Читать книгу Odwet - Zbigniew Lubieniecki - Страница 5

Krościenko nad Dunajcem, 1932–1935

Gdy miałem półtora czy dwa lata, matka poczuła się gorzej. Płuca ponownie dały znać o sobie. Lekarze zalecili jej stały pobyt w górach. Ojciec wystarał się o przeniesienie, co stało się powodem mojej pierwszej ziemskiej wędrówki – z Ciechanowa do Pienin, gdzie odtąd mieliśmy zamieszkać na stałe w maleńkim miasteczku – Krościenku nad Dunajcem. Wynajęto mieszkanie u starego górala nazwiskiem Koterba. Tuż przed domem przepływał Dunajec. Był w tym miejscu bystry i spieniony.

Obok domu stała kapliczka. A pamiętam niedawno, bo w czasach mojego dzieciństwa, kapliczek tych pełno było na każdym kroku. Zdobiły każdy niemal dom, uroczysko, rozstaje, ba, wyrastały nieraz w szczerym polu. Nikt nie wie, kto i kiedy je stawiał, lecz każdy z czcią i uszanowaniem do nich się odnosił. Klękałem często na stopniach stojącej opodal domu kapliczki i modliłem się z naiwną dziecięcą wiarą o chleb powszedni. Myślałem, że jest to jakiś specjalny chleb, zbliżony w smaku do świętojańskiego, ale na pewno jakiś inny i lepszy.

W pobliżu domu był maleńki sklepik z tanimi słodyczami. Sklepik był tak mały, że połowę przestrzeni w nim zajmowała staruszka Stefciowa, jego właścicielka, a jednocześnie producentka owych słodyczy. Biedny to był sklepik, nie wiem, czy w sumie było w nim towaru na 50 złotych. Ilekroć dostałem pieniądze, czy było to pięć groszy czy złotówka – pędziłem do sklepiku. A słodycze babci Stefciowej były po prostu wspaniałe. Tak kolorowych cukierków, takich jaskrawych lizaków nigdy nie było w domu. Słodycze w domu były niewątpliwie smaczniejsze, ale za to nie takie ładne. Miały zazwyczaj ciemną barwę.

Często prowadziłem ze Stefciową handel wymienny. Przynosiłem bombonierkę, wysypywałem jej zawartość na ladę, a ona w zamian nakładała swoich bajecznie kolorowych łakoci. Rodzice, o dziwo, nie cieszyli się z tak korzystnych transakcji. Matka robiła przerażoną minę i wysypywała całość do kubła. Na nic były moje najgłośniejsze nawet protesty.

W okolicy było i jest dotąd sporo źródeł mineralnych – szczaw. Źródła te leżą na zboczu Beskidu Sądeckiego nad Zawodziem – tą częścią miasteczka, w której zamieszkaliśmy. Najbardziej znane są zdroje Michaliny i Stefana11. W dolinie Potoku Zakijowskiego bije jeszcze jedno źródło. Jest ocembrowane, mieści się w betonowej budce i nie ma żadnej nazwy. Wodę z niego wszyscy nazywali po prostu szczawą. Moją najulubieńszą wodą była ta bezimienna szczawa. Lubiłem pić ją wprost z butelki.

Któregoś dnia, wziąwszy butelkę nafty za szczawę, przytknąłem ją do ust. Po przechyleniu zachłysnąłem się i nie byłem w stanie jej odjąć. Tym sposobem wypiłem blisko szklankę nafty. Był to jeden z tych pierwszych wypadków, które wryły się w moją pamięć w ten sposób, iż stały się miernikiem, od którego rozpoczął się ciąg wydarzeń. Po napiciu się nafty kilka dni leżałem z silną gorączką. Wypadek miał tę dobrą stronę, że raz na zawsze oduczył mnie picia wprost z butelki.

W 1934 roku zginął tragicznie mój brat Bogusław. Było to 7 lipca, w siódmą rocznicę jego urodzin. Była niedziela. Bogusław był od najmłodszych lat bardzo pobożny. Poszedł do kościoła. Gdy wracał po mszy, kilku starszych chłopców zaprosiło go do zabawy w chowanego. Bawili się w nowo budowanym domu. Na wysokości drugiego piętra stała tam skrzynia do zaprawy murarskiej. Jeden z uczestników zabawy kazał mu się pod nią schować. Gdy to uczynił, wyrwali podtrzymujący kołek i skrzynia wraz z nim osunęła się w dół. Dlaczego to zrobili, nie umieli wyjaśnić.

Po śmierci brata ojciec ciężko zachorował. Obok najprzeróżniejszych leków lekarze zalecili mu dużo pracy i wysiłku fizycznego – tak opowiadała matka. Nigdy nie mówiła o tym, co przeżywała sama. Ojciec nie mógł znieść widoku dotychczasowego mieszkania i dlatego zamienił je na inne, wynajmując willę u górala nazwiskiem Jankowski.

Dom stał na przedmieściu Łęgi obok szosy wiodącej do Nowego Targu, w miejscu, w którym przecina ją potok Krośnica. Było tutaj znacznie ładniej niż na Zawodziu. Dom oddzielony był od miasteczka stawami i prywatnym parkiem państwa Dziewolskich. Po stronie przeciwnej szumiał bez przerwy stary młyn, niemający w swojej konstrukcji ani jednego gwoździa z metalu. Młyn był tak stary, że pamiętał czasy Napierskiego12. Tuż za willą płynęła wąska struga młynówki, za nią rozciągało się na jakieś dwieście kroków płaskie pole, kończąc się stromizną wiodącą daleko w góry aż ku Trzem Koronom i Sokolicy. Tędy wiedzie droga do najpiękniejszych zakątków Pienin. W takich to pięknych, we wspomnieniach niemal rajskich, okolicach przeżyłem swoje najszczęśliwsze lata. Nie nazwałem ich beztroskimi. Jak każde dziecko, miałem swoje zmartwienia.

W roku tysiąc dziewięćset trzydziestym czwartym lub piątym nawiedziła góry straszliwa powódź13. Dunajec, zasycany coraz to nowymi masami wody, przybiera, coraz groźniej ryczy, kipi i gdy już nie może pomieścić się w swej roztoce, z nadmiarem oddaje przyjętą wodę. Znalazłszy gdzieś brzeg niższy, wylewa się, zatapiając do reszty sterczące z wody dachy. Już nie ma Dunajca, nie ma rzek ani potoków, nie ma dróg, pól, wiosek – jest jedna szalona, wściekła, ziejąca zatraceniem groza, woda, morze wody. Po wodzie pływają drzewa, domy, stodoły. Wszystko to tym groźniejsze, że panuje nieprzenikniony niemal mrok.

Naszej willi grozi niebezpieczeństwo. Stary młyn i zabudowania gospodarza mogą być lada chwila zniesione przez Krośnicę. Wówczas belki uderzą w nasz dom. Z domu wyjść nie można. Mimo że pokoje znajdują się półtora metra nad ziemią, to jednak podłogi pokryte są półmetrową warstwą wody. Ratunek na szosie – nie jest jeszcze zalana. Ojciec ze strażnikami robią tratwę. Potem trzeba przeciągnąć z szosy do ganku linę. Przez huk burzy słychać jego mocny, spokojny głos. Stara się uspokoić matkę. Ojciec, przywiązany do cienkiej linki, schodzi do wody, chwieje się, nie da rady, woda jest silniejsza. Ukazał się. Ciągną go, stoi na szosie, chwieje się. Potem ociera twarz i znowu schodzi do wody. Dalej nie wytrzymuję, zaczynam spazmatycznie łkać i nic więcej nie pamiętam. Matka, brodząc po kolana w wodzie, kładzie mnie na wilgotnym łóżku.

Obudziłem się w mieszkaniu państwa Kaszowskich przy ulicy Jagiellońskiej. Pani Kaszowska budzi mnie właśnie na podwieczorek. W pierwszej chwili nie poznaję jej, biorę za służącą, mówię jej „ty”, potem bardzo się wstydzę i przepraszam. Pani Kaszowska śmieje się, a ja z całej powodzi najbardziej odczuwam te przeprosiny i jej śmiech.

Minęła powódź. Powróciliśmy do mieszkania. Życie popłynęło normalnym trybem.

Krościenko 1935–38

Moi rodzice nie byli biedni, nie byli też bogaczami, byli po prostu na tyle zamożni, aby sąsiedzi mogli uważać ich za bogatych. Byli dobrzy. Dawali mi nieograniczaną niczym swobodę, a przynajmniej nie dawali mi odczuwać ograniczeń. Śmiało więc mogę powiedzieć, że dobry Bóg dał mi w dzieciństwie wszystko to, co powinien dawać wszystkim małym dzieciom na całym świecie. Widać jednak nie jest aż taki dobry, skoro czyni wyjątki. Na mnie zresztą później też sobie powetował.

Od najmłodszych lat chodziłem po okolicznych górach. Początkowo po pobliskich okolicach, później do dalej położonych lasów i przecinających je roztok. Uczyłem się najpiękniejszej miłości – do przyrody. I ona, ta najlepsza z miłości, pozostała mi do dzisiaj. Dobrze czułem się z daleka od ludzi, od domu, gdzieś w gąszczu leśnym, kołysząc się na szczycie potężnego smreka lub buka. Cała natura śpiewa jakąś pieśń nieznaną a bliską. Pieśń? A może to bajka. O czym mi te góry i strumienie opowiadały! Wystarczyło tylko pomyśleć o Janosiku i jego zbójnikach, o płanetnikach, strzygoniu, Rokicie, Wodniku czy boginkach, a już snuła się opowieść. I to nie tak, że się tylko słyszało. Wszystko to można było widzieć wyraźnie, wystarczyło tylko zamknąć oczy.

W domu wisi drzeworyt Władysława Skoczylasa14 wyobrażający zbójników; tam są oni nieruchomi. Tutaj chodzą, poruszają się, tańczą zbójnickiego, skaczą przez płonący ogień, mówią, śpiewają. Jakie to dziwne. Nieraz myślę, że Czertezik15 to mój ojciec, że Sokolica16 to matka, a ja? O nie, ja nie chcę być martwą skałą, ja chcę być Dunajcem! Tak, ale w Dunajcu mieszkają złe boginki, które z ludzi wysysają krew. Zdjęty strachem biegnę do domu. Już z daleka słychać szum wodospadu i klekot starego młyna. Jest ciemno, ale teraz można się już nie obawiać niczego.

Młyn, podobny do starego Żyda z brodą i w baranicy, to nie taki sobie zwyczajny młyn. To młyn czarodziejski. Tam, gdzie dobiegają jego odgłosy, nic złego stać się nie może. W młynówce pod wodospadem mieszka co prawda Wodnik, ale z nim żyję w jak najlepszej zgodzie. Może kogo innego to by porwał, mnie nie. Kto wtedy wrzucałby mu do wody jabłka, chleb z powidłami, ciastka? Ho, ho, Wodnik dobrze wie, z kim trzeba żyć w zgodzie. Często, gdy jest ciemno, a młyńskie koło kręci się z hukiem, idę z nim pogawędzić. Wodnik stoi wtedy ukryty za wodospadem, czasem tylko wysunie niechcący zieloną brodę lub rękę, nie jest to jednak groźne. Ta kosmata, porośnięta zielonymi wodorostami ręka nigdy nie wyciąga się, aby mnie porwać. Pomacha najwyżej przyjaźnie lub nawet ostrzegawczo: uważaj, nie wpadnij, tu niebezpiecznie. A przy tym jak pięknie ten Wodnik potrafił opowiadać: o zamku podwodnym, o swojej córce nieszczęśliwej, która nigdy nie widziała słońca. Nawet matka, oczekując wieczorami na ojca, nie potrafiła opowiadać tak pięknie.

Tak uczyło się obcować z przyrodą i kochać ją małe dziecko, któremu nikt nigdy w niczym nie przeszkadzał, które kilka razy się topiło lub było bliskie skręcenia karku z innych powodów. Dziecko to miało jednak tyle szczęścia, że – jak mówili dorośli – nawet z wody wychodziło suchą nogą.

Nie miałem sześciu lat, gdy obok nas zaczęto budować dom. W tę też stronę, poza wysoki parkan odgradzający budowę od reszty świata, skierowały się wszystkie moje myśli i dążenia. Zebrałem kilku podobnych mi berbeciów – przeważnie jednak starszych niż ja – i rozpocząłem realizację swoich zgoła agresywnych planów. Z robotnikami zresztą żyliśmy na ogół w wielkiej komitywie. Wojnę natomiast wiedliśmy ze starym Żydem Joskiem Aptylionem pilnującym budowy. Stróż przedstawiał dla nas widok naprawdę groźny: psy przy boku, wielki sękaty kij, dubeltówka, siekiera zatknięta za sznur kilkakrotnie przepasujący chałat, no i sam zresztą nie najpiękniejszy widok Żyda – napawały nas należnym respektem.

