Читать книгу Знатныя гісторыі: эліта Гродна ў перыяд XVI – XVIII стагоддзяў - Яўген Аснарэўскі - Страница 5

Гісторыя Баторыя і яго любімага горада пачынаецца ў той момант, калі кароль прыбыў у Гродна, у 1579 годзе.

Выехаўшы з Варшавы на пачатку студзеня, Баторый патрацiў крыху больш тыдня, каб дабрацца да Гродна. Каля горада яго сустрэла дэлегацыя літоўскіх паноў. Пазней ён раіўся з імі наконт ваенных дзеяннях супраць Масквы.

Шмат звестак аб кіраванні Баторыя ёсць у кнізе польскага гісторыка італьянскага паходжання, які працаваў у XVIII – XIX стагоддзях, Яна Альбертрандзі (Jan Albertrandy). Працы даследчыка апублікаваў іншы гісторык – Зегота Анацэвіч, які, дарэчы, у свой час вучыўся ў Гродне. Гэтыя матэрыялы з'яўляюцца цікавымі дакументамі, якія сведчаць пра добрае развіццё гістарычнай навукі ў позняй Рэчы Паспалітай. Варта зірнуць на цытаты з гэтых прац.

«Год 1579. Мялецкага з Варшавы адправіўшы дадому, каб ён падрыхтаваўся, кароль сам выехаў у Гродна, не без турботы аб тым, што грошы ад падаткаў павольна паступалі ў казну, і нават калі б яны былі цалкам сабраны, здавалася, што гэтага недастаткова для такой вялікай вайны. Аднак кароль змагаўся як мог з гэтым недахопам, то беручы ў доўг, то аплачваючы грамадскія патрэбы з уласнай прыватнай казны. Па ўсёй Польшчы ён загадаў вербаваць салдат. Да Кшыштафа, свайго брата, трансільванскага князя, ён адправіў пасланца, абавязваючы яго паслаць яму пэўную колькасць вугорскай пяхоты, прыдатнай для вайны, і некалькі рот кавалерыі.

Кшыштафу Разражэўскаму і Эрнэсту Вейхеру ён загадаў вербаваць салдат у Германіі.

Літоўскія паны, калі кароль расказваў ім пра свае цяжкасці, прапанавалі дапамогу, і кожны з іх, у адпаведнасці са сваімі магчымасцямі, даў ваенны атрад.

Гэта ўмацоўвала надзею караля на добры зыход.

Прыбыўшы ў Вільню, кароль загадаў адліць гарматы такія, якія ён, зыходзячы са свайго досведу, лічыў найлепшымі.

У Коўне кароль загадаў пабудаваць мост, які вельмі спатрэбіўся ва ўсёй гэтай кампанii. А таму што войска не сабралася ўсё разам, а зіма ў гэтых краях, у тым годзе, была доўгая, і аж да канца чэрвеня расцягнулася, пазбавіўшы коней магчымасці пасвіцца, кароль патраціў час на разгляд нявырашаных літоўскіх спраў. Пасля ён адаслаў Васіля Лапацінскага з лістамі да цара».

З вышэйпададзенага бачна, што кароль планамерна рыхтаваўся да вайны з Маскоўскім царствам, выкарыстоўваючы свой немалы ваенны вопыт.

З фінансамі кампаніі сітуацыя была не занадта добрая, але ўсё ж справа рухалася і Баторый мог спадзявацца на ўдалы зыход.

І такі зыход не прымусіў сябе доўга чакаць. Ужо ў жніўні гэтага года Баторый адбіў у Івана Грознага Полацак.

Аблога Полацка войскамі Баторыя (1579). Георг Мак. Warhaffte Contrafactur vnd gewisse… Нюрнбэрг, 1579.

Вярнуўшыся з першага этапа вайны, Баторый, у кастрычніку, зноўку быў у Гродне.

Кароль сабраў у горадзе літоўскіх паноў і абмяркоўваў з імі ваенныя справы.

