Читать книгу Әсәрләр. 9 томда / Собрание сочинений. Том 9 - Мухаммет Магдеев - Страница 33

Ачлык дәһшәте егерменче елларда бөтен әдәбиятка, публицистикага килеп кереп, төп тема булып китә. Бу чор әдәбиятына характеристика биреп Ф. Бурнаш болай яза: «20–22 еллар арасында татар әдәбияты тарихына «Ачлык зарлары» дип аталуы мөмкин булган һәм көчле романтик, символик күренешләр белән бизәлгән бер сәхифәнең ачылганын күрәбез»61.

«Ачлык белән көрәшү – хәзерге зур вазифабыз, – дип яза Г. Нигъмәти «Эшче» газетасында. – Һәркем алган паёгының уннан берен ачларга бирсен яки ун кеше бергәләп кимендә бер баланы тәрбиягә алсын. Үзе генә ярдәм итү белән тукталмый, башкаларны да шуңа тәшвикъ62 итсен. Без уннан бер өлеш азыгыбызны бирү белән ачыкмабыз, яртысын бирсәк тә, әле яртылаш тук яшәрбез, ә шуның урынына һәрберебез берничә кешенең хәятен коткарган булырбыз… Чәчү кампаниясендә без нинди юл белән ярдәм итү мөмкин, шуны тотып эшләргә, бер минут та кичекми эшкә тотынырга тиешбез. Революциянең җиңүе, Волганың терелүенә (сүз Идел буе халыкларының исән калуы турында бара. – М. М.), аның терелүе дә безнең һәркаюсыбызның ныклап ярдәмгә килүебезгә багланган»63.

1921 елның 30 сентябрендә «Татарстан» газетасы нәшрияты каршында бер сан «Ачлар» исемле газета чыгарыла. Монда ачлыкны җиңү юлында эшләнгән эшләрдән хисап бирелә, ачлыкның сәбәпләре, аны бетерү юллары турында фикер йөртелә. Газетаны чыгаручылар – Г. Ибраһимов, Ф. Бурнаш, С. Атнагулов, К. Әмири, С. Җәләл һ. б.

«Татарстан хәбәрләре» газетасы ачлык дәһшәте турында информация белән тулган. Әдәби әсәрләр, аларга рецензияләргә урын юк. Газетаның баш редакторы Ф. Бурнаш, бүгенге көннең төп бурычы – ачлык белән көрәшү, дип яза. Әдәби әсәр авторларына ул «сәяси-иҗтимагый мәсьәләләрнең гаять күплеге әдәби нәрсәләрне газетада бастыруга мөсагадә64 итми» дип җавап бирә65.

Ачлык фонында Тукайның «Көзге җилләр» аһәңе әдәбиятка үтеп керә. Ф. Бурнаш ачлыкның иң дәһшәтле көннәрендә «Тынлык авазы» дигән ялкынлы шигырен яза.

Ачлык фаҗигасе 1922 елның язында югары ноктасына җитә. Бөтен газеталар бу фаҗигане бердәм рәвештә «дәһшәтле дошман» дип атыйлар. Апрель аенда «Татарстан хәбәрләре» Тукайның «Көзге җилләр» шигырен тулысы белән баса. Ф. Бурнаш бу шигырьгә «Гыйлавә»68 бирә:

Нәкъ шул аһәңнәр яңгыраганда Тукай иҗатына яңа бер караш ташлау ихтыяҗы туа. Һәм Ф. Бурнаш газетаның шул ук санында «Тукай шигырьләрендә иҗтимагый моңлар» дигән мәкаләсен урнаштыра. Мәкаләсенең нигезендә ул шагыйрьнең «Көзге җилләр», «Эштән чыгарылган татар кызына», «Теләнче» шигырьләрен ала һәм Тукайны «гаммәнең шатлык, хәсрәтен җырлаучы, гаммәнең эчке халәте рухиясен җанлы сурәттә мәйданга чыгарып куючы шагыйрь» булганлыгын әйтә. «Көзге җилләр» шигыре, ди ул, аның иң югары дәрәҗәдә торган шигырьләре сафында булырга тиеш. Чыннан да, «кечкенә генә бер тәфәккер69: үткәрдегебез 21–22 елларның гакылларны хәйран итәрлек дәһшәт фәлякатьләре70, «иң сөекле эшче әүлядыбыз»ның башыннан кичә торган харикылгадә71 газаплар Тукайдан соң яшәгән, туган шагыйрьләребезнең кайсысының иң нечкә кылларын тибрәтә алды һәм бу шигырьдән югарырак торырлык нинди сазлар бүләк итә алды икән?»

Газета шул ук санында Тукайның «Көзге җилләр»енә тәкълид итеп «Яз килә» исемле бер композиция бирә (авторы «Канәфер» псевдонимы белән имза куйган, моның шул ук Ф. Бурнаш булуы мөмкин).

дигәннәр элек дөнья көтеп киткән зур кешеләр. Чөнки алар ерактан күрүче күңелләре белән үлчәп кәшеф72 иткәннәр.