Początkowo nie żywiliśmy względem niego specjalnie złych zamiarów. Chcieliśmy po prostu bawić się wśród stosów belek i desek. Gdy jednak po pierwszej próbie wyszliśmy z porządnie przetrzepanymi tyłkami i spodniami porwanymi przez psy, zapałaliśmy świętym oburzeniem. Chęć ratowania godności kazała nam wykopać topór wojenny. Po naradzie postanowiliśmy zerwać z niego dwa skalpy – jeden z głowy, drugi z brody. Ponadto zaś skazać go na piekło przez zerwanie mu czapki z głowy. Wiadomo bowiem, że dla Żydów największym grzechem jest obnażenie głowy. Nie pozwala im na to ich żydowski bóg. Początkowo postanowiliśmy obłaskawić psy. Były one bowiem o wiele groźniejsze od swego właściciela. Zacząłem przynosić z domu surowe mięso, kiełbasę i inne psie przysmaki. Niewiele dni potem psy jadły nam z rąk i z radosnym ujadaniem pędziły na nasze spotkanie. Teraz bez przeszkód mogliśmy dobrać się do skóry Żyda. Wyśpiewywaliśmy mu kuplety zaczynające się od „rebe, rebe, aj waj”. Żyd złościł się, krzyczał, gonił i gdy już, już miał złapać swego prześladowcę, ten znikał w jakiejś dziurze jak kamfora. Za to ze wszystkich stron wyskakiwał tuzin nowych dręczycieli. Stary pienił się ze złości, groził kijem, mierzył z dubeltówki, ale to niewiele pomagało. Biedak dostawał ataków histerii, psy zaś więcej warczały na niego niż na nas.

Pewnego dnia nie zauważyliśmy go nigdzie, czyżby nie przyszedł? W miarę upływu czasu poczynaliśmy sobie coraz śmielej. Naraz w czasie, gdy bawiliśmy się już w najlepsze, para lepkich od brudu rąk wynurzyła się zza stosu desek i aż nazbyt czule przytuliła mnie do nie mniej brudnego chałatu. Głowę przykryła mi broda, a do ust, oczu i nosa właziły obrzydliwe kłaki. Wiłem się jak piskorz, na próżno. Wyrwał mi z ręki kapiszonówkę17 przywiezioną przez ojca z Rawy Ruskiej i roztrzaskał o belkę. Przyciskał mnie coraz gwałtowniej, potem poderwał z ziemi i poniósł w kierunku szopy. No, to już po mnie. Chłopcy dopiero teraz ochłonęli i zaczęli walić w niego od tyłu kamieniami i strzelać z łuku. W pewnej chwili udało mi się wydostać spod bluzki korkowiec. Strzelam mu prosto w podgardle. Musiało go widocznie zapiec lub przeraził go huk, ponieważ wrzasnął na całe gardło, a co ważniejsze, puścił mnie. Ze zduszonym wściekłością charkotem wyciąga ponownie ręce, ale w tej samej chwili otrzymuje nową porcję kamieni. Żyd odwraca się i biegnie ku napastnikom. Kilka celnych kamieni osadza go w miejscu. Gdy Josek cofa się, kładę się mu pod nogi. Potyka się o mnie i leży jak długi. Natychmiast obskakuje go kłębowisko dzikusów. Żyd nawet nie broni się. Okazuje się po zdarciu mycki, że jest łysy jak kolano. Zabieramy mu myckę, siekierę, kij, sznur i dubeltówkę. Psy, o hańbo psiego rodu, gardząc swym leżącym na ziemi i cicho pojękującym panem, wesoło poszczekując, biegną za nami.

W tym czasie robotnicy kopali doły i stawiali fundamenty. Podczas pracy między nami a robotnikami panowała absolutna zgoda. Żyd przychodził dopiero po południu. Ci twardzi, jakby sękaci ludzie, brudni, często obszarpani, jacyś zupełnie inni, zdawali się lubić usłużnego pętaka, chociaż ten był okropnym nudziarzem i bez przerwy wypytywał o każdy zauważony drobiazg. Chętnie biegałem do kiosku po papierosy, przynosiłem z domu butelki z kwasem chlebowym i moszczem owocowym. Ilekroć pojawiałem się na budowie, witali mnie wesołymi żartami lub przyjaznym uśmiechem. Coś ciągnęło mnie do nich. Pomimo swej rubasznej otwartości, byli dla mnie pełni tajemnicy. Byli jacyś nowi, inni niż wszyscy znani mi dotychczas ludzie. Od nich nauczyłem się pierwszego, dosyć zresztą urozmaiconego repertuaru przekleństw.

Dom rósł, stawał się coraz wyższy i wyższy, aż zaczęto układać szkielet dachu. Pewnego razu chodziłem po wystających na zewnątrz krokwiach dachowych. Deska, na której stanąłem, usunęła się i poleciałem w dół. Jakimś cudem udało mi się schwycić linę zwisającą z dachu, służącą do wciągania belek. To mnie uratowało. Wisiałem na wysokości okien pierwszego piętra. Gdybym upadł, zabiłbym się lub pokaleczył o stosy belek leżących na dole. Zauważył mnie inżynier, podbiegł do okna, niestety – nie mógł dosięgnąć mnie rękoma. Znalazł jakąś listwę z gwoździem i zaczął przyciągać linę wraz ze mną. Musiałem chwycić zębami sznur, aby się utrzymać. Inżynier złapał mnie za kark, przy czym zachwiał się i o mało sam nie wypadł. Postawił mnie, a potem wbrew moim oczekiwaniom powiedział zupełnie spokojnie:

– No, smyku, nie straciłeś zimnej krwi. Gdyby za to nie należała ci się pochwała, to dałbym ci baty.

Budowa szybko zbliżała się ku końcowi. Pewnego razu, chodząc po strychu, gdy dach pokrywano wielkimi arkuszami blachy ocynkowanej, stanąłem na wystający z deski gwóźdź i przebiłem sobie na wylot stopę. Stałem dosyć długo, nie mogąc się ruszyć, ponieważ każda, najmniejsza nawet próba wyswobodzenia się szarpała mi nogę jak rozpalonymi kleszczami. W końcu zacząłem wzywać pomocy. Zbiegli się robotnicy i – jak mówili – zdjęli mnie z rożna. Podczas tej czynności straciłem przytomność. Ocknąłem się dopiero w domu. Przez dłuższy czas chorowałem i nie wychodziłem z mieszkania. Przez ten czas nauczyłem się naprawdę porządnie czytać (czytałem już od dwóch lat) i jeszcze bardziej pokochałem książki.

Przez miesiąc przymusowego bezruchu, będąc przeważnie sam, czytałem i czytałem. O dziwo, najbardziej zrozumiałe dla mnie były Dekameron i Stary Testament. Najbardziej zachwyciły mnie Pieśń nad pieśniami Salomona, poezje Micińskiego18 i książki Przybyszewskiego19. Nikt nie kierował moją lekturą. Wielu rzeczy nie rozumiałem, wtedy niezrozumiałe fragmenty czytałem jeszcze i jeszcze raz. Uczyłem się ich niemal na pamięć, a potem następowały z mojej strony pytania. Matka była nimi niejednokrotnie zakłopotana. Tłumaczyła mi kategoriami mojego wieku, ale tłumaczenia matki niedaleko odbiegały od treści książek. Danusi o nic nie pytałem, ponieważ szybko przekonałem się, że nieprawdopodobnie zmyśla. Ojciec udzielał mi innych odpowiedzi.

Noga się wygoiła. Dom obok od dawna widać był gotowy, ponieważ zdążono uprzątnąć wszystkie ślady budowy, a na placu, gdzie dawniej leżały stosy materiałów budowlanych, rosła teraz trawa. Nad wejściem frontowym widniało godło i tablica z napisem, że mieści się tutaj Nadleśnictwo Parku Narodowego w Pieninach oraz Muzeum Przyrodnicze20. Przez kilka dni przed dom zajeżdżały wozy, z których zdejmowano wielkie kufry, skrzynie oraz meble. Potem przez kilka dni było cicho, a ja z niecierpliwością wypatrywałem chwili, kiedy przyjadą nowi lokatorzy.

Wreszcie któregoś dnia zajechało auto. Pilnie obserwuję trzy wysiadające z niego osoby. Jest to pan w jasnym garniturze, pani w panamie i kwiecistej sukni oraz chłopiec, chyba trochę starszy niż ja. Wiem, że nie wypada przyglądać im się zbyt natarczywie, ale ciekawość przemaga. Biegnę do domu, chwytam lornetkę i uważnie ich oglądam. Nie wytrzymuję, biorę flower21 – kilka dni temu otrzymany od ojca – i biegnę do ogrodu. Nie ma takiego chłopca, który nie dałby się skusić hukiem wystrzału.

Wystrzeliłem już kilka naboi, niby to dokładnie mierząc, a faktycznie strzelając Panu Bogu w okno. Spoglądam nieznacznie i widzę, że chłopiec patrzy w moją stronę. Odwracam się i pilnie obserwuję szpaler świerków przy ogrodzeniu. Wrona. Skradam się ostrożnie w tym kierunku, klękam za krzakiem, jakiś czas mierzę, pociągam za spust i… nie wierzę własnym oczom. Na ziemi trzepoce się ptak. O Boże, udało mi się zabić pierwszą wronę! Dotychczas udawało mi się zabić najwyżej wróbla lub – gdy matka potrzebowała na obiad – zabijałem kury lub gołębie. Podnoszę wronę i kątem oka spostrzegam, że tamten wychylił się z okna i pilnie śledzi każdy mój ruch. Udaję, że w ogóle go nie dostrzegam, wieszam flower i wronę na krzaku, po czym, nie oglądając się, idę do domu. Biorę koc, książkę i wracam do ogrodu. Gdy zerkam w stronę nowego domu, widzę, że chłopca nie ma. Jestem rozczarowany.

Po chwili z domu wychodzi tamten pan, przygląda mi się przez chwilę, podchodzi do parkanu i zapytuje, czy mieszkam tutaj. Gdy to potwierdzam, pyta, czy chciałbym pobawić się z Januszem, jego synem. Mówi, że nazywa się Smólski, że jest inżynierem leśnikiem i że zamieszka tu na stałe. Z kolei dowiaduje się, że mam na imię Zbyszek, mam dwie siostry, mój ojciec jest wojskowym. Na zakończenie dodaję, że postaram się, aby Janusz nie był więcej smutny. Janusz okazał się starszy ode mnie o dwa lata – nie przeszkodziło nam to stać się najlepszymi przyjaciółmi.

Lato się kończy. Jest ostatni dzień sierpnia 1937 roku, wieczór pogodny i bardzo ciepły. Wszyscy siedzą na werandzie. Moje myśli przerywa głos ojca:

– Jutro idzie do szkoły, to szczęśliwy dzień mego życia. Jedyny spadkobierca rodu i mojego nazwiska… Będzie przebijał się przez życie jak ja, nie złamią go najtwardsze doświadczenia. Synu – zwrócił się do mnie, jakby przerywając marzenia – pragnę, abyś stał się przede wszystkim człowiekiem dobrym i dobrym Polakiem. Pamiętaj, nigdy nie zadowalaj się małym, sięgaj nawet po to, co wydaje się niemożliwe do osiągnięcia. Nigdy nie splam się ochłapem rzuconym przez łaskę losu lub ludzi. Żądaj wszystkiego, co wielkie i bierz wszystko, co wielkie. Walcz o to, walcz nawet z uporem szaleńca. Niech nie zrażają cię trudności i niepowodzenia. Wówczas osiągniesz wszystko. Jest tylko jeden warunek: za wielkie rzeczy trzeba płacić wysokie ceny… Może teraz nie rozumiesz wszystkiego, co mówię. Postaraj się jednak na całe życie zapamiętać moje słowa. Kiedyś, gdy mnie już nie będzie, przypomnij je sobie – co mówiłem ci w przededniu wstąpienia na nową drogę życia, jaką jest nauka.

Pocałował mnie w czoło i odszedł. Długo o tym myślałem. Ojciec nigdy tak do mnie nie mówił.

