Читать книгу Әсәрләр. 9 томда / Собрание сочинений. Том 9 - Мухаммет Магдеев - Страница 36

Хәзер «Ачлык зарлары» дигән циклдан Г. Ибраһимовның «Адәмнәр» хикәясенә тукталыйк (автор үзе аны «хикәя» дип атый). Хикәя аерым китап булып 1923 елның башында ук – ачлык фаҗигаләре әле хәтерне кагып торганда ук басылып чыга. Г. Толымбай бу әсәргә бик тиз үк уңай реплика бирә. «Иптәш Г. Ибраһимовның бу хикәясе ачлык елның бер почмагыннан дөрес, хакыйкый тасвир, – дип яза ул. – Хикәя бераз озайтылып, ачлык вакытында эшләгән советлар, АРАлар һәм бәйнәлмиләл эшчеләр оешмасы эшләренә урын бирелсә, китапның соңына куелган рәсем кебек, китапның тышына да ачлыктан берәр рәсем куелса, хикәя тагын да тулырак булыр иде.

Хикәя эшче-крестьян укучыларының күзеннән үткәрелергә тиешле»84.

1924 ел татар матбугаты «Адәмнәр» хикәясе турында шаулый. «Татарстан» газетасы, мәсәлән, гыйнвар аеның берничә санында бу әсәргә реклама бирә.85

«Татарстан матбугат һәм нәшрият комбинаты тарафыннан яңа басылып чыгып сатыла башлады

Адәмләр

Галимҗан Ибраһимов әсәре. Хикәя. Бәһасе – 45 тиен (1921–1922 елларның кышкы көннәреннән Идел-Урал буе).

Бу китапта 1921–1922 елда булган ачлыкның фаҗигасе тасвир ителә. Бу ачлыкта ачка үлүчеләр, бер кадак икмәк өчен кеше үтерү, бер кадак икмәккә тән сату, авыл бае кулакның ачлыктан файдалану өчен ачлар белән тартышуы, адәм ите ашау, адәм итен шәһәр базарында сату кеби гаять куркыныч манзараларны эченә алган бу хикәяне уку – узган ачлыкны искә алдыру өчен җитәрлек гыйбрәт була ала»86.

Ләкин озак та үтми «Безнең юл» журналында Ш. Госмановның бу хикәягә тискәре рецензиясе күренә. Бу – шактый кискен хөкем. «21 елда, – ди Ш. Госманов, – советлар хөкүмәтендә ачлыктан адәмнәр берен-бере ашаган вакытта, «френч-галифелеләр, комиссарлар бәйрәм иттеләр» дигән моральне яклаучыларның шүрлегендә ул дәрәҗәле урын алса, пролетариат әдәбияты сафыннан чыгарылып ташланырга тиеш»87.

Автор хикәядә авылга шәһәрнең ярдәме күрсәтелмәгән дип исбатларга тырыша.

Уебызча, Ш. Госманов соңгы мәсьәләдә хаклы түгел. Хикәядә шәһәрнең авылга ярдәме дә күрсәтелә. «Йөкләр килә, совет йөкләре килә!» дигән тавыш ачлыктан шашкан бөтен крестьяннарны айнытып җибәрә. Шәһәр ягыннан «зур йөк төялгән сигез чананы, арык ябык сигез ат бер туктап, бер кузгалып, кыенлык белән карлы юлдан болай таба өстериләр»88. Ач крестьянның властьларга өмете, ышанычы да күрсәтелә. «…бу сигез йөк беткәч, тагын сигезне, аннан тагын сигезне китермәкчеләр икән дигән кебек өметле хәбәрләр күңел юанычы белән матурланып, туктаусыз бу крестьяннарның йөрәгенә дәрт арттыра торды»89. Авылда өлешчә яңа власть та күрсәтелә. Рәис, үзе ачлыктан шешенә башлаган булса да, «алда торган зур эш (ачларга ризык бүлү. – М. М.) аның тәнендәге актык көчләрен суырып кузгатты» диелә хикәядә90.

«Адәмнәр»гә бераз соңрак Г. Нигъмәти дә тискәре бәя бирә. Нигездә, ул да Ш. Госманов фикерен дәвам иттерә. «Әсәрнең иң зур җитешсез җире – анда советның ачларга ярдәм итүе күрсәтелмәве, – ди тәнкыйтьче. – Әсәрне уку белән, укучының башына Совет хөкүмәте кеше ашаучыларны кулга алу өчен авылга милиционерлар җибәрүдән башка бер эш тә эшләнмәгән, ачларга бер төрле дә ярдәм итмәгән икән дигән фикер кала. Менә шул яктан караганда бу әсәр мөхәррирнең соңгы көннәрдә язган әсәрләреннән идея ягыннан иң зәгыйфе саналырга тиеш»91.

Дөрес, «Адәмнәр» тәнкыйтьтән бөтенләй азат булырлык әсәр түгел. Бу әсәрдә Г. Ибраһимовның натуралистик алымнар белән гадәттән тыш мавыгуы күзгә ташлана. Һәм әсәрне «шәһәрне авылга каршы куя» дип түгел, нәкъ менә шул натуралистик алымнары өчен тәнкыйтьләргә кирәк иде…

«Адәмнәр» әсәренә тәнкыйтьче Х. Ишбулатов исә югары бәя бирә, аны авторның башка әсәрләре белән беррәттән «көчле әсәр» дип атый. Хикәягә булган тәнкыйтькә мөнәсәбәтен белдереп, ул «бөтен язучыны, әдәбиятны бер калыпка салып стандартлаштыру мөмкин түгел» ди һәм Г. Ибраһимов иҗатының иң әһәмиятле функциясен ача: аның күп әсәрләре, ди, «портрет» ролен үтәүдән башка тагын күп заманнар буенча тәрбия ролен дә уйный алачаклар»92.