннарына кайта алырлар? Басылган материалларда әнә шул өмет һәрвакытта да диярлек большевикларга бәйле рәвештә чагылдырыла. «Большевиклар белән Англия арасында әсирләрне алмаштыру хакында ике атнадан бирле сөйләшү бара. Бер үк нәтиҗәсе әлегә мәгълүм түгел. Бу хакта телеграммалар бик саранлык итәләр вә бик аз хәбәр китерәләр», – дип яза газета үзенең 2 нче санында. Копенгагенда барган бу сөйләшүләргә газета зур игътибар бирә. Большевикларның сөйләшүләрне оештыруда инициативаларына бәя биреп, газета болай дип яза: «Большевиклар бу хәрәкәтләре белән үзләренең кирәк дәхелдә,54 кирәк хариҗда55 солыхка якынлашырга теләгәнлекләрен, бигрәк тә Америка вә Әнгелтерә белән икътисади мөнәсәбәткә керешергә уйлаганлыкларын күрсәтәләр…» Икенче бер урында газета: «Италиянең һәр тарафында ихтиляль56 дәвам итә. Эшче халык урыс большевикларына дуслык изһар57 итәләр», – дип хәбәр итә. Әсирләрне Ватаннарына кайтару мәсьәләсендә Ленин, Литвиновларның кайгырту күрсәткәне турында да мәгълүматлар бар. Ватанга кайту – әсирләрнең төп максаты, төп идеалы. Ләкин алар халыклар төрмәсе булган Россиягә түгел, ә азатлык яулап алган илгә кайту турында хыялланалар. Шуңа күрә газетаның өмете – Русиядә халыклар язмышына тугрылыклы булып калган бердәнбер партиягә – большевиклар партиясенә. Газета әсирләрне кайтару мәсьәләсен хәл итү Ленин тарафыннан Литвиновка тапшырылганлыгына зур игътибар бирә. «Ленин, – дип яза газета,– Литвиновны әүвәлдә Лондонга сәфир58 итеп тәгаен иткән булса да, инглиз хөкүмәте аны тасдыйк59 итәсе урынга, тотып ябып куйган иде… Инглиз эшчеләренең башлыгы булган О’Греди белән сөйләшер өчен большевикларның үзләренең иң либераль кешеләрен җибәрүләрендә, әлбәттә, бер хикмәт бардыр».

Шулай итеп, «Татар иле» газетасы, сыйнфый көрәш идеологиясеннән читтә торуына карамастан, совет строена, большевиклар партиясенә симпатия белдерми кала алмый. Бу факт исә әсирләрнең сәламәт рух белән Ватаннарына кайтуына һәм совет властен яклап көрәшкә кушылуларына китерә.

Хәзер әсирләр өчен Берлинда чыгарылган китаплар турында берничә сүз. Безгә мәгълүм булган китаплар методологик яктан барысы да Төркиягә ориентация идеясе белән сугарылганнар.

«Алмания – Шәрык» китабы шундыйлардан. Моның исеме үк Германия-Төркиянең империалистик союзына ишарә ясый. Ул китап сугышчыларда оптимистик рух тәрбияләүне максат итеп куйган, күрәсең: андагы рәсемнәрдә сугыш инвалидлары – кулсыз, аяксызларның ничек итеп йорт, хуҗалык эшләренә яраклашуы турында сөйләнә. Китап шулай ук Төркиянең хуҗалыгы, табигате турында мәгълүмат бирә һәм Германия-Төркия дуслыгына багышланган башка материаллар белән таныштыра.

Әсирләр өчен чыгарылган «Әсирләр китабы»ның эчтәлеге шактый кызыклы. Китап, пантюркизмнан тыш, пангерманизм идеяләре белән дә сугарылган. Мондагы материаллардан күренгәнчә, патша хөкүмәтенең дошманнары менә кемнәр булган: революцион буржуазия, революцион эшче-крестьяннар, Русиядә яшәүче мөселманнар, Төркия һәм Германия. Хәзер патша бәреп төшерелде, димәк, гомуми дошман бетерелде. Төп бурыч нәрсәдән гыйбарәт соң? Татарлар мәсьәләсен хәл итү. Китап авторлары Русиядә башланган көрәшнең сыйнфый көрәш икәнлеген бөтенләй телгә алмыйлар. Алар уенча, бу үзгәрешләр, бу көрәш бары тик милләтләрнең великорус шовинизмыннан котылуы өчен генә бара. Шуңа күрә китапка М. Гафуриның Г. Тукай һәм Ф. Әмирхан тарафыннан тәнкыйть ителгән шигырьләре урнаштырылган. Берсе «Иске җырга кушып» дип атала. Анда шагыйрь «матур тау башында тирмә корып җәйләгән ханнар» заманын сагына, татар-башкортларның «асыл затлары»н юксына һ. б., һ. б. Китапка Зыя Күк Алып, Мөхәммәд Әмин шигырьләре, Намикъ Кямал мәкаләсе, Г. Тукайның «Ләззәт вә тәм нәрсәдә?», «Теләнче» шигырьләре кертелгән. Кыскасы, ул сәяси-әдәби хрестоматия формасын алган.