Moja rodzina od wieków walczyła z Rosjanami: brała udział we wszystkich powstaniach, w działaniach konspiracyjnych. W wyniku tego ktoś dostawał się do niewoli lub był wywożony na Sybir, trafiał do więzienia, odbierano nam majątki i przekazywano je Rosjanom, wysiedlano za Ural, na Kaukaz. Ojciec mi opowiadał, że na naszą rodzinę, linię hrabiów Lubienieckich z Podola, w XVI wieku została rzucona klątwa przez prawosławnego popa – przez trzynaście pokoleń mężczyźni z rodu mieli ginąć z rąk Rosjan. Przed ojcem jedenaście pokoleń Lubienieckich ucierpiało – ginęło tragicznie lub trafiało na zesłanie, na katorgę.

Mój ojciec był wychowany w zaborze rosyjskim. Od początku uczono go, że trzeba walczyć z zaborcą – o Polskę. Mówił, że pojęcie „ojczyzna” to taka wartość, jak wiara w Boga – jeżeli przyjdzie oddać życie za nią, to nie ma czego żałować, bo przeznaczeniem każdego Polaka jest bronić wolności ojczyzny za wszelką cenę. Zawsze powtarzał, że jesteśmy zagrożeni ze strony Niemiec i Rosji, które nie pogodziły się z utratą terenów, jakie trafiły do nich drogą rozbiorów. Mówił, że każdy mężczyzna musi umieć obchodzić się z bronią. Kiedyś, dając mi flower – broń na małe zwierzęta – powiedział:

– Broń służy do tego, by zabijać. Dlatego pamiętaj – nigdy nie kieruj jej w człowieka, jeżeli ten człowiek ci nie zagraża. Tylko wtedy strzelaj, kiedy masz stanąć w czyjejś obronie, a zwłaszcza – w obronie Polski.

Powiedział coś jeszcze – słowa, których długo nie umiałem pogodzić z tym, co mówił wcześniej:

– Broniąc ojczyzny, masz działać mądrze i z rozwagą, odważnie, ale nie na ślepo. Musisz działać tak, żeby nie zabito ciebie. Kochajmy i czcijmy bohaterów, którzy zginęli, broniąc Polski. Jej jednak potrzebni są obywatele żywi, bo tylko żywi mogą tworzyć silną ojczyznę.

Upłynęło sporo czasu, zanim pojąłem, że w tym, co mówił ojciec, nie ma sprzeczności.

Pamiętam jak dzisiaj ten dzień. Drżałem cały, przestępując próg tego wielkiego budynku z czerwonej cegły. Nie było to drżenie niepokoju. Byłem po prostu niecierpliwy, chciałem jak najprędzej uczyć się, uczyć i poznawać. Po kilku dniach pozostało mi tylko rozczarowanie. Początkowo uczono nas kreślić pałeczki, potem litery, ich składanie w sylaby oraz 1 + 1 = 2. Jakże gorzko płakałem po przyjściu do domu.

Nudząc się w szkole coraz bardziej, coraz częściej przynosiłem do klasy swoje książki, później zacząłem urządzać sobie wagary. Te tak mi zasmakowały, że nieraz całymi tygodniami nie pokazywałem się w szkole, spędzając czas nad Dunajcem lub w górach. Często też urządzałem inne wycieczki – wsiadałem do autobusu kursującego między Szczawnicą a Nowym Targiem, jechałem do Czorsztyna, a stamtąd ze znajomymi flisakami na tratwie do Krościenka. Jeździłem zazwyczaj bez pieniędzy, zresztą nigdy mnie o nic nie pytali.

Góry, jakież one piękne. Niezatarte wspomnienia zostawia przełom Dunajca. Rzeka z szaloną szybkością przebija się przez wąskie gardziele skalne, pieni się, wiruje, tworzy karkołomne zakręty. Łódź pędzi z zawrotną szybkością na wystającą z wody skałę, wprost oddech zapiera. Człowiek czuje wyraźnie rozpaczliwe bicie własnego serca: to już koniec! I oto nieznaczny ruch drąga i łódź płynie po spokojnej, jakby lustrzanej toni zakutej w skałę, po to, aby po chwili miotać się na spienionym, pełnym wirów i kamieni podwodnych zakręcie.

Matka przyzwyczajona była do tego, że całymi dniami przebywałem poza domem i nie robiła mi z tego powodu zbyt wiele wymówek.

Zdaje mi się, że w roku 1937 w Krościenku i okolicach nastąpił strajk22. Starsi nazywali go lokalnym. Nie wiedziałem, co znaczy strajk. Gdy zapytałem, ojciec wyjaśnił mi, że w ten sposób ludzie wyrażają swoje niezadowolenie i walczą o poprawę warunków życia. Strajk, o ile jest oparty na właściwych zasadach, nie może być niczym złym. Gdy teraz zastanawiam się nad tym strajkiem, nie wydaje mi się ani zły, ani dobry, lecz po prostu głupi. Okoliczni górale strajkowali w ten sposób, że chodzili kupami, wyłapywali po drogach kobiety niosące jajka i jagody na sprzedaż do miasteczek, kijami robili im w koszach jajecznicę i kazali iść z powrotem do domów. Poza tym pili dużo wódki, bili Żydów, tłukli szyby w ich domach, w sklepach żydowskich, palili ogniska przy drogach wiodących do miasteczka, śpiewali piosenki, a czasem z nudów pobili się. Oczywiście, i mnie przy nich nie zabrakło. Słuchałem przy ognisku ich wyrzekań na biedę, na chłód i głód, na podatki, słuchałem długiej, niekończącej się opowieści o wielkiej nędzy górskich wsi. Najbardziej jednak ciekawiły mnie to smutne, to frywolne piosenki śpiewane przez strajkujących.

Strajk trwał około dziesięciu dni. Sklepikarze, pozbawieni dopływu artykułów pierwszej potrzeby, każdego przychodzącego po sól, naftę czy zapałki górala odprawiali z kwitkiem, mówiąc, aby szedł strajkować. Na tym zakończył się strajk, jeżeli nie liczyć pobicia organizatorów strajku, przybyłych z Krakowa i ze Śląska.

Mnie osobiście strajk bardzo się podobał. Nie mogłem tylko zrozumieć, dlaczego bili Żydów. W domu uczono mnie, że każdy człowiek jest jednakowy: czy to Polak, Żyd, Rusin czy też Słowak – nikogo krzywdzić nie należy. Jakże teraz żałowałem, że tak bardzo dokuczałem staremu Joskowi Aptylionowi. Ojciec oddawał mu często stare mundury i ubrania lub parę złotych, a ja, chcąc wynagrodzić wyrządzone mu krzywdy, podwędzałem ze spiżarni słoik konfitur i dawałem jego bachorom. Chłopcy śmiali się ze mnie, że zadaję się z parchami, wtedy zaczynałem się z nimi bić. Josek Aptylion był również krawcem łataczem, toteż prosiłem matkę, aby zanosiła do niego szycie, ale na to matka nie chciała się nigdy zgodzić. Widać demokratyzm moich rodziców aż tak daleko nie sięgał.

Niedługo po strajku odbyły się w górach manewry wojskowe. Nad Krośnicą rozłożyło się na biwaku kilka tysięcy żołnierzy. W miasteczku przez kilkanaście godzin trwał niebywały ruch. Żołnierze wypoczywali, chodzili po miasteczku, uganiali się za dziewczętami. Przez cały dzień kręciłem się po biwaku, naprzykrzając się każdemu, kto tylko chciał ze mną rozmawiać. Wcinałem przy każdym kotle żołnierską zupę, napychałem kieszenie sucharami, twierdziłem z całym przekonaniem, że jeszcze nic w życiu tak mi nie smakowało. W końcu poprosiłem, aby mnie ze sobą zabrali i otrzymałem solenną obietnicę, że to uczynią. Skończyło się jednak na tym, że przejechałem przez miasteczko w czołgu. Gdy na sądeckiej szosie kazali mi wysiąść, o mało nie rozpłakałem się. Nie uczyniłem tego chyba tylko ze wstydu. Zapytałem oficera, gdzie jego żołnierskie słowo. W końcu jednak dostałem kilka ślepych naboi i rozstaliśmy się w zgodzie.

Któregoś lata przyjechał do nas kolega ojca, pan Baraniecki z Warszawy. Mówiono o nim, że ma starokawalerskie przyzwyczajenia, ale ja uważałem go za wspaniałego człowieka. Ogarnęła nas jakaś gorączka zwiedzania. Nocowaliśmy w juhaskich szałasach i bacówkach lub wprost pod gołym niebem przy ogniu. Podziwialiśmy kościółki w Grywałdzie i Frydmanie, zwiedzaliśmy zamki w Czorsztynie i Niedzicy. Kilkakrotnie nielegalnie przekradaliśmy się przez granicę i chodziliśmy do Czerwonego Klasztoru koło Spiskiej Starej Wsi, do Leśnicy, Litmanowej, Rychwałdu, Lechnicy, a nawet jeździliśmy do Popradu, Kieżmarku, Smokowca, Łomnicy i Świętego Liptowskiego Mikulasza, a raz pojechaliśmy do Bratysławy. Łaziliśmy po polskich i słowackich górach od Jaworek po Chyżne, od Orawy po Spisz. Uczyłem pana Baranieckiego góralskich przyśpiewek i pogaduszek. Po jego odjeździe przez długi czas było mi bardzo nieswojo, toteż bardzo się ucieszyłem, gdy otrzymałem odeń list napisany dużym wyraźnym pismem. Potem przysłał mi paczkę z książkami i przez długi czas powtarzał to regularnie co miesiąc.

Święte jest przysłowie, które istnieje chyba tak długo, jak długo istnieje ludzkość: „Zakazany owoc smakuje najlepiej”. Najczęściej chodziliśmy do sadu – mea culpa – księdza proboszcza Bączyńskiego23, poczciwego jąkały, skąpca nad skąpce, właściciela olbrzymiego brzucha, ogrodu i największego w okolicy sadu. Miał najlepsze owoce i najtrudniej je było zdobyć.

Ksiądz Bączyński wiedział skądś, że i ja należę do tych, którzy kradną mu owoce. Łapał mnie nieraz przed kościołem i pytał, czy byłem na jabłkach w jego sadzie. Kiwałem potakująco głową ze skruszoną miną.

– No już dobrze, pędraku – jąkał się Bączyński. – A żałujesz?

– Żałuję, psze księdza.

– A nie pójdziesz więcej?

– Pójdę, psze księdza.

Księżulo sapał przez jakiś czas, a w końcu mówił:

– No to chodź, smyku, chodź i pamiętaj, żebyście nie zrywali oliwek, co rosną tam w rogu za cieplarniami.

Po cóż to mówił? Już następnej nocy oliwki, jakkolwiek niedojrzałe i gorzkie, zniknęły doszczętnie. O księdzu Bączyńskim dodać jeszcze można, że jak każdy jąkała, lubił dużo mówić. Jego kazania tak go rozrzewniały, że nie było wypadku, aby głosząc je, nie płakał rzewnymi łzami; w ślad za nim w płacz wielki uderzali parafianie z okolicznych wsi. Nie spotkałem w życiu drugiego proboszcza, którego lud prosty tak by kochał.

W wieczór zaduszny nasza rodzina szła na cmentarz, na którym leży Bogusław. Siadałem na kamiennej ławce pod cmentarnym murem i myślałem. Przed oczyma przewijały mi się obrazy minionych zdarzeń, które niewątpliwie zatarłyby się w pamięci, gdyby nie były podsycane przez matkę. Czy myślałem o bracie? Raczej nie. Mechanicznie odmawiałem pacierz, po czym znowu zapadałem w jakieś półsenne marzenia. To dziwne, dlaczego na cmentarzu jest tak dobrze myśleć.

Jesień miała się ku końcowi. Drzewa były już zupełnie nagie, wieczory chłodne. Od Orawy wiał ostry, zimny wiatr. Był listopad. W domu zakończono wyrób win, soków, konfitur i wszystkich zimowych zapasów. Któregoś dnia odbyły się ćwiczenia strzeleckie Straży Granicznej. Strzelano w naszym sadzie, za strzelnicę posłużyła długa aleja wysadzana drzewami owocowymi. Przez kilka dni od świtu do zmroku trwała strzelanina, której ja dzielnie sekundowałem z flowera. Pozwalali mi również strzelać z karabinka, ale ten mocno kopał i potem bolało mnie ramię. Wieczorem spuchło i nie mogłem ruszyć ręką. W tym czasie normalnie chodziłem, a raczej nie chodziłem do szkoły.