Быў там і даўні супернік, а зараз сябар, Каспар Бекеш. Гэты шляхетны вугорац, які жорстка змагаўся з будучым манархам Рэчы Паспалітай за трон Трансільваніі, атрымаў прабачэнне Баторыя і цяпер дапамагаў яму ў ваенных дзеяннях супраць ворагаў падуладнай сябру-валадару вялізарнай краіны. У савецкія часы Бекешу часцяком прыпісвалi незвычайныя для XVI cтагоддзя атэістычныя погляды, хоць навукоўцы XXI стагоддзя лічаць, што ў гэтай сферы паплечнік караля не быў такi радыкальны. Так ці інакш, Бекеш памёр у Гродне, у лістападзе 1579 года. Страта сябра павінна была зрабіць на Баторыя цяжкае ўражанне.

З Гродна Баторый адправіўся на варшаўскі сейм, а затым вярнуўся ў горад над Нёманам. Альбертрандзі піша пра гэта так:

«1580 год. Пасля сейма кароль з'ехаў у Гродна рыхтавацца да вайны з Масковіяй. Дзве рэчы былі для яго вялікімі перашкодамі: недахоп грошай і марудлівасць вайсковых збораў. Пасля апошняй кампаніі, стомленыя грамадзяне не спяшаліся ваяваць. За набор войска ўзяўся Замойскі, які хоць і не быў на вайсковай пасадзе, але пра яго ведалі, што бацька ягоны быў гетманам і продкі слаўнымі ваярамі, і вакол яго былі добрыя атрады, і рыцарскае акружэнне. Урэшце, пачуўшы аб гэтым, шматлікія ахвотнiкi ўступілі ў войска. У дадатак, кароль у свайго брата Кшыштафа Трансільванскага, папрасіў значную колькасць вугорскіх салдат.

Кароль меў намер пачаць свае ваенныя справы з Вялікіх Лук. Каб лепш схавацца ад ворага, ён, аднак, загадаў войску сабрацца ў Чашніках».

Неўзабаве кароль, які выношваў хітрыя вайсковыя задумы, з'ехаў у Вільню, дзе працягваў рыхтавацца да наступнага этапу вайны. Ваенныя дзеянні зноў былі ўдалымі і Баторый, пакінуўшы войска, вярнуўся на пэўны час у Вільню, а затым і ў Гродна. Ян Альбертрандзі расказвае і пра гэтыя падзеі:

«Кароль, правёўшы непрацяглы час у Вільні, адправіўся ў Гародню, і ўжо тады ён думаў пра вайну ў наступным годзе і рыхтаваўся да яе. Думаючы, што з-за сейма, позна распачатага, падаткі збяруць у казну не хутка, ён вырашыў ліквідаваць гэтую цяжкасць. Таму ён адправіўся, дзеля таго, каб пазычыць грошы, да прускага князя Ежы Фрэдэрыка, Аўгуста Саксонскага і Яна Фрэдэрыка Брандэнбургскага (Мабыць, усё ж такі гаворка пра Яна Ежы, ці інакш Ёгана Георга Брандэнбургскага. Заўвага Я. А.). Гэтыя князі прыслухаліся да каралеўскай волі і далі патрэбныя сумы».

І зноў Баторый паказаны мудрым і руплівым кіраўніком, здольным стратэгічна планаваць ваенныя дзеянні і ўлічваць розныя бакі ваенных кампаній. Цяпер у манарха былі грошы для далейшых ваенных паходаў. З Гродна кароль выехаў у Варшаву. Альбертрандзі працягвае апісваць падзеі:

«1581 год. Генеральны сейм у Варшаве пачаўся ў першыя дні лютага (Насамрэч 23 студзеня. Заўв. Я.А.). Скончыўшы сейм, кароль загадаў Замойскаму як мага хутчэй набраць салдат і адправіцца з імі ў Літву, а сам – у Гродна, а адтуль і ў Вільню паспяшаўся, напісаўшы Кшыштафу, брату свайму, князю Трансільваніі, каб паслаў яму новыя вугорскія войскі.

Калі кароль ужо стаяў у Гродне, прыбыў ганец ад цара з лістамі, паведамляючы, што галоўныя пасланцы маюць настолькі спрыяльныя загады, што можа наступіць мір, тым часам ад караля хацелі, каб той не збіраў войскі і не прасоўваўся далей, бо можа зэканоміць свае намаганні і выдаткі».

Баторый быў у Гродне, у красавіку 1581 года, а потым паехаў у Вільню. Наступныя ваенныя дзеянні былі менш удалымі: Баторыю не ўдалося ўзяць традыцыйна няўступлівы Пскоў.