Халыкара хәлләргә, сәяси мәсьәләләргә бәя биргәндә, китап үз каршылыклары эчендә үзе бутала. Анда бирелгән материаллар Русиядәге көрәшнең сыйнфыйлыгына күз йомып, аны бары тик милли азатлык көрәшенә генә кайтарып калдыралар. Китап Германия, Төркия дәүләтләренең мөселманнарга карата теләктәш булуын исбатларга тырыша. Шул ук вакытта «Россиядә 1917 елгы ихтиляль агымнарының барышы хакында» дигән бер мәкалә болай тәмамлана: «Хәзер инде Россиядә халык хөрриятеннән башка хөррият булмаячагы ачык мәгълүм булды. Яшәсен гаярь урыслар! Яшәсен аларның йөзләрчә ел изелгәннән, хурланганнан соң алган хөрриятләре!» Шул ук вакытта, пантюркистларга хас булганча, китапка империалистик сугышның характерын дини сугышлар турындагы миф белән күмеп калдырырга омтылыш көчле.

Бу китапны чыгарган нәшрият алдагы елда татарча календарь бастырырга да әзерлек алып барган. Китапның эчендә ябыштырылган реклама кәгазе шул турыда сөйли. Анда берничә телдә болай дип язылган: «Киләчәк ел өчен яңа календарь нәшер итәргә уйланадыр, бу календарь китап кибетләрендә сатылачактыр».

Әдәби чыганакларның тагын бер төркеме – немец галимнәренең татар халык иҗаты буенча чыгарган китаплары. Шуларның солдат рухын, кеше язмышын сурәтләү җәһәтеннән иң әһәмиятлесе – профессор Г. Вайльнең «Татар текстлары» дигән җыентыгы. Бу җыентыкка материал Беренче бөтендөнья сугышында әсирлеккә төшкән татар солдатлары арасында тупланып, 1930 елда Берлин-Лейпциг нәшриятында китап булып чыга. Китапта һәрбер фольклор әсәренең кемнән кайчан язылып алынуы, ул кешенең һөнәре, туган җире, ата-анасының чыгышы һ. б. мәгълүматлар бирелгән. Вайльгә җыр, әкият һ. б. материаллар яздырган татарларның барысы да «рус һәм татар телләрендә укый-яза беләләр» дип куелган. Вайль язып алган текстлар арасында телдән сөйләнгән Г. Тукай биографиясе, Һ. Салиховның «Тәндә җаным» шигыре (әсирләрдән берәү аны фольклор әсәре дип белеп тәкъдим иткәнме, әллә Вайль ялгышканмы – әйтүе кыен), төрле грамматик күнегүләр бар. Бу факт үзе үк инде революциягә кадәр татарлар тоташтан надан булган дигән уйдырма фикерне юкка чыгара. Әсирләрнең күбесе – егерме өч-утыз ике яшьләр тирәсендәге егетләр. Болар Оренбург, Әстерхан, Бәләбәй, Бөгелмә, Самара, Сембер, Каргалы, Златоуст, Лаеш (Күн, Шәле авылы), Иркутск, Буа, Чиләбе (Кунашак), Кустанай, Орск, Стәрлетамак егетләре булганнар (сүз Вюнсдорф лагере турында гына бара). Бик күп әсирләрнең рус мәктәбен тәмамлаган кешеләр икәнлеге билгеле. Алар Вайльгә бик күп фольклор әсәрләре – җырлар, әкиятләр, мәкальләр яздырганнар, галим исә аларның сөйләшеннән фонограммалар эшләгән. Вайль язып алган җырлардан шул анык мәгълүм: әсирләр Ватаннарын бер генә минутка да исләреннән чыгармыйлар. Ватанны, туганнарын, тыныч хезмәтне сагыну – язылган текстларның төп эчтәлеге менә шулар. Әнә шуңа күрә «Ашказар», «Зиләйлүк», «Кара урман» кебек мәгълүм җырларны яздырганда, алар бу җырларга өстәмә исемнәр биргәннәр. Аларны «Туган илне сагыну», «Чит җирдә сагынып яшәү», «Аерылышу» һ. б. исемнәр белән атаганнар. Аеруча җылылык, халыкка, Ватанга мәхәббәт хисләре белән сугарылганы – татарларның Сабантуй бәйрәмнәре турындагы текстлар.

Әсирләр күңелен җәлеп иткән халык иҗатына күз салыйк. Халык арасында бик популяр «Герман көе» шул чорда – яки фронтта, яки дошман лагеренда туган булуы ихтимал. Вайль аны «Аерылышу» дип атый да җәяләр эчендә «Герман көе» дип күрсәтә.