Najwięcej czasu spędzałem w preparatorium muzeum – w wielkiej szopie z dużymi oknami położonej tuż obok głównego budynku. Przesiadywałem tam przeważnie z Januszem. Preparatorium było dla mnie krainą, którą nie potrafiła stać się szkoła. O wszystkim, co tam było, dowiadywałem się wciąż czegoś nowego. Zwykła gąsienica zdjęta z główki kapusty, o której wiedziałem, że przeradza się w motyla bielinka, stawała się obiektem, przy którym spędzałem całe godziny, dni. Preparator uczył mnie zdejmować skórki z ptaków i zwierzątek, preparować je, wypychać, prasować ćmy i motyle. Mając siedem lat, potrafiłem tak zakonserwować salamandrę, aby złociste plamki na jej skórze nie utraciły barwy. Preparator nie kontrolował tego, co zrobiłem. Jego zaufanie nie pozwalało mi niczego zaniedbać. O ile zachowały się do tej pory wszystkie eksponaty w muzeum, to wiele z nich było preparowanych rękami siedmioletniego chłopca. Preparator przy opisie eksponatu umieszczał datę wykonania i nazwisko wykonawcy, z czego byłem niezmiernie dumny.

Preparator był jeszcze młodym człowiekiem. Po ukończeniu studiów przyrodniczych pisał pracę doktorską o faunie i florze Pienin, pracując jednocześnie w muzeum. W wolnych chwilach malował, co jednak starał się ukryć przed ludźmi. Dzięki niemu poznałem twórczość Leonarda, Michała Anioła, Rembrandta, van Gogha, Rubensa, Tycjana, El Greca, Goyi, Ajwazowskiego, Riepina, Matejki i wielu innych. Szczególnie Rembrandt wywierał na mnie bardzo silne wrażenie, preparator posiadał wielką, własnoręcznie wykonaną, kopię Lekcji anatomii. Przez długi czas obraz ten prześladował mnie dniem i nocą.

Do nadleśnictwa codziennie przychodzili gajowi. Byłem z nimi w wielkiej komitywie. Bardzo często brali mnie na obchód lasów. Początkowo, prawdę mówiąc, czynili to niechętnie, gdy jednak przekonali się, że w czasie obchodu nie ma ze mną kłopotu, brali mnie coraz chętniej. Najczęściej wybierałem się z gajowym Gabrysiem ze Szczawnicy. Jego rewir tworzył jakby wnętrze wielkiej litery C, ponieważ takim kształtem ograniczał go Dunajec. Na wygięciu tej litery leży Szczawnica, a na dolnym ramieniu Krościenko. Był to najpiękniejszy zakątek Pienin – centrum Parku Narodowego. Przyjemnie było chodzić z nim i tak wiele nowego mogłem się dowiedzieć. On to po raz pierwszy wprowadził mnie do groty Janosika i do innych pieczar pienińskich. Czy nie lepsze, nie bardziej pożyteczne były te wędrówki od nudnego wysiadywania w szkole?

W górach niedaleko Trzech Koron jest zamek, a raczej ruiny zamku św. Kingi24. Jedynie kilka cel zachowało się, a w nich zamieszkał pustelnik25. Ojciec znał go jeszcze z wojska. Na pustelnię zaprowadziła go podobno nieszczęśliwa miłość. Kochał, mieli się pobrać po skończonej wojnie. Nie doczekała się, wyszła za innego, ot i pustelnik gotów. Ojciec odwiedzał go często i niejednokrotnie zabierał mnie ze sobą. Później chodziłem do pustelni sam. Pustelnik czasem opowiadał mi o swoim pobycie w wojsku. Mówił także o poprzedzających wojsko podróżach po całym niemal świecie. Jego opowieści kazały mi tęsknić za czymś, czego jeszcze nie znałem. Opowiadał o duszy ludzkiej, o Bogu, o przyrodzie. Potrafił mówić tak pięknie, jak nikt dotychczas. Pustelnik latem utrzymywał się z herbaty, którą sprzedawał często tu zaglądającym letnikom. Do swych cel nie wpuszczał jednak nikogo poza najbliższymi. Goście mieli wstęp jedynie do refektarza. Była tu wielka pamiątkowa księga, do której wszyscy mogli się wpisywać. W drugiej celi była biblioteka, w której było mnóstwo starych ksiąg i bezcennych, jak mówił ojciec, rękopisów. Pustelnik pracował podobno nad historią tego zamku i innych zamków z pogranicza Spiszu i Orawy.

Krościenko miało jeszcze jednego pustelnika. Był to góral, który mieszkał w Krościenku i był dosyć zamożny, a później rozdał krewnym wszystko, co posiadał, wybudował chatkę daleko w górach, zabrał ze sobą kilkanaście owiec i na stałe zamieszkał na odludziu. Na życie zarabiał introligatorstwem. Wiem, że nam oprawił kilkaset książek, poza tym nic więcej o nim nie mogę sobie przypomnieć. To jeszcze tylko pamiętam, że bez przerwy przytaczał wersety z Pisma Świętego, skażając je przy tym niesamowicie. Ludzie mówili, że jest owczarzem, że ma czarną księgę, którą czyta o północy przy świetle świecy z trupiego sadła i że owce pasie mu Turoń26.

W wieku lat siedmiu po raz pierwszy zakochałem się. Co ważniejsze, nie w jednej, lecz w trzech naraz. Pierwsza (pierwszeństwo należało się jej z wieku i z urzędu) była moja nauczycielka, panna Anna Madejówna. Druga była sąsiadka z klasy, Marylka Lewkowicz, i wreszcie trzecia, również moja rówieśniczka, Helenka Maniówna. Jeżeli chodzi o nauczycielkę, to wkrótce ostudziła moją miłość, wychodząc za mąż. Przeżywając tę pierwszą tragedię miłosną, nie zaniedbywałem jednak obowiązków wobec pozostałych dam mojego serca.

Tak już się składa, że w każdej niemal okolicy istnieje jakiś nieszczęśliwiec będący niespełna rozumu. Nazywają ich po prostu wariatami. Zazwyczaj służą jako pośmiewisko dla tych, którzy uważają się za bardzo mądrych. W Pieninach było ich coś ze czterech. Trzej byli spokojni, nieszkodliwi, nieraz bardzo śmieszni. Takimi przynajmniej się wydawali. Czwarty pochodził z Niżnych Sromowiec, był furiatem. Opowiadano o nim historie, od których skóra cierpła. Nie bardzo wiedziałem, o co chodzi, dopiero później zrozumiałem, że gwałcił kobiety.

Sam stałem się świadkiem takiej właśnie sceny. Nic z tego nie rozumiałem, byłem pewny, że wariat chce tę dziewczynę udusić. Pobiegłem do pobliskiej wioski i narobiłem alarmu. Ponieważ bardzo zmęczyłem się biegiem i nie miałem sił prowadzić, jakiś gazda chwycił mnie na ręce i pobiegł z innymi we wskazanym kierunku. Po kilku minutach byliśmy na miejscu. Zerwał się, gdy byliśmy parę kroków od niego. Kilku górali z wrzaskiem pobiegło za nim, a sołtys i ten, który mnie trzymał na ręku, pozostali. Dziewczyna leżała nieruchomo, a spod porwanej koszuli widać było wielkie, jędrne piersi. Spódnica, a raczej jej strzępy, była zwinięta i dopiero pod piersiami tworzyła wałek. Na nagich udach znać było ślady krwi, a po pachwinie sączyła się cieniutka jak tasiemka szkarłatna strużka. Nogi były szeroko rozrzucone, a przez ciało co chwilę przebiegało coś jak dreszcz.

– To nie od nos, to z Tylki – orzekli przyglądający się górale.

– Ona z Krośnicy – rozstrzygnął sołtys.

Gdy to usłyszała, usiadła. Potem zakryła twarz rękoma i zaczęła zawodzić.

– Co bedzies płakać – ofuknął ją sołtys. – Jajdanie ci nie pomoze. On, chocia i gupi, harny je. Musi co cie wyobrocoł, jaze hej.

– Oj, ludzie nie śmiejta sie. On na mie napod, ten zbój, ten płanetnik, ten zły.

Wstała. Przód spódnicy był cały wydarty. Nic nie osłaniało jej ciała. Starała się jakoś zakryć, ale bez skutku. Wrócili chłopi, którzy gonili wariata. Stali teraz wszyscy i przyglądali się jej z nietajoną ciekawością. Ona już nawet się nie osłaniała. Prosiła tylko, aby nic nikomu nie mówili, bo ludzki śmiech jej przejść przez wieś nie pozwoli. Ten, który trzymał mnie na ręku, nareszcie postawił mnie na ziemi.

– Prowda – orzekł sołtys – ani pary z pyska. Kto nie oscymo ozora, tego…

I tu zrobił wymowny ruch kijem. Górale potwierdzili, splunęli i poszli.

Bardzo się wstydziłem jej nagości, ale jednocześnie męczyło mnie pytanie, co on jej właściwie zrobił.

– A ty tu co? – zapytała.

– Ja… Ja pobiegłem po ludzi, kiedy on ciebie dusił.

– Gupi. Po coś biegoł? Zrobiłby swoje i by mie ostawił, a tak ludzie wiedzom. Oj, ty gupi, gupi.

– A co on ci zrobił? Jak nie powiesz, to ja wszystkim opowiem.

– Co ci mom godoć? Co, co… Wypierdolił mie, wis? Nie? No wis, no wyoncył mie. Tero wis?

– Nie.

– Boś gupi!

Zaczęła mi tłumaczyć, rozszerzyła nogi i pokazywała… Tłumaczenie było, powiedzmy, dosyć obrazowe. Tak runęła legenda o bocianach.

– No, ide jus. Ino nikomu nie godoj. Obiecołeś.

Przewiązała się w pasie chustą zdjętą z głowy, osłaniając goliznę, i poszła.

Scena ta długo jeszcze, jakże bardzo długo mnie prześladowała. Dlaczego prawdy życia poznajemy nieraz w tak ordynarny sposób? Potem widziałem tyle brudu, że to wszystko stało się zwykłym epizodem. Początkowo jednak byłem wstrząśnięty.

Pozostali byli to łagodni wariaci. Gupi Ptosek mieszkał w Krościenku. Włóczył się po miasteczku i okolicach. Niejednokrotnie zresztą towarzyszyłem mu. Przykładał nieraz ucho do kamienia, słuchał uważnie, a potem powtarzał to, co „usłyszał”. Nie dziwiłem się. Widocznie i ja byłem wariatem, bo i mnie martwe przedmioty opowiadały tyle ciekawych rzeczy. Kiedyś zainteresował się nim ojciec. Okazało się, że gospodarze, u których był „jego dom”, znaleźli go kilka lat temu pod Czorsztynem jako małe dziecko. Wtedy był mądrzejszy, pasł bydło, rąbał drwa, a nawet pomagał w polu. Potem zupełnie zgłupiał i nic nie chciał robić. Ojciec postarał się o umieszczenie go we właściwej lecznicy. Jakimś cudem uciekał aż z Tworek i niezmiennie powracał do Pienin. Po kilku próbach dano mu spokój.

Dwaj pozostali pochodzili ze Sromowiec Wyżnych i byli nierozłącznymi przyjaciółmi.

W 1937 roku wybuchł wielki pożar w Grywałdzie, wsi położonej kilka kilometrów od Krościenka. Wieś była duża i zamożna. Z pożaru ocalał jedynie kościół i kilka domów stojących na uboczu. Znałem tu każdy niemal dom. Dachy były kryte gontem, domy zbudowane z suchego smrekowego drewna. Wieś spłonęła jak kupa chrustu. Było gorące popołudnie w okresie żniw. W miasteczku powstał jakiś niezwykły ruch. Potem trąbki i dzwonki straży pożarnej, bicie dzwonów kościelnych i okrzyk podawany z ust do ust: „Grywałd się pali!”. Pierwsza pojechała straż z Krościenka, potem ze Szczawnicy, Czorsztyna, Sącza, Nowego Targu, a nawet ze Spiskiej Starej Wsi i Kieżmarku. „Grywałd, Grywałd się pali” – szło po całym Krościenku, a gościńcem biegły tłumy ludzi w kierunku pożaru.

Wiedząc, że matka nie zechce mnie puścić, powiedziałem, że idę do Janusza. Rzeczywiście poszedłem, po czym on powiedział, że idzie do mnie i popędziliśmy bliższą drogą przez góry. Ujrzeliśmy coś, co było piękne i straszne zarazem. Morze ognia. Płomień to wybuchał potężnym kłębem ku górze, to opadał, ukazując szkielety domów. Chaty nie paliły się oddzielnie. Cała wieś płonęła od razu. W pobliżu głównego pożaru co jakiś czas wybuchały nowe, drobne w porównaniu z głównym, ogniska. To zapalały się leżące opodal wsi stodoły. Wokół ognia kręciły się grupki ludzi. Pompy były w nieustannym ruchu. Wieś ratowali strażacy i saperzy. Staliśmy dość długo, oszołomieni groźnym i wspaniałym zarazem widokiem. Coraz częściej zaczęły bić ku niebu snopy iskier. To płonące domy zaczynały się zawalać. Pobiegliśmy w dół. Płomień huczał potężnie, ponad huk ten unosił się jednak przenikliwy głos ludzkiej rozpaczy.