Ян Замойскі – паплечнік Баторыя. К. Аляксандравіч, XVIII стагоддзе. Нацыянальная галерэя, Кракаў.

Умовы падпісанага неўзабаве Ям-Запольскага міру былі, аднак, нядрэннымі для Рэчы Паспалітай.

У ліпені 1582 года Баторый прыехаў у Гродна і зноў прымаў важныя рашэнні, напрыклад, займаўся пытаннем бяспекі інфлянцкіх межаў.

У канцы 1583 года Баторый у чарговы раз наведаў горад над Нёманам. Альбертрандзі паведамляе, што:

«У канцы верасня кароль выехаў з Кракава, па дарозе крыху затрымаўся ў Корчыне і Любліне, і прыкладна з першымi днямi лістапада спыніўся ў Гродне. Туды прыехаў да яго Фарэнсбах, якому падчас апошняй вайны прыйшлося шмат нягод вытрываць, і тут ён атрымаў заслужаную ўзнагароду».

Каляды гэтага года і пачатак новага 1584 Баторый правёў у Гродне.

У лютым кароль паслаў з Гродна яшчэ маладога і не надта ўплывовага Льва Сапегу паслом у Маскву.

Альбертрандзі апісвае і іншыя падзеі, якія адбыліся з каралём, у яго любімым горадзе, у лютым 1584 года:

«У гэтым годзе ў лютым прыбылі Ян Лінде, Конрад Ленка з гданьскага магістрата, і Генрых Лемпка, гарадскі ўраднік (sendyk miasta) да караля ў Гродна, а ён іх паслаў да канцлера Замойскага ў Кнышын, i з пасрэдніцтвам яго пытанне было вырашанае.

Якраз у той час, калі гданьскія паслы прыбылі, пасол Герберт ад англійскай каралевы прыехаў, каб закласці з каралём гандлёвае месца для англійскага гандлю і правілы для такога гандлю. Гандаль быў перанесены ў Эльблонг з Гданьска, і гданчане гублялі немалыя сродкі з-за гэтага, і імкнуліся вярнуць да сябе ангельскі гандаль. Тады ж узніклі некаторыя спрэчкі з прускім князем. Наконт правільнага календара некалькі разоў кароль папярэджваў яго, што, прытрымліваючыся прыкладу Кароны, членам якой ён быў, каляндар таксама прымаць павінен. Князь упіраў на розніцу веры і свае вольныя правы, але яму было даказана, што каляндар не мае нічога агульнага з верай, таму што каляндар быў створаны не па волі Хрыста ці яго вучняў, а ідзе ад Юлія Цэзара, які не меў ніякага дачынення да хрысціянства. Усё гэта, аднак, не пераканала князя, які цвёрда трымаўся сваёй думкі».

Такім чынам, у Гродне кароль вырашаў шэраг значных пытанняў, а менавіта: вёў перамовы з заўзятымі прадстаўнікамі Гданьска, наконт партовых, падаткавых збораў, прымаў пасла англійскай каралевы Лізаветы I, якая планавала актыўна развіваць эканамічнае супрацоўніцтва з дзяржавамі Усходняй Еўропы – Рэччу Паспалітай і Масковіяй, і прамаваў у Прусіі сваё ж новаўвядзенне – Грэгарыянскі каляндар, праўда, без асаблівага поспеху.

Акрамя таго, далей аўтар піша аб прускіх шляхціцах, якія скардзіліся на свайго князя і аб лiсце Баторыя, які нагадаў уладару аб шляхетных вольнасцях, але пры гэтым і запэўніў князя ў яго аўтаноміі і паабяцаў падтрымаць у выпадку сепаратызму ў ягоным краі. Князь выклікаў да сябе незадаволеных, але тыя, баючыся арышту, кінуліся «пераследаваць караля ў Кракаве, Вільні і Гародні» закідваючы яго просьбамі абаранiць iх ад князя.

У красавіку Баторый быў у Вільні і даведаўся там пра смерць Івана Грознага.

Выява Стэфана Баторыя ў фарным касцёле Гродна.

У маі гэтага года Баторый жыў у Гродне, і тут ён раіўся з літоўскімі вяльможамі наконт новых палітычных магчымасцяў, якія, без усялякага сумнення, адкрывала смерць рускага цара.

