Читать книгу Әсәрләр. 9 томда / Собрание сочинений. Том 9 - Мухаммет Магдеев - Страница 31

Ә аңарчы В. И. Ленин эшчәнлеге турында. Аннан да элегрәк – АРА оешмасы турында. Нәрсә ул АРА? Бүгенге укучының аны белмәве бик мөмкин, һәм бу аңлашыла да. Без бит башта «Кыскача курс», аннан инде «КПСС тарихы» укып «тарих өйрәнгән» кешеләр. Бу дәреслекләрдә исә дөреслек – фәлән бөтен фәлән… генә иде. Без бит, берәр белешмә-информация кирәк булса, Зур Совет Энциклопедиясенә тотынабыз, ә анда ялган бик күп. Аның өченче басмасы торгынлык елларында чыккан иде, ялган буенча икенче басмадан бер дә калышмый. Өченче басмада АРА турында болай әйтелгән: АРА – ярдәм күрсәтү буенча Америка администрациясе, ул 1919–1923 елларда эшли. Аның җитәкчесе Герберт Гувер (1874–1964) була (Гувер – 1929–1933 елларда АКШның президенты). АКШ республика партиясе әгъзасы Гувер – белеме буенча тау инженеры, эре промышленник. Ул күп илләрдә, шул исәптән Россиядә дә кайбер предприятиеләрнең пайщигы булып тора. Ул оештырган АРАның максаты – империалистик сугышта җәфа күргән илләргә азык-төлек һ. б. нәрсәләр белән ярдәм күрсәтү. 1921 елгы ачлыкта Совет хөкүмәте АРАның ярдәмен РСФСРга кертә. (Энциклопедиядә «беркадәр ярдәм», «ярдәм кертергә рөхсәт итә» дигән сүзләр бар, әйтерсең ачларга ярдәм күрсәтер өчен рөхсәт кирәк.) Безнең белешмә әдәбият АРАны мактарга җыенмый: шул ук вакытта моны, империалистик даирәләр шпионлык максатларында файдаланалар, дип тә язалар бездә. Бу ни дәрәҗәдә дөреслеккә туры килә торгандыр, белмим, әмма 1921 елның 6 августында «Правда» газетасында В. И. Ленинның «Халыкара пролетариатка мөрәҗәгате» басылып чыга, анда исә хәлнең җитдилегенә басым ясала. Ленин әйтүенчә, бу 1891 елгы ачлыктан аз калыша. Без ышанабыз, ди Ленин, бөтен илләрнең эшчеләре, үз хезмәтләре белән көн күрүче җир эшкәртүчеләр бөтен илләрнең эшчеләре белән бергә ярдәмгә килерләр.

Мәсьәләнең җитди икәнлеге тагын шуннан да күренә: Ленин шул ук көнне «Украина крестьяннарына мөрәҗәгать» яза һәм матбугатка бирә (икесе дә 2 август көнне язылып, 6 август көнне игълан ителәләр). Уң як Украина уңышны ул елда мул алган. Идел буе крестьяннары алардан ярдәм көтә һәм бу ярдәм тиз кирәк, ди Ленин. Ул Украинаның икмәкле өязләреннән икмәк илтүче выборщиклар җибәрергә тәкъдим итә, бу выборщиклар фәкыйрьлекнең, ачлыкның, мохтаҗлыкның рәвешен үз күзләре белән күрсеннәр һәм кайткач якташларына ярдәмнең ни дәрәҗәдә ашыгыч кирәклеген сөйләсеннәр, ди Ленин (Бишенче тулы басма, 44 т., 75–77 б.). Ярдәмнең ашыгыч кирәклегенең нигезе шунда: август ае – чәчү вакыты. Ленин шуны күздә тота һәм басым ясый: ярдәм мул, ашыгыч кирәк…

19 октябрь көнне Ленин ачларга ярдәм күрсәтү мәсьәләсе буенча РКП(б) ҮКның политбюро әгъзалары белән сөйләшә. Конкрет алганда, сүз АРА белән килешү проекты һәм «Россиягә азык-төлек посылкаларын оештыру» турында бара. Ленин политбюро әгъзаларына бу проектны кабул итүнең кирәклеген әйтә. Проектның язмасында «Риза. 19. X. Ленин» дип имза куелган. Ленин азык-төлекне илгә керткән һәм складларда саклаган өчен түләү алмаска, шул ук вакытта бу операциянең барысын да контрольдә тоту максатында АРА да политбюро тарафыннан раслап бер контролёр билгеләү кирәклеген әйтеп тәкъдим кертә (Шунда ук, 179, 682 б.).