Моннан тыш, татар солдатлары арасында музыка фольклоры җыючылар да булган. Музыка белгече М. Нигъмәтҗанов шундыйлардан ике чыганакны телгә ала. Берсе – 1917 елда Венада чыккан «Рус әсирләренең көйләре» дигән китап. Бу китапка татар көйләренең дә ноталары кертелгән. Икенчесе – «Казан татарларының җырлары» исемле китап – 1919 елда Бюкебург һәм Лейпциг нәшриятында басылган. М. Нигъмәтҗановның әйтүенә караганда, бу китаплар бары тик шәхси архивларда гына сакланалар.

Шулай итеп, төрек милләтчеләренең саташулы ниятләре тормышка ашмый: Төркия мәнфәгатен яклап, «хәлифәлек өчен» көрәшергә бер генә солдат та кызыкмый. ТАССРның халык артисты X. Уразиковның сөйләвенә караганда, төрек милләтчеләре татар әсирләрен китап, газета ярдәмендә генә үз якларына аудара алмагач, көч кулланып карыйлар: немец офицерлары белән берлектә, алар татар әсирләрен каты режимга күчерәләр, ач тоталар. Исән калу өчен бер генә юл күрсәтелә: төрек армиясенә күчү. Төрек милләтчеләре өлешчә моңа ирешәләр дә: мең кешелек бер батальонны төрек офицерлары җитәкчелегендә әзерләп, Англия-Төркия фронтына җибәрәләр. Ләкин «дин кардәшлеге» дигән миф күккә оча: юлда барганда солдатлар баш күтәрәләр, командирларын аталар һ. б., һ. б. Татар солдатларында «төрек диндәшләренә» карата мәхәббәт түгел, нәфрәт кенә үсә. (X. Уразиков белән мин аның фатирында очраштым. Үләренә берничә айлар калган иде… Әсирлектә үткәргән көннәре, Г. Идриси, Р. Ибраһимов, М. Сөбхи һ. б. белән очрашуы, Англия-Төркия фронтына Вюнсдорфтан җибәрелүе, татар солдатларының Төркиядәге восстаниесе, шуннан Севастопольгә кайтып төшүләре, аклар армиясенә мобилизовать ителү һәм шуннан кызылларга күчүләре турында трилогия язарлык хәлләр сөйләде. Болар – минем блокнотта. Ләкин бу турыда яза алмамдыр. Моның өчен Австриягә барып, Вюнсдорфны, Анатолия ярымутравына барып, Англия-Төркия фронты (Гыйрак) линиясен күрергә кирәк. Севастополь, Истанбул портларында булганым бар, ләкин мин ул вакытта мәрхүм X. Уразиков сөйләгәннәрне әле ишетмәгән идем. Бу темага кем дә булса язарга теләсә, үземнең бөтен мәгълүматларымны бирер идем.)

1919 елның башында Совнарком утырышларының берсендә хәрби әсирләр мәсьәләсе карала. Хәрби әсирләрнең гаиләләренә ярдәм оештыру буенча карар кабул ителә. Әсирләр язмышын хәл итү өчен М. Литвиновны Копенгагенга җибәргәндә, В. Ленин аңа болай ди: «Әсирләрне һичшиксез йолып алырга кирәк, һичшиксез! Бу – безнең тышкы һәм эчке җиңүебез булыр!»

Әсирләрне Ватанга кайтару өчен дипломатик көрәш ун айга сузыла. Гомумән, хәрби әсирләрнең язмышын кайгырту, аларны кайтару турыдан-туры В. Ленин җитәкчелегендә алып барыла. Германия тылында ятып, Ватандагы хәлләр турында хакыйкый мәгълүмат ала алмаган әсирләргә Ватанга кайткач та игътибар зур була. Тарихчы Р. Хәйретдинов, мәсәлән, шундый бер фактны китерә: «1919 елның 5 январенда Мәскәүдәге Саламонский циркында хәрби әсирләр өчен концерт-митинг оештырыла. Әсирләрнең яртысыннан күбрәге Германиядән әсирлектән кайткан мөселман солдатлары була. Алар алдында Коммунистлар партиясенең күренекле эшлеклесе Емельян Ярославский һәм Үзәк татар-башкорт комиссариаты рәисе урынбасары Галимҗан Ибраһимов чыгыш ясыйлар. Ораторларның сүзләре тыңлаучыларга көчле тәэсир ясый. Ватаннарын сагынган хәрби әсирләр, илдә хөкүмәт башында хезмәт ияләре торганын аңлагач, барлык көчләрен эшчеләр хөкүмәтен сакларга бирәчәкләрен белдерәләр».

Язылу вакыты – 1966–1988 еллар Идел. – 1990. – № 7