На пачатку восені 1584 года, Баторый надоўга акапаўся ў Гродне, палюючы ў гродзенскіх лясах і разглядаючы палітычныя справы да самага 1585 года.

Пасля новага года Баторый адправіўся ў Варшаву, дзе вырашыў шэраг важных пытанняў, у прыватнасці: дамогся канфіскацыі маёнткаў свайго суперніка Кшыштафа Збароўскага і адмовіўся ад планаў стварэння пірацкага флота.

Джон Дi (злева) і Эдвард Кэлі. Калаж аўтара. Арыгіналы ў Музеі Ашмолу і Лонданскім універсітэце.

У 1585 годзе здароўе караля значна пагоршылася. Тады уладар, які тады кватараваў на польскай тэрыторыі, прыняў пару ангельскіх містыкаў, знакамітых Джона Ді і Эдварда Кэлі. Ангельцы паказвалі Баторыю сеанс з крыштальным шарам, у які засяроджана ўглядваўся Кэлі. Цікава, што некаторыя словы Кэлі можна трактаваць як указанне на рэальныя акалічнасці жыцця манарха, а менавіта, язву на назе, якая шмат гадоў мучыла караля. Ці было гэта чымсцi рэальна містычным і навукова невытлумачальным, ці нечым іншым… Хто ведае. Аднак Баторый быў, мабыць, не надта ўражаны, і ніякіх асаблівых ушанаванняў ангельцы не атрымалі, хоць кароль расплаціўся з імі за сеанс грашыма.

У будучыні чарадзеяў чакала яшчэ шмат чаго цікавага. Напрыклад, праз пару гадоў пасля сустрэчы з Баторыем, Кэлі раптам адкрыў Ді, што анёлы сказалі яму падзяліцца з таварышам сваёй жонкай, а ён, у сваю чаргу, павінен зрабіць тое ж самае. Ді не асмеліўся праігнараваць анёлаў, і абмен адбыўся. Такім чынам, парачка містыкаў з Альбіёна займалася свінгам задоўга да закладкi першага свiнг-клубу.

Яркія біяграфіі ангельцаў дапамаглі ім стаць папулярнымі персанажамі заходняй поп-культуры. Розныя згадкі пра гэтых чараўнікоў прысутнічаюць у вядомых мастацкіх творах, у тым ліку культавых галівудскіх фільмах: «Ведзьма з Блэр» і «Сэрца анёла».

Баторыю, аднак, трэба было займацца палітыкай, а не толькі прымаць замежных вядзьмакоў. Альбертрандзі так піша пра гэты перыяд:

«Пасля сейма кароль з'ехаў у Кракаў і там, а таксама ў Непаламіцах, ён правёў лета і большую частку восені. З надыходам зімы кароль паехаў у Гродна, дзе займаўся ўзвядзеннем будынкаў, але насамрэч яго займалі куды больш грандыёзныя задумы».

Па іншых звестках, Баторый быў у Гродне ўжо ў канцы лістапада і склікаў тут раду сенатараў. Абмяркоўваліся ўсё тыя ж маскоўскія пытанні. З гэтага моманту Гродна набывае па-сапраўднаму сталічны статус, бо Баторый перастае бясконца раз'язджаць па розных кутках краіны і пасяляецца ў горадзе над Нёманам. Увесь наступны 1586 Баторый праводзіць тут.

Чым жа займаецца манарх у Гародні? Ёсць легендарныя звесткі аб рамане ўладара з нейкай жыхаркай горада ці наваколляў. Нібыта ад гэтай сувязі нарадзіўся Лжэдзмітрый I, які на сваім самым вядомым партрэце нават падобны да Баторыя.

У лютым 1586 года з Баторыем нiбыта адбываецца непрыемны інцыдэнт. Перапраўляючыся праз змёрзлае возера ў наваколлях Гродна, кароль адчуў, што лёд пад ім трэснуў. Манарх забараніў набліжацца да яго і сам акуратна рухаўся па лёдзе, пакуль не дасягнуў бяспечнага месца.

Нягледзячы на праблемы са здароўем, кароль дазваляў сабе забавы і нават, як лiчыцца, удзельнічаў у маскарадным балі.