Okres, o którym piszę, nie odbywał się bez pewnych wypadków, które niejednokrotnie przypłacić mogłem życiem lub kalectwem. Tak jednak zawsze się składało, że, jak to ludzie mówią, z wody wychodziłem suchy. Zięć naszego gospodarza założył dynamo do ładowania akumulatorów. Podczas gdy w budce na młynówce kończono instalację, przyglądaliśmy się temu, siedząc na stromej skarpie, tuż za wyjętą ścianką budki. Gdy wypróbowywano działanie pasa transmisyjnego, ktoś nieopatrznie popchnął mnie w dół. Piersią uderzyłem o wirujący pas. Nie wiem, czy kiedykolwiek opisałbym to zdarzenie, gdyby nie pan Haugas, który jednym uderzeniem pięści zdołał odrzucić mnie do tyłu, oraz to, że byłem tylko w kąpielówkach. Gdybym miał na sobie koszulę, pas niewątpliwie rzuciłby mną o koła transmisyjne, a tak pozostała tylko krwawa rana z wielkim płatem skóry zwisającym u piersi ku dołowi. W niektórych miejscach widać było kości. A dotknąłem pasa tylko na ułamek sekundy. Gdyby nie Haugas… Wtedy nie wiedziałem, że jemu zawdzięczam życie.

Po tym wypadku obawiałem się pójść do domu. Przyciskając zwisającą skórę do rany, przyczołgałem się do gazonu i położyłem na trawie. Cierpiałem bardzo. Matka kilka razy wychodziła na werandę i raz słyszałem, jak mówi do kogoś: „Co z nim jest, że taki spokojny?”. Potem ktoś jej widocznie powiedział, bo zawołała mnie. Gdy jednak chciałem się podnieść, nie miałem siły, a przy tym najmniejsze poruszenie sprawiało ogromny ból. Zanim mama nadbiegła, zemdlałem. Zaniesiono mnie do domu i wezwano doktora Markowskiego. Po kilkunastu minutach doktor przyszedł, przyszył zwisającą skórę, zrobił opatrunek i coś tam mówił. Przez dwa tygodnie nie pozwolono mi wstać z łóżka, doktor Markowski przychodził codziennie. Do tej pory pozostała mi na piersi wąziutka blizna, która jedynie pod wpływem zimna, na przykład podczas kąpieli w zbyt zimnej wodzie, robi się ciemnoczerwona i szerokim pasem biegnie od lewego ramienia aż po prawą stronę żołądka.

Idąc z Krościenka starą szczawnicką drogą, obok katolickiego cmentarza i kaplicy, około dwóch kilometrów za nim mija się kapliczkę. Naprzeciw niej stroma skała zanurza się w spokojnym w tym miejscu Dunajcu. Głęboki jest tutaj. Woda ma kolor szarozielony. Opodal zanurzonej skały wpada do Dunajca mikroskopijny potoczek. Miejsce to nosi nazwę Podociemne. Cieszy się złą sławą. Ludzie twierdzą, że o północy słychać tu jęki potępionej topielicy.

Raz, przechodząc z ojcem przez Podociemne ze spóźnionej wycieczki, myślałem o niej.

– Tatusiu – szarpnąłem ojca za rękaw. – Posłuchajmy, czy ona naprawdę jęczy.

Ojciec spojrzał na zegarek. Za piętnaście minut północ.

– A nie boisz się?

– Boję się, ale to nic.

– Cóż, zaczekamy.

Zeszliśmy z drogi i usiedliśmy na skałce. W dali pluskały granatowe wody Dunajca odbijające księżycową poświatę. Do podnóża skały nie docierał ani jeden promyk. Wody nie było widać, czarna głębia zdawała się bez dna. Wtem mocniej przytuliłem się do ojca. Tam z dołu wyraźnie słychać było jęk. Cały drżałem.

Ojca bardzo ta sprawa interesowała, przeglądał jakieś książki, mierzył tam temperaturę wody, kilka razy podpłynął łodzią. Zdaje się jednak, że nic takiego, co mogłoby mu to zjawisko wytłumaczyć, odkryć nie mógł. Gdy ojca pytano, co o tym sądzi, wzruszał ramionami. Mówił o jakichś prawach natury, używał dziwnych słów, jak dysocjacja, absorbcja, wspominał o jakiś kolosach w Egipcie, ale na zakończenie dodawał, że nie może skojarzyć przyczyn dźwięków w tym miejscu. Dość że każdej nocy natychmiast po północy słychać na Podociemnym kilka lub kilkanaście spazmatycznych jęków.

W 1937 roku rodzice przebywali w Zakopanem. Ich dwutygodniowa nieobecność dała mi pełne pole do popisu. Toteż używałem, ile wlezie, przysparzając niemało zmartwień domownikom. Wychodziłem z domu o świcie, wracałem zaś późnym wieczorem, a nieraz w ogóle nie wracałem. Nocowałem bądź w okolicznych wioskach, bądź po prostu gdzieś w górach. Nie pomagały prośby i groźby. Ponieważ całymi dniami przebywałem poza domem, a musiałem coś jeść, zaczęły topnieć zasoby mojej skarbonki. Mogłem brać jedzenie z domu, ale zbyt wielką przyjemność sprawiało mi jedzenie w restauracji czy schronisku za własne pieniądze.

Gdy skarbonka była już bardzo lekka, znalazłem inny sposób zdobywania środków. Chodziłem do parku i w kręgielni podawałem kule oraz ustawiałem kręgle. Czasem na kortach podawałem piłki. Pewnego razu, tuż po powrocie rodziców, włosy stanęły mi dęba na głowie. Zobaczyłem ojca w towarzystwie kilku panów w chwili, gdy przechodzili obok kortów. Zobaczył czy nie zobaczył? Natychmiast zrezygnowałem z dalszego podawania i ustąpiłem miejsca jednemu z licznie oczekujących chłopców. Odchodząc, jak zazwyczaj, rozdałem część pieniędzy, zatrzymałem sobie jedynie pięć złotych. Powlokłem się do domu. Ojciec miał jakąś niewyraźną minę. Po przywitaniu kazał mi przyjść do siebie i usiąść naprzeciw. Zaczęło się kazanie. Wolałbym dostać najgorsze cięgi, niż słuchać tych wzniosłych, mądrych, no i nieco przydługich kazań.

– Dlaczegoś to zrobił? Czy wiesz, że takim postępowaniem przynosisz mi wstyd? Pomyśl, gdy sam grasz w tenisa z siostrami, ja płacę za podawanie piłek tym samym chłopcom, którym ty dzisiaj odebrałeś zarobek.

Próbowałem oponować, ale na nic się to nie zdało. Ojcu zależało, bym nie odbierał pieniędzy potrzebującym. Nie na długo starczyło mu jednak srogości, bo wkrótce w jego głosie nie czuć było ani groźby, ani tych szorstkich tonów, jakie słyszałem na początku. Nie pamiętam, w jaki sposób znalazłem się u niego na kolanach.

Prosiłem, aby opowiedział coś o sobie, o swojej młodości. Opowiadał długo i ciekawie: o Podolu, o jego bezkresnych stepach tonących w zieleni, o ciągnących się milami złotych łanach zbóż. W głosie jego słychać było smutek i tęsknotę tak bezkresną, jak jego kraj rodzinny. Opowiadał, że gdy przyjeżdżał na wakacje do domu, to za byle przewinienie jednego z braci wszyscy musieli ciężko pracować w polu. Ojciec twierdził, że to dobrze, ale ja jakoś nie bardzo mogłem się z nim zgodzić, że to było słuszne.

– Praca uszlachetnia człowieka. Tylko praca, bo nie dość szlachectwo odziedziczyć w spadku; tylko pracą i czynami swymi można je utrwalić. Zapamiętaj to, synu.

Kiedyś ojciec wyjechał na dłuższy czas, bo aż na pół roku, do Rawy Ruskiej na jakieś przeszkolenie zawodowe. Listy od niego przychodziły bardzo rzadko.

Matka pisała do niego, między innymi, że nie może sobie ze mną poradzić. Po przyjeździe ojciec wziął mnie trochę w obroty – niewiele to zresztą pomogło. Brał się kilkakrotnie do mojej skóry, ale było to takie bicie, że zastanawiałem się, czy opłaci mi się krzyczeć, czy też nie. Na wszelki jednak wypadek wydawałem z siebie kilka bolesnych jęków i ojciec natychmiast przerywał egzekucję, chociażbym nawet najbardziej na nią zasługiwał. Potem przez kilka godzin chodził jak struty.

W pobliżu naszego domu, tuż za rzeką, ogrodzona szczelnym i wysokim płotem stała rzeźnia, czyli, jak ją nazywali górale, bojnia. Któregoś dnia wybraliśmy się z Januszem, aby zobaczyć, co się tam dzieje. Wdrapaliśmy się na płot i ujrzeliśmy coś okropnego. Rzeźnik zamierzał się siekierą w głowę jałówki, uderzył, a gdy ta upadła, jednym pociągnięciem wielkiego noża przeciął jej gardło. Zamknąłem oczy, nie mogąc na to patrzeć. A jednak do kurczowo zaciśniętych oczu zdawały się napływać strugi krwi. Potem przez dłuższy czas nie chciałem jeść mięsa. Nie mogłem pojąć, że mięso, takie smaczne i tak apetycznie wyglądające na talerzu, pochodziło ze zwierząt tak okrutnie mordowanych. Jakoś nie mogło pomieścić mi się w głowie to, że aby jeść, trzeba zabijać. Później po kilku latach poznałem nie tylko to prawo, ale i jego zasady.

W poniedziałek, czyli w dzień jarmarczny, nie tylko w bojni panował duży ruch. Ożywiało się całe miasteczko. Jeszcze do świtu było daleko, a już na rynek zaczynały ściągać wozy. Jako pierwszy przybywał tabor wielkich wozów drabiniastych wypełnionych wyrobami z drewna. Były na tych wozach balie, szafliki, koryta, miski, cały sprzęt gospodarski. Po niedługiej przerwie szli skotnicy pędzący całe stada bydła, za nimi świniarze, potem owczarze. Zaledwie przebrzmiało porykiwanie i kwiki, a już z daleka słychać było przeciągłe wołanie: „Ko…ło…mazi, ko…ło…mazi”. To smolarze. Ich czarne wozy wyładowane są beczkami i beczułkami z dziegciem, kołomazią27, lepikiem itp. Później to już trudno rozeznać, kto co wiezie. Jadą wozy i wózki, ciągną setki pieszych obładowanych tobołami. Część wozów odrywa się od głównego nurtu i skręca do młyna. Na samym końcu idą kataryniarze, kuglarz, sztukmistrze, wróżbici i cała plejada ślepców, kulawych, garbatych, jednym słowem – kalek wszelkiego rodzaju, którzy jak ćmy ciągną na jarmarki, festyny, odpusty. Za dziadami idą pstrokate tłumy kobiet niosących kosze jagód, grzybów, orzechów, jaj, masła, serów i oscypków, drobiu.

Mniej więcej o szóstej fala ludzka urywa się. Wszyscy skupiają się na rynku i przyległych uliczkach. Panuje ruch, tłok i harmider nie do opisania. Wśród tłumu kręci się masa złodziei. Co chwilę słychać czyjeś biadania: „O Jezusicku, okradły mie”. W tłumie przeważają stroje góralskie. Po nich żydowskie chałaty, najmniej jest strojów miejskich. Cóż, Krościenko to bardzo małe miasteczko. Miejscowa ludność niknie w zalewie przybyszów z gór i handlarzy noszących się też przeważnie z góralska.

Zimą powybijałem szyby w krościeńskiej bóżnicy. Żałowałem tego później. Na ten mój wybryk wpłynęło zapewne otoczenie pozadomowe, przejawiające często wiele antysemityzmu. Sami Żydzi też tu zawinili. Wystarczyło, że przechodziło się koło żydowskiego domu, to słyszało się wyzwiska w rodzaju „trefny goj”. Początkowo nie zwracałem na to uwagi, w końcu poczułem się urażony. Zwrot nastąpił w sklepie Pinkusia. Kupowałem haczyki na ryby. Wybrałem trzy i dałem mu pięć złotych.

– Nu, na co ty jeszcze czekasz? – zapytał po chwili Pinkuś.

– Jak to na co, na resztę.