Шулай Идел буе ачларына Америка ярдәме килеп җитә. Авылларда АРАның ашханәләре ачыла. Авыл җыеннарында бу ашханәне кайда ачу, пешерүче итеп, мөдир, рәис итеп кемне билгеләү, ашханәгә кайсы гаиләдән ничә баланы язу мәсьәләләре карала. Безнең гаилә архивында кызыклы гына бер документ сакланган, мин аны кая, кемгә тапшырырга да белмим. Саклануы һич тә очраклы түгел, мәшһүр «Америка ашханәсе»н 1921 елда безнең өйдә ачканнар, авылның старостасы Әсхадулла Вәлигуллин – җыен тарафыннан моның җаваплы рәисе, минем әти ашханә мөдире итеп билгеләнгән. Сакланган документның исеме болай: «Отчёт по столовой № 24, деревня Малый Муй Ново-Чурилинской волости». (Безнең авыл Кечкенә Му елгасы буена урнашканлыктан, рәсми кәгазьләрдә «Малый Муй» дип йөртелә иде, утызынчы еллар ахырында бу исем нигәдер төшеп калды.) Бу «хисап»ны аңлар өчен махсус кулинар белеме кирәк, шуңа күрә мин үземнең көчем җиткән мәгълүматларны гына язам. Хисап 1922 елның июнь ае өчен төзелеп, «керем» һәм «чыгым»нарның күләме күрсәтелгән. Безнең авылда ашханәгә барлыгы 90 бала язылган. Әти, ашханә мөдире буларак, атын җигеп, Яңа Чуриле волосте складыннан АРАның азык-төлеген ташыган. Ашханәнең эшчәнлеген, паёкның балаларга гадел бирелүен күзәтүче волость вәкиле көненә ике-өч тапкыр килеп ашханәне тикшергән, күзәтү астында тоткан. Менә нинди әйбәт гадәт яшәгән ул заманда! Ведомостьтагы азык-төлек исемлегендә түбәндәгеләр бар: ипи, какао, шикәр, сөт, он, дөге, май (жир), кузаклылар (бобы). Болар, нигездә, консервлар һәм пакетлар белән килгән. 1921–1922 елгы Америка консервларының калай банкалары безнең очырма карнизында тулып ята, һәм мин аны бөтен авыл малайларына өләшә идем, ә калай банка ул елларда авылда юк, ул бик кадерле. «Бобы» дигәне фасоль (ногыт) консервысы булган. «Сөт» дигәне – хәзер без дефицит дип атаган «сгущённое молоко» булган. Ведомостьта «меню» белән танышырга була. Аш төрләре күп түгел: токмачлы аш, дөге пудингы төп ризык булган, әмма инде ипи, шикәр, какао, баллы сөт һәр көннең рационында бар.

Ватан сугышы алды елларында, авылга кабат ачлык килгәч, без малайларның кулында теге калай банкаларны күргәч, өлкәннәр авыр сулап куялар иде:

– Һай, шул әмрикә ашханәсендәге тәмле ризыклар…

Безнең авылда 1921–1922 елгы ачлыкта бер генә кеше дә ачтан үлмәгән. Бернинди шпионаж булмагандыр, АКШның кешеләргә карата гуманистик бер акты – игелеге булгандыр ул АРА эшчәнлеге.

Американың ярдәмен бу сугыш елларында да күрдек. 1944–1945 елларда безгә, Арча педучилищесы студентларына, АКШтан тартмалы йомырка порошогы килеп җитте. Парафин белән тышланган ул тартманың кәгазендә мәһабәт АКШ флагы һәм күктә очып йөрүче куәтле каракошмы, бөркетме, кондормы сурәте бар иде. Без, наданнар, безгә каракош, бөркет йомыркасының порошогын ашаталар икән дип ышанып яши идек, әмма ул порошоктан пешерелгән тәбә, коймакның хуш исе, тәме әле дә борын төбендә, тамакта, телдә… Тартмага инглиз телендә «Powdered eggs» дип язылган, без аны «Эггес» дип кенә йөртә идек. Ачларга ярдәм иткән кешеләргә мәңгелек рәхмәт!

1945 елның апрелендә бирелгән шул паёкны мин исән-сау өйгә алып кайтып әнигә биргән һәм, коймагын ашагач, тартмасын «тарих өчен» дип караңгы бүлмәгә, чоланга чыгарып куйган идем. Матур тартманы еллар кызганмаган, аның төсе беткән, яңгыр үтеп (эченә) аны изгән, тузан кунган, үрмәкүч, чебен халкы аны изгән – ул елларның истәлеге булып 1945 елда үзем ясаган соңгы пар чабата гына калган, аны шәһәргә алып килеп диварга эләргә өйдәгеләр әлегә рөхсәт итмиләр. Америка ризыгы хәзер күңелдә генә яши…