У маі гэтага года манарх прыняў свайго маскоўскага пасла Гарабурду. А затым і царскага пасла Траякурава, дамовіцца з якім па ўсiх пытаннях не ўдалося, хоць мір паміж краінамі працягнулі.

У Гродне Баторый выношвае планы персанальнай уніі з Расіяй, гэта значыць, кароль бачыў сябе кіраўніком аб'яднанай дзяржавы Польшчы, ВКЛ і Маскоўскага Царства. Такая дзяржава-цяжкавагавік магла б змясцi асманаў і вызваліць, родную для Баторыя, Трансільванію.

Тады да Баторыя заязджаў і яшчэ адзін вельмі цікавы госць – князь Генрых XI (Henryk XI Legnicki) з польскай каралеўскай дынастыі Пястаў. Гэты арыстакрат кіраваў Лягніцкім княствам і ў пэўны момант не змог дамовiцца са сваім сюзерэнам – імператарам Рудольфам II. У выніку, Генрых апынуўся ў вязніцы, адкуль змог уцячы ў Польшчу, а затым наведаў і Баторыя ў Гродне.

Генрых XI Лягніцкі. Liegnitzische Jahr-Bücher, Worinnen so wohl… Thebesius G. Jauer, 1732—1733.

Найкаштоўнейшымі матэрыяламі, якія ілюструюць жыццё караля ў 1586 годзе, з'яўляюцца ўспаміны нямецкага падарожніка Самуэля Кіхеля.

Гэты госць горада над Нёманам бачыў як Баторый скача на службу з замка ў касцёл. Выгляд караля, у шапцы з чорнымі пёрамі, здаўся падарожніку надзвычай велічным і шыкоўным. Манарха акружала світа з рыцараў і самых шляхетных саноўнікаў, а паабапал вуліцы Замкавай стаялі каралеўскія гвардзейцы. Самуэль адзначае, што кароль застаецца ў горадзе толькі ў нядзелю, і менавіта ў гэты дзень у Гродне праходзяць прыёмы, астатні час манарх праводзіў на паляванні.

Кіхелю наверагодна пашанцавала, і ён убачыў вельмі запамінальную падзею, а менавіта: пажар у замку. Рэзідэнцыя, зрэшты, не надта пацярпела, бо дакладна вядома, што Баторый менавіта ў палацы Старога замка правёў свае апошнія дні.

У свіце манарха Кіхель асабліва вылучыў нейкага спадарожнiка, з якім у гісторыкаў звязана займальная загадка. Гэтага чалавека немец бачыў паблізу ад караля, а потым, падчас пажару, незнаёмец вылез на дах замка. Самуэль называе чалавека Scotus, што можна перавесці як «шатландзец» або зразумець, як імя ўласнае, што дазваляе выказаць здагадку: гэты той самы Скота з Пармы, які нярэдка, на старонках спецыяльнай літаратуры, называўся архітэктарам Старога замка яшчэ да таго, як галоўным дойлідам прызначылі Санці Гучы. У некаторых публікацыях Скота нават завуць «вядомым архітэктарам», i, мабыць, настолькі вядомым, што нават яго існаванне выклікае сумневы.

Замак Баторыя ў Гродне. Гравюра Т. Макоўскага, 1600 год.

Агледзеўшы Гродна, Кихель паехаў далей і наведаў яшчэ шмат гарадоў, напрыклад, Пскоў, аб насельніцтве якога ён распавёў у добра знаёмай манеры: дрэнныя дамы, зласлівыя жыхары і шмат гарэлкі.

Цікава, што рэдактар выдання шляхавых нататак Кіхеля, у сваім пасляслоўі да кнігі Самуэля, дзе пералічваюцца розныя яркія моманты вандравання аўтара, з усяго масіва дадзеных аб Рэчы Паспалітай абраў менавіта эпізод з гродзенскім Scotus-ам, якога заве zauberer (чараўнік).

Дакументы сапраўды паказваюць, што цікавасць Баторыя да акультыстаў не абмяжоўваўся англічанамі Дi і Кэлі.

Хоць манарх, як вынікае з запісак Кіхеля, працягваў выглядаць як моцны мужчына, аднак здароўе ўладара імкліва пагаршалася. Пры гэтым кароль і вялікі князь працягваў паляваць, у прыватнасці, у Кундзінскім лесе, які знаходзіўся ў раёне сучаснай Кузніцы.