– Jakie reszte, ni ma żiadne reszte, co za reszte.

– Przecież dałem panu pięć złotych, a haczyki kosztują tylko sześć groszy.

– Uch, ti goju, ti zasmarkany bękartu, co ti mnie chcesz oszukacz. Ti mi dał pięcz złotych! Czi ti wiesz, co to jest pięcz złotych? Ti taki pieniędzy na oczy nie widział.

I wypchnął mnie za drzwi sklepiku. Stałem na chodniku przed sklepem, połykając łzy. Nie żal mi było pieniędzy. Nie mogłem przeboleć, że ten chałaciarz wyrzucił mnie za kołnierz jak zwykłego oszusta. Poczekaj, parchu, nie daruję ci, jeszcze gorzko pożałujesz tego, coś zrobił. Spojrzałem na wielką szybę wystawową i pomyślałem, że kosztuje na pewno więcej niż pięć złotych, z dziesięć razy więcej. I oto wielka szklana tafla rozpryskuje się na setki kawałków, a do sklepu wpada brukowiec. Zbiegowisko, lamenty Pinkusia. Najspokojniej w świecie wyszedłem zza rogu i stanąłem wraz z innymi.

– To on – wrzasnął Pinkuś, chwytając mnie za rękę.

– Hale jon – zaczęli krzyczeć górale. – Telo co psyseł. Fce Zyd zwolić na niego, bo wi, ze mo bogatego oćca.

I zaczęli mnie ciągnąć do siebie. Ponieważ jednak Pinkuś upierał się, poszły w ruch pięści. Pinkuś uciekł i zaczął zamykać sklep. Na ulicy pojawił się policjant. Ludzie zaczęli się rozchodzić, poszedłem i ja. Mało mi tego jednak było, ponieważ w miejscowej synagodze powybijałem prawie wszystkie szyby, sprałem wszystkich napotkanych po drodze Żydziaków, rozprułem pierzyny wiszące na płocie Scheynowej i wysmarowałem kołomazią siedzenia w bryczce starego Krumla.

Od tej pory nie opuszczałem żadnej okazji dokuczenia Żydom. Pinkuś zaś od pamiętnego dnia jeszcze dwukrotnie musiał wstawiać nowe szyby wystawowe w swoim sklepie. Ponieważ obawiałem się teraz pokazywać w żydowskich zaułkach, chodziłem z paczką obdartusów, której nawet dorośli woleli ustępować z drogi. Najwięcej jednak cierpiał Pinkuś. Gdy przyszła wiosna, nałapaliśmy zaskrońców i przez zrobione otwory wpuściliśmy kilkadziesiąt sztuk do wnętrza wietrzących się pierzyn. Przez uchylone drzwi wrzucaliśmy do sklepu kulki z kalichlorkiem28. Kiedy Pinkuś pokazywał się na ulicy, obrzucaliśmy go zgniłymi owocami lub jajkami. Gdy później myślałem, jakie miał piekło, to odczuwałem coś niby skruchę, ale jednocześnie wydawało mi się, że kramarz raz na zawsze oduczy się oszukiwać.

Niedługo przed Wigilią spotkałem kilku chłopców z szóstej i siódmej klasy. Namówili mnie, abym nalał atramentu do kropielnicy w kościele. Wręczyli mi litrową flaszkę z atramentem i zakazując komukolwiek wspominać, od kogo ją otrzymałem, odeszli. Pobiegłem w kierunku kościoła. Zajrzałem do środka – ani żywej duszy, pachnie woskiem i świerczyną. Cicho bulgoce czarna ciecz spływająca do kamiennej kropielnicy. Koniec. Wychodzę, nie ma nikogo. Biegnę przez miasteczko, ciskam pustą butelką w drzwi Pinkusiowego sklepu.

Nareszcie jestem w domu. Wymówki matki:

– Nawet w takim dniu nie posiedzisz w domu.

Czekano tylko na mnie. Modlitwa, dzielenie się opłatkiem. Niecierpliwe zerkanie w kierunku choinki, pod którą widać paczki z prezentami. Ojciec opowiada o tradycji tego dnia, o swoim domu rodzinnym i o tym, jak w nim obchodzono Boże Narodzenie. Kończy słowami:

– Pamiętajcie, że dzisiaj, siadając do Wigilii, należy pozbyć się wszelkich uraz, należy wybaczyć wszystkim. Nawet przed tym, kto do dziś był twoim wrogiem, powinieneś zostawić otwarte drzwi.

A ja? Nie wybaczyłem do tej pory Pinkusiowi, nawet dzisiaj cisnąłem butelką w jego drzwi. A atrament w kropielnicy, a bicie Żydziaków? Oj, nazbierało się. Niezbyt pomyślnie wypada mój rachunek sumienia. Pełen skruchy zabieram się do jedzenia. Po kolacji otwieramy paczki z prezentami. Mój Boże, czego tam nie ma! Potem jeszcze z godzinę czekamy w domu i ruszamy na pasterkę. Wsiadamy do oczekujących przed domem sań i jedziemy. Przed kościołem grupki ludzi. Wchodzimy do środka. Przy wejściu wszyscy zanurzają palce w wodzie święconej. Na szczęście jednak na ciemnych ubraniach nie widać plam. Potem wchodzą zakonnice. Idą środkiem kościoła, zmierzając przed ołtarz. Na wykrochmalonych, białych okryciach widać ciemne plamy. Znowu budzą się we mnie wyrzuty sumienia. Pełen skruchy, zasypiam natychmiast po rozpoczęciu nabożeństwa.

Tuż przed Nowym Rokiem mina ojca nie wróżyła niczego dobrego.

– Powiedz mi, jak to było z tym atramentem? – zaczął prosto z mostu.

Nie było innej rady, jak tylko się przyznać. Ale nie powiedziałem, kto mnie namówił.

– Dałem słowo, że nie powiem – wykrztusiłem.

Ojciec milczał przez chwilę, a potem, już zupełnie innym głosem, powiedział:

– Zasłużyłeś na karę, ale nic ci nie zrobię. Nic też nie będę mówił, tylko zastanów się dobrze nad tym, coś zrobił.

Jakże byłem wdzięczny ojcu. Oto poznałem kolejną stronę życia: fałsz. Namówili mnie do złego, sami bojąc się skutków, a potem jeszcze poszli donieść na mnie. Ojciec często powtarzał, że fałsz, tchórzostwo i donosicielstwo to największa, na największą pogardę zasługująca podłość.

Krościenko nad Dunajcem, 1938

Jeszcze na gwiazdkę dostałem narty. Bardzo szybko nauczyłem się jeździć. Tam, gdzie w lecie biegałem, teraz ślizgałem się po puszystym śniegu. Poprzednio, idąc do szkoły tak zwanymi najbliższymi drogami, szedłem nad Dunajec i koło mostu zjeżdżałem po skarpie na tornistrze. Na sanki nie chciałem teraz nawet popatrzeć. Cieszyłem się zimą, wolałem jednak lato i zawsze z niecierpliwością go wypatrywałem.

Nadeszła wiosna 1938 roku. Wiosna w górach, w całej swej górskiej potędze i krasie, to jeden moment, to jedno wspaniałe tchnienie potężnej burzy życia. Ze zgrzytem i hukiem wyzwala się Dunajec z lodowych okowów. Góry żyją. Jeszcze śnieg grubą warstwą zalega szczyty i cieniste doliny, a tuż obok na halach wyrastają tysiące kwiatów. Oto przychodzi nieubłagany wróg zimy – halny. Przyszedł i tej wiosny. Gorącym tchnieniem owiał góry, szalał przez kilkanaście godzin. Zrywał dachy z domów, porywał stogi zeszłorocznej słomy, przewracał stodoły, wyrywał z korzeniami całe połacie lasów.

Siedziałem w małej plecionej altance, która chwiała się pod naporem wiatru. Dusiłem się, nie mogłem złapać tchu. Myślałem, że oszaleję. Nie potrafię określić tego, co odczuwałem. Było to coś jakby ekstaza. Niebo zmienia barwy, ciemnieje, wreszcie robi się czarne jak noc grudniowa. Ulewa. W jednej chwili zrzuciłem ubranie i wybiegłem z altany. Cały nasycony byłem ogromną błogością. Widać halny na moment zbudził to, co jeszcze w naturze dziecka długo miało być uśpione, i sprawiało mi to przyjemność. Od tej chwili przez dłuższy czas spoglądałem na dziewczęta z jakimś wewnętrznym zażenowaniem. W rówieśnicach szukałem czegoś, czego jeszcze w nich być nie mogło: szukałem w nich objawów kobiecości.

Pierwsza wiosenna wędrówka zwiodła mnie na Trzy Korony. W zimie chodziłem tylko do pustelni. Zaszedłem i teraz. Pustelnik, jak zawsze, wyszedł mi naprzeciw. Jakiś czas gawędził ze mną. Z nim zawsze byłem szczery. Opowiedziałem, co słychać w dolinach, o ostatnim halnym. Słuchał z nikłym uśmiechem zastygłym na jego pięknej twarzy.

Poszedłem w kierunku Trzech Koron. Nie pamiętam jak, dość że znalazłem się na platformie szczytowej. Patrząc ponad szczyty i ciemne pokrywy lasów, wydawało mi się, że oto unoszę się w powietrzu. Orzeł wypatruje zdobyczy. Och, poszybować jak on. Coraz bardziej i bardziej pochylam się nad otchłanią. Gdy tracę równowagę, wyrasta przede mną piękna wysoka postać pustelnika. Łapie mnie. W milczeniu dochodzimy do schodków pustelni.

– Idź, dziecko, do domu. Masz chorą duszę.

Zaczęło się lato. Przyszła noc świętojańska. Noc sobótek. Na górskich szczytach zapłonęły wielkie ognie. Ze zboczy spływają tęskne melodie wygrywane na wydłubanych kozikami fujarkach. Z dolin niby zew żądzy odpowiada jękliwie kobza. Fujarki milkną, nasłuchują. Potem, jakby odrzucając smutek, pienią się wprost w radosnych trelach. Od tej chwili nie milknie radosna pieśń, pieśń życia. W czasie sobótek miałem prawo legalnie przebywać poza domem do północy. Nie siedziałem cały czas przy tym samym ognisku. Zresztą przy samym ogniu nie było to takie piękne. Obserwując jednak z pewnego oddalenia, można było zachwycać się.

Jestem smutny, chociaż wszyscy cieszą się, szaleją z radości. Radosne są śpiewy i muzyka, radosny jest płomień buchający z ognisk. Cala przyroda zdaje się wprost zachłystywać radością. Nawet odległe światełka Krościenka zdają się inne niż zazwyczaj. Tak jakoś filuternie mrugają. Dlaczego mnie jest smutno? „Masz, dziecko, chorą duszę”. Tak powiedział pustelnik. To widocznie dlatego. To pewnie dlatego nigdy potem nie potrafiłem cieszyć się tym, co było wystarczającym powodem do radości dla innych. To ty, naturo, zabrałaś mi radość. Wydziedziczyłaś mnie, dając się zbyt wcześnie poznać. Może dałaś mi właśnie największy dar, jakim rozporządzasz. Nie wiem. To tylko wiem, że zbyt wczesne poznanie zostawia rysę do końca dni, której nikt i nic nie zdoła zetrzeć. Bolesna jest rana, jaką zadać potrafi natura swoim jadowitym szponem. Ale ból ten pełen jest rozkoszy. Nie należy więc leczyć ran tego rodzaju.

Z boku migających krościenieckich świateł, z miejsca, gdzie stoi nasz dom, wykwita czerwona smuga. Szybuje ukośnie przez niebo, a potem rozpryskuje się na tysiące iskier. Potem biała, po niej zielona. To znak umowny, ojciec daje sygnał powrotu do domu.

Wymykam się z pokoju na balkon. Stąd ognie sobótkowe wyglądają jak migocące na bagnach płomyki. Jest tak cicho, tak dobrze. Cudownie pachnie maciejka. Rano ojciec budzi mnie na balkonie. Wcale nie jest na mnie zły, bierze tylko na ręce, zanosi do łóżka i otula kołdrą. Kochany, dobry ojciec.

Kilka dni po sobótkach ojciec założył się z kolegami, że ja potrafię oprowadzić ich po wszystkich ciekawszych miejscach Pienin. Udaliśmy się do groty podziemnej rzeki – tak ją nazwałem. Wyprowadziłem całe towarzystwo i przez pół godziny kluczyłem wśród skałek, aby potem nie trafili. Jak zauważyłem, ojciec w pełni to zaaprobował. Uszliśmy jeszcze kilkadziesiąt kroków i rozłożyliśmy się w cieniu, nie dalej jak 20–30 metrów od wejścia do jaskini. Zabrali się do jedzenia, nie mając pojęcia, że są tak blisko miejsca, z którego wyszli.