Композициядә беренче ләйсән яңгырының «җан алырга курыккан Газраилнең» күз яшьләре икәнлеге тасвирлана73.

1922 елның май аенда әдәби журнал «Безнең юл» чыга башлый. Журналның беренче санында ук «хәлләрнең гадәттән тыш авыр» булганы әйтелә. Ачлык фаҗигасенең бөтен Идел-Урал регионын тетрәндерүе һәм, гомумән, бу фаҗиганең Россия һавасында дәһшәт тудыруы әдәбиятта үзен нык сиздерә. Менә журналның бу беренче елындагы материаллар:

Шигырь 1922 елның маенда Оренбургта язылган.

Шигырь 1922 елның мартында Ташкентта – Идел буеннан ач балалар килеп тулган шәһәрдә – котчыккыч дәһшәт атмосферасында язылган. Шундый ук куркыныч, югалып калу, каргау аһәңнәре К. Әмиридә дә:

«Хәлләрнең гадәттән тыш авыр булуына карамастан» чыга башлаган әдәби журналда 1922 елда әнә шундый әсәрләр байтак. Октябрь борылышын ясап бик тиз генә рәхәткә чыгабыз дип ышанган язучылар ачлык, сугыш фонында тетрәнеп калалар – «Безнең юл»дагы әсәр исемнәренә генә игътибар итик: «Төнге ләгънәт» – Ф. Бурнаш; «Күктән сөрелгәннәр» – Һ. Такташ; «Канлы эзләр буенча» – К. Нәҗми; «Караңгы төн» – Ф. Әсгать; «Әсирлектә» – М. Җәлил һ. б.

Бу чорга Ленин бик төгәл бәя биргән: «Вы знаете, чего стоило такое бедствие, как голод, какие неслыханные мучения он продолжает причинять всему сельскому хозяйству, промышленности и всей нашей жизни»74.

1921 елның ноябрендә Татарстан Үзәк Башкарма Комитеты президиумы «Ачлык» исемле әдәби җыентык чыгарырга карар бирә. Редколлегия составына Ф. Сәйфи-Казанлы, Ибр. Кули, Ф. Бурнаш тәкъдим ителә. «Ачларга ярдәм мәҗмугасы» (әдәби тәнкыйтьтә кыскартып «Ярдәм» дип кенә йөртәләр) ике китап булып чыга (безнең әдәби белешмәлекләрдә, әдәбият тарихы буенча язылган китапларда боларның кайчан чыгуы, тиражы, сүз башы һ. б. турындагы мәгълүмат төгәл түгел, гадәттәгечә, шактый буталчык). Бу җыентыкларның инициаторлары – Г. Ибраһимов һәм Ф. Бурнаш. Беренче китапта ук искәрмә: «Бөтен килере ачлар файдасына багышланган». «Килер» – безнең бүгенге язучылар, журналистлар телендә – «гонорар». Элекке елларда безнең шундый мәгънәле үз сүзебез бар иде – «килер». Бу хезмәт хакы, керем, гонорар һ. б. сүзләрнең мәгънәсен үзенә сыйдырган иде. «Ярдәм» мәҗмугасында гонорарсыз («килерсез») әсәр белән кемнәр катнаша соң?

Г. Ибраһимов, Ф. Әмирхан, Гали Рәхим, Г. Газиз, М. Гали, Ф. Сәйфи-Казанлы, С. Җәләл, Ф. Бурнаш.

Беренче китап – 130 битлек.

Икенче китапта да, нигездә, шул ук авторлар: Г. Ибраһимов, М. Гали, Ф. Сәйфи-Казанлы, Ш. Госманов, С. Азаматов, С. Җәләл, Г. Хәбиб, Ф. Әмирхан, Г. Газиз, Г. Рәхим, Максуд, М. Укмасый, К. Әмири, М. Бөдәйли, Г. Харис, М. Гафури, М. Ярмөхәммәтов, Сәмави (белмәгәннәр белеп калсын: Төхфәт Ченәкәйнең псевдонимы. – М. М.), Н. Думави.

Әдәби мирастан – Г. Тукай, Ш. Бабич. Икенче китап – 240 битлек.

Ачларга «гонорарсыз» әсәр бастырган авторларның язмышы: Г. Ибраһимов, Г. Рәхим, Г. Газиз, Ф. Сәйфи-Казанлы, С. Җәләл, Ф. Бурнаш, Ш. Госманов, М. Бөдәйли, Т. Ченәкәй – Сталин корбаннары. (Калганнарының язмышын мин белмим, хәер, белмәгән көе генә язу модага кереп китте, шул шаукымнан бик куркам.)

Монда ник Мирхәйдәр Фәйзи катнашмаган? Шундый сорау туа бит!

«Татарстан» газетасының ачлык фаҗигаләре турындагы информациясендә шундый бер хәбәр очрый: драматург М. Фәйзи ачлыктан үлгән. Бераздан бу хәбәрне юкка чыгарган информация бар: үлмәгән икән, исән икән…

Ачтан үлү, син кем генә булсаң да, – күршеңдә, аяк астыңда гына…