– Panowie, pokażcie, w którym miejscu jest grota.

Poza ojcem było ich czterech i każdy wskazał w innym kierunku. Ojciec uśmiechnął się z zadowoleniem.

Z tej wycieczki przypominam sobie jeszcze jedno wydarzenie, na Sokolej, którego omal nie przypłaciłem życiem. Po wejściu usiedliśmy na grani, aby posilić się i odpocząć. Przekąsiłem coś i zacząłem się spuszczać w dół po pochyłości, gdzie rosły wspaniałe dziewięćsiły29. Stanąłem na niewielkim występie, starając się oderwać od podłoża wspaniały oset. Kamień osunął się i poleciał, nim zdążyłem się za cokolwiek uchwycić. Miałem szczęście, że ściana w tym miejscu nie była zupełnie pionowa, a ze szczelin wyrastało kilka wątłych jałowców. Zaczepiłem się o jeden, a ten, uginając się, pozwolił na mocne uchwycenie następnego… ostatniego. Dalej był nawis. Siadłem u jego podstawy, mając w rozkroku nie grubszy od mojej ręki poskręcany pień. Niżej była już tylko przepaść, a w niej las i wstęga Dunajca. Zdawałem sobie sprawę z niebezpieczeństwa. Jałowiec, mimo że mocno tkwił korzeniami w skale, uginał się podejrzanie pod moim niewielkim ciężarem. Z drugiej jednak strony, w takiej sytuacji znalazłem się po raz pierwszy w życiu. Było to ciekawe. Czułem się jak ptak. Wisiałem między niebem a ziemią, a raczej wodą Dunajca. Tam, na górze, zauważyli moją nieobecność, kazali mi natychmiast wracać. Dopiero ojciec zobaczył, jak sprawy wyglądają.

– Czy utrzymasz się jeszcze chwilę?

– Utrzymam, tylko ten jałowiec nie jest zbyt mocny i może puścić. Weź, tatusiu, z mojego chlebaka sznur i opuść mi.

Tak zrobił, mocując od razu pętlę. Założyłem ją sobie pod pachy i po chwili wywindowali mnie do góry. Ale dziewięćsił po drodze zerwałem. Później usłyszałem, jak rozmawiali na mój temat.

– Wiesz, Michał, on nie umrze własną śmiercią.

– Może i masz rację, to dziwny dzieciak, ja sam nie zawsze go rozumiem.

Preparator zapraszał mnie często na nocne wyprawy. Brał kilka siatek, słoje, probówki. plandekę, wielką lampę karbidową. W czasie drogi lubił coś mruczeć, to znów śpiewał lub deklamował wiersze. Były to jednak nieznane mi utwory i niejednokrotnie nie wiedziałem, o co w nich chodzi. Nieraz jednak podśpiewywał góralskie śpiewki, które znałem na pamięć.

– Zaśpiewaj i ty coś – mówił preparator.

No to śpiewałem, a raczej wysapywałem.

W końcu, wybrawszy jakąś ustronną polankę, rozkładaliśmy manatki. Plandeki, które niósł preparator, po rozpięciu ich na kilku wyciętych na miejscu kijkach, stanowiły coś w rodzaju namiotów, ustawionych wejściami do siebie, w odległości kilku metrów jeden od drugiego.

– Na ćmy musi być noc ciemna, choć oko wykol – mówił preparator.

Zapalaliśmy lampy, ustawiając je przed wejściem, i pozostawało jedynie oczekiwać z siatką w pogotowiu. Natychmiast po zapaleniu lampy w kręgu światła zaczynały szybować setki nocnych żyjątek. Przez dwie godziny łowiłem wszystko, co tylko nawinęło się pod siatkę i pakowałem do słoi z nasyconą eterem watą. Po pewnym czasie zaczynałem przebierać i chwytałem tylko te okazy, które uznałem za wartościowsze. Samo przez się zrozumiałe, że większość złapanych przeze mnie okazów szła potem do wyrzucenia, a mimo to miałem sporo szczęścia, ponieważ z moich trofeów preparator wybierał to coś, od czego błyszczały mu oczy, jakąś rzadkość. Po północy zazwyczaj zasypiałem. Preparator budził mnie rano, segregując moje trofea. Przygotowujemy śniadanie, zjadamy je i zabieramy się w drogę powrotną. Przed odejściem z żalem spoglądam na dwa kobierczyki martwych nocnych stworzeń. Preparator, jakby odgadując moje myśli, pociesza mnie:

– Nie martw się, to już tak jest ze wszystkim. A one – dodaje po chwili – i tak żyją przeważnie tylko jedną noc.

Inaczej niż ćmy, łowiło się motyle. Wystarczyła jedynie siatka i chlebak ze słoikami do usypiania złowionych okazów. Gdy, łowiąc ćmy, siedzi się cały czas w zupełnym niemal bezruchu, to złapanie motyla wymaga nie tylko ruchu, ale i niemałej nieraz zwinności. Nieraz trzeba biegać za jakimś okazem kilka kilometrów, zanim uda się nakryć go siatką.

Ciekawe są połowy ryb, raków i żab. Tych ostatnich nie łapałem osobiście, nie łowili ich również górale. Połowy te widziałem po słowackiej stronie. Z wioski wychodzi na błota rodzina słowacka, dzieci i kobiety wielkimi miotłami wyganiają żaby z kryjówek, a senior, zaopatrzony w wielkie nożyce do strzyżenia owiec, chwyta je i odcina kuperki łącznie z udkami. Tak uciętą część wrzuca do torby wiszącej u pasa. Nie mogłem patrzeć na drgające tułowia. Trzeba tu wziąć pod uwagę jedno: wiosna, przednówek, głód w wielu domach w słowackich i orawskich wsiach. Oni przecież te żaby zabijali po to, aby je zjeść.

W strumieniach górskich ryby nie łowi się za pomocą wędki czy siatki. Łowi się gołymi rękami. Chodzi się po dnie, przestępując z kamienia na kamień. Nogami i jedną ręką zatyka się szczeliny, a drugą szuka się pod kamieniem. Gdy natrafi się na rybę, mocno zaciska się garść i wyciąga się ją na powierzchnię. Z reguły jest to pstrąg – wbrew temu, co mówią rybacy, ryba najłatwiejsza do złapania.

Im czerwieńsze są kropki na ciele pstrąga, tym mięso jego jest smaczniejsze. Bardzo lubiłem te połowy. Nauczyłem się piec pstrągi na płaskich kamieniach rozpalonych w płomieniu watry. Były tak smaczne, jak nic w domu. Jeszcze bardziej od łowienia ryb odpowiadał mi połów raków. Połów odbywał się w nocy przy blasku łuczyw, na zalewach i zatoczkach Dunajca. Raki chwytało się za pomocą rozwidlonego na końcu kija leszczynowego lub wierzbowego. Połowy te sprawiały tym większą przyjemność, że były nie tylko nam, dzieciom, ale i dorosłym surowo zakazane.

W pewnym momencie postanowiłem iść w świat. Do Nowego Targu dojechałem autobusem. Tam wsiadłem do krakowskiego pociągu i pojechałem, nie napotykając najmniejszej nawet trudności. Nikt nie pytał mnie o bilet, nie przeszkodził w wejściu na peron. Byłem oszołomiony. Dotychczas poza górami nigdzie nie byłem. W górach, w lesie, nad rzeką czułem się jak u siebie – tutaj czułem się trochę jak robak, którego przez nieuwagę każdy może rozdeptać. Wysiadłem w Krakowie i porwany falą ludzką, wkrótce znalazłem się poza terenem dworca. Na ulicach było jeszcze zupełnie pusto, tylko gołębie raz po raz podrywały się spod nóg. Szedłem przed siebie bez żadnego celu. Na ulicy wciąż przybywało ludzi. Przyglądałem się im z ciekawością. Byli dziwni – zupełnie niepodobni do tych, jakich widywałem dotychczas. Jacyś szarzy, ociężali, zmęczeni. Byli biednie ubrani. Bardzo się spieszyli, ale mimo to ich krok był powolny, nie miał w sobie góralskiej sprężystości.

Na włóczędze zszedł mi czas do południa. Przechodząc jakąś uliczką, na której wprost roiło się od gołębi, poczułem smakowity zapach gotujących się potraw. To mi przypomniało, że od wczoraj nie miałem niczego w ustach. Miałem pieniądze – cztery dziesięciozłotówki i chyba drugie tyle drobnych. Wszedłem do pierwszej napotkanej jadłodajni i poprosiłem o jedzenie.

Do wieczora chodziłem po mieście. Potem zasnąłem na ławce stojącej w długim i wąskim parku. Śniła mi się wielka rzeka, znacznie większa niż Dunajec i Wisła. Podchodzi ktoś, trąca mnie w ramię i coś mówi. Potrząsanie staje się coraz bardziej natarczywe. Otwieram oczy. Nade mną pochyla się policjant. W strachu natychmiast zamykam oczy i myślę, że to na pewno tylko sen. Wreszcie policjant zniecierpliwiony sadza mnie na ławce. Skok i zaczynam uciekać. Niestety, zaledwie kilka kroków – mocna ręka zaciska się na moim ramieniu.

Następnego dnia ojciec przyjechał po mnie przed wieczorem. Nazajutrz byliśmy w domu. Matka tuli mnie do siebie, a z oczu toczą się jej wielkie łzy. I całuje mnie, i śmieje się, i mówi coś. A ja nie rozumiem ani słowa; myślę tylko o tym, co było w Krakowie.

Ojciec kupił nowy obraz. Było na nim morze, wydmy, spazmatycznie skręcone drzewa – chyba sosny. Na gołej niemal, zaledwie kilku kępkami zeschłej trawy pokrytej wydmie stał człowiek. Był to chyba jakiś włóczęga, ponieważ odziany był w łachmany, a na kiju przełożonym przez ramię zwisał węzełek. Postać, a szczególnie jej twarz, przykuwała moją uwagę. Ręką osłaniał oczy i to rzucało na twarz cień. Malarz, który namalował ten obraz, nazywał się Mokwa30. Gdy zapytałem ojca o znaczenie obrazu, ojciec powiedział, że, według niego, człowiek ujrzał coś, do czego dążył przez całe życie. Okazało się, że marzenia nie dorosły, nie mogły ująć tego, co okazało się rzeczywistością. Pokochałem ten obraz, przystawałem przed nim bardzo często.

Niewiele przed opuszczeniem Krościenka jeszcze raz próbowałem uciec z domu. Tym razem postanowiłem jechać do Ameryki. Naładowałem mały plecak tym, co uważałem za najniezbędniejsze, i ukryłem w ogrodzie. Do kieszeni włożyłem wszystkie pieniądze ze skarbonki. Wieczorem wszedłem do gabinetu ojca i oglądałem różnego rodzaju broń. W Ameryce przydałaby mi się, ale nic, nawet swojej pukawki nie mogę zabrać, bo będzie przeszkadzać mi w drodze. W Ameryce kupię sobie, pocieszałem się. Do Nowego Targu, tak jak poprzednio, dojechałem autobusem. Dworzec kolejowy, pociąg, Kraków. Jeździłem przez kilka dni. Oczywiście, nie pamiętam nazw wszystkich stacji. Wiem, że byłem w Krakowie, Tarnowie, Przemyślu i Stanisławowie. Jakoś nie mogłem trafić na pociąg idący nad morze. Policjantów starannie omijałem i o nic nie pytałem. Miałem już nauczkę, że lepiej nie wchodzić im w drogę. Nareszcie Lwów i tu zakończyła się moja wędrówka na drugą półkulę. Widać, nie wiedząc o tym, wybierałem się do Ameryki przez Syberię – tak przynajmniej wynikało z obranego przeze mnie kierunku.

Ogromne oszklone perony, tunele. Jestem zmęczony. Spać, spać. Jakiś kolejarz chodzi wzdłuż peronu. Gdzieś w górze dudni głos z megafonu: „Pociąg osobowy do Wilna… z toru… przy peronie…”.

– Proszę pana, który pociąg jedzie do Ameryki? Do Wilna – poprawiam. – Nie, nie do Wilna, do Gdyni.

Kolejarz jakiś czas przygląda mi się uważnie, potem bierze za rękę. Idę za nim posłusznie. Jakby z daleka słyszę jego śpiewny głos:

– Ta chodź, zapruwadze cie do tego pociągu.

Zdaję sobie sprawę z tego, że kłamie, że odda mnie policjantowi, jestem jednak zupełnie wyczerpany, nie stać mnie na najmniejszą reakcję. Potem słowa:

– Panie władzo, a to hieca, szczeniak do Ameryki si wybrał, zawieź no go pan do niej.

Jacyś ludzie, zbiegowisko, jakiś pokój, biały arkusz papieru, po którym biega wieczne pióro, nad nim granatowy rękaw. Kolejarz coś podpisuje. Ten biały papier nazywa się protokół, to już wiem. Dalej pamiętam tylko nieliczne, a i to bardzo mgliste fragmenty. Jeden policjant, potem kilku, a może tylko troi mi się w oczach. Jakiś pokój. Ktoś coś mówi, ktoś o coś pyta. Zasypiam…

Budzę się w dużym czystym pokoju. Leżę na żelaznym łóżku zasłanym białą pościelą. W pokoju stoi kilka szaf, biurko, fotel, kosz i kilka krzeseł. Na biurku plik papierów, przybory do pisania i jakiś nieznany mi wypchany ptak. Do pokoju wchodzi wysoki pan ubrany po cywilnemu.

– Dzień dobry, kochasiu, czy już się wyspałeś?

– Nie, będę jeszcze spał – odpowiadam niezbyt pewnie.

– W porządku – mruknął, siadając przy biurku.

Przyglądałem się, jak przebiera papiery. Na jednych coś od razu pisał i odkładał na bok, nad drugimi jakby namyślał się. Sam nie wiem, kiedy ponownie zasnąłem. Budząc się, pierwsze spojrzenie skierowałem ku fotelowi. Był pusty. Mimo to miałem przeświadczenie, że ktoś jest w pokoju i rzeczywiście, ten sam pan stał przy otwartym oknie. Po chwili odwrócił się i spostrzegł, że nie śpię.

– Trzydzieści godzin przespałeś i nikt nie był w stanie cię obudzić. Co ja bym dał za taki sen.

– Niech pan ucieknie do Ameryki, to też pan będzie tak spał.

Zaśmiał się i wyszedł z pokoju. Wyskoczyłem z łóżka i… przewróciłem się jak długi. Nogi zaplątały mi się w fałdach nieskończenie długiej koszuli nocnej.

– Ha, ha, ha, zuchu, ha, ha, ha, coś moja, hi, hi, hi, koszula nie odpowiada twojej figurze.

Wreszcie pomógł mi się wyplątać z fałd, w których tonąłem.

Ubranie było czyste i wyprasowane. Gdy włożyłem je na siebie, zaprowadził mnie do przyległego pokoju. Przy stole krzątał się jakiś policjant. Po naszym wejściu poderwał się na baczność i zameldował służbiście:

– Panie inspektorze, jedzenie gotowe.

Jadłem z wilczym apetytem. Po posiłku inspektor powiedział mi, że już skomunikował się z ojcem, który jest w drodze do Lwowa.

– A skąd pan wiedział, skąd jestem, kto jest moim ojcem?

Wskazał na paczkę gazet. Podał mi jedną z nich. Była tam moja fotografia. Potem drugą, trzecią… Z każdej spoglądały moje zdjęcia i nagłówki: Kto zna los zaginionego dziecka?, Porwanie czy ucieczka?, Czy policja potrafi tylko rozkładać ręce?, Sensacja na dworcu we Lwowie, Mały uciekinier w bezpiecznych rękach itd., itp. Byłem dumny jak paw, mimo to nie mogłem powstrzymać okrzyku zdziwienia: co też te gazety nie wymyślały? Prawdą było tylko to, że zniknąłem.

Ojciec przyjechał w nocy, a zobaczyłem się z nim dopiero rano. Ponieważ pociąg do Krakowa odchodził dopiero po południu, ojciec wraz z inspektorem oprowadzali mnie po Lwowie. Byłem w Katedrze Ormiańskiej, w muzeum, na Cmentarzu Orląt, oglądałem Panoramę Racławicką. Jak dobrze się stało, że uciekłem z domu – gdyby nie to, być może nigdy w życiu nie ujrzałbym tego wspaniałego dzieła. Potem jesteśmy na dworcu. Nadjeżdża pociąg. Inspektor bierze mnie na ręce, ściska, że aż stękam i wsadza do środka, potem coś tam mówią w pośpiechu, ściskają sobie ręce, kłaniają się. Ojciec wskoczył, gdy pociąg ruszył. Jest nas tylko dwóch w przedziale. Ojciec nie robi mi nawet wyrzutów, mówi tylko, że oboje z matką bardzo się martwili. Daję mu słowo, że już nigdy nie ucieknę z domu. Ojciec zaś na to, że gdy tylko będzie gdziekolwiek wyjeżdżał, postara się zabierać mnie z sobą. Do domu przyjechaliśmy w nocy. Matka znów śmiała się przez łzy i powtarzała: „Synu mój, synu”.

Od tego czasu minęły jeszcze ze dwa tygodnie do chwili, w której pożegnałem Krościenko, aby zamieszkać w odległej o kilka kilometrów Szczawnicy.

Krościenko, 2 sierpnia 1938

Danusia siedzi na werandzie i niesamowicie fałszując, wyśpiewuje na całe gardło modne tego lata piosenki:

Potem:

Chwilę zastanawia się, a potem: „To ostatnia niedziela…”. I „Chryzantemy złociste”, i „Tango Milonga”, i inne. Wypróbowuje je jakby, smakuje. W końcu krzywi się i zaczyna z innej beczki:

O dziwo, te piosenki Danusia potrafi śpiewać ładnie, w ogóle nie fałszuje. Te piosenki ja też umiem śpiewać, toteż odśpiewuję:

Przed dom zajechały wielkie wozy drabiniaste. Z domu wynoszono meble, kufry, paki i ładowano na wozy. Było jakoś smutno, przykro. Wozy odjechały, potem Danusia i mama pojechały dorożką, ja miałem z ojcem pojechać rowerem. Niby to cieszyłem się z wyjazdu. Szczawnicę znałem, ale zawsze było to jednak coś nowego. A nowemu, jakiekolwiek by ono było, nie byłem w stanie oprzeć się. Taki już byłem i taki pozostałem. Mimo to Krościenka jest mi żal. Byłem tutaj wolny, szczęśliwy, tutaj zacząłem poznawać świat i życie. Pierwsze radości, smutki – wszystko to w jakiś sposób wiązało mnie z Krościenkiem. Ojciec też jest jakiś nieswój. Podchodzi do roweru, spogląda na dom, na ogród, na grupki ludzi, którzy przyszli się pożegnać. Uśmiecha się niby to wesoło, ale ja wiem, że jest to uśmiech smutny.

Jedziemy szosą nad Dunajcem w stronę Szczawnicy. Ostatnie zabudowania Krościenka pozostają za nami. Z pobliskich pastwisk dobiega głos fujarki, a w ślad za nim żałośnie wyśpiewywana piosenka.

Przed nami Szczawnica.

Szczawnica, lato 1938

Gdy przyjechaliśmy, na podwórzu panował niesamowity rozgardiasz. Zajmowaliśmy skrzydło na parterze i piętro w dosyć dużym domu należącym do górala Adolfa Kapłaniaka.

Rózia, żona Adolfa, była wiecznie zapracowaną, przedwcześnie postarzałą kobietą z plamami wątrobianymi pokrywającymi całe ciało. Co więcej mogę o niej powiedzieć? Widziałem, jak rodziła dziecko. Moja mama była matką chrzestną, ponieważ jednak sama się źle czuła, ktoś ją musiał zastąpić. Na swój koszt urządziła im tylko chrzciny.

Moja mama była w ciąży, z tego dokładnie zdawałem sobie sprawę.

Minęło lato. Nadszedł wrzesień i po przeprowadzce trzeba było iść do nowej szkoły. Poszedłem z ojcem. Szkoła była w Szczawnicy Wyżnej, położona około dwa kilometry od domu. Kierownik szkoły, pan Kawalec, załatwiał z ojcem formalności, a mnie kazał iść do klasy IIa, do pani Łuczak.

Było już po dzwonku. Zapukałem, wszedłem, powiedziałem: „Dzień dobry” i oświadczyłem:

– Proszę pani, jestem nowym uczniem, nazywam się Zbyszek Lubieniecki. Pan kierownik kazał mi przyjść do tej klasy.

– Siadaj – burknęła. – Na razie nikt cię o nic nie pyta. Jak zapytam, to odpowiesz. – A po chwili namysłu: – Co za arogancki chłopak.

Zrobiło mi się bardzo przykro. Stałem, nie wiedząc, co mam zrobić.

– Czego sterczysz? Siadaj, idioto.

– Kiedy ja nie wiem, gdzie mam usiąść, proszę pani.

Wskazała mi czwartą ławkę i miejsce obok okna. Usiadłem. Do końca lekcji nie słyszałem nic z tego, co mówiła. Chciało mi się płakać. Dlaczego przyjęto mnie tutaj w ten sposób? Przecież nie zrobiłem niczego złego. Od tej chwili z całego serca znienawidziłem panią Łuczak, a ona nie zrobiła nic, żeby to zmienić. Odwrotnie – bez przerwy podsycała moją nienawiść, krytykując mnie za wszystko. Byłem jednym z najlepszych uczniów, a mimo to dobre stopnie otrzymywałem tylko podczas hospitacji kierownika. Wtedy zresztą zawsze mnie pytała. To była moja broń, którą rychło wykryłem. Dwój dostawałem dostatecznie dużo, aby się nimi nie przejmować. Toteż gdy na hospitacji pytał mnie kierownik, odpowiadałem płynnie na każde pytanie. A gdy pytała mnie pani Łuczak, mówiłem niezmiennie:

– Ja nic z tego nie zrozumiałem, bo pani więcej na mnie krzyczała, niż mówiła.

W domu nie skarżyłem się nigdy. Ojciec zbyt mocno wpoił mi zasadę nieoskarżania nikogo.

W opinii klasy, w dalszym ciągu byłem najgorszym z najgorszych. To w Szczawnicy samotność zaczęła dawać mi zadowolenie. Już nie dla piękna gór, lecz dla samotności jako takiej. Zacząłem bać się ludzi, unikać ich.

Szczawnica, październik 1938

Idąc pewnego dnia do szkoły, zauważyłem w parku jakąś bójkę. Grupa chłopaków w moim wieku nacierała ostro na nieco mniejszą grupę urwisów, dzielnie broniących się, ale będących w defensywie. Ująłem tornister za paski i grzmociłem młynkiem. Pokonaliśmy liczniejszego przeciwnika. Ci, do których dołączyłem, byli ze Szczawnicy Niżnej, a tamci – z Wyżnej. Wyżniaków było więcej, dlatego niżniacy musieli bardzo uważać, aby za często nie zbierać lania.

– To przyjmijcie mnie i będę się za was bił – mówię.

– Bijesz się fest – wystąpił wyższy ode mnie, może dwunastoletni Wojtek Zadorów i wyciągnął rękę.

– Sztama – powiedziałem, podając mu swoją.

Od tej pory codziennie spotykaliśmy się w niżnym parku i czatowaliśmy na wyżniaków. Nie dawało to jednak rezultatów. Wyżni przychodzili tylko w dużych grupach i jeżeli przyjmowaliśmy walkę, to obrywaliśmy. Niżniacy musieli chodzić do szkoły w Wyżnej codziennie, natomiast wyżniacy przychodzili do Niżnej tylko wówczas, gdy zorganizowali większą paczkę.

Po tym, jak kilku naszym dostało się w takiej zasadzce, zaproponowałem, abyśmy, zamiast naskarżyć na naszych prześladowców, honorowo odegrali się na nich. Mieliśmy się przede wszystkim nie rozdzielać.

– Od dzisiaj niech nikt nie idzie do szkoły sam. Będziemy zbierać się w parku. Jeżeli ktoś przyjdzie pierwszy, niech czeka na pozostałych. Jeżeli ktoś nie będzie szedł do szkoły, to niech powie sąsiadowi, aby na próżno na niego nie czekać. Nikt nas nie tknie, jeżeli zawsze będziemy chodzić w dużej grupie.

Stałem się przywódcą. Zmodernizowałem strategię walki. Wymyśliłem na przykład, żeby nie wyczekiwać, aż wyżniacy przyjdą do nas, ponieważ wtedy organizują się w większe grupy, ale żeby chodzić do nich, do Wyżnej, i bić ich tam, gdzie się nas nie spodziewają. I rzeczywiście – dawaliśmy im teraz ogromne lania.

Nauczycielka czepiała się mnie przy każdej okazji. Kiedyś po lekcjach, widząc u mnie więcej monet, posądziła mnie o kradzież. Chwyciła mnie za rękę i pociągnęła na parter. Zapukała do I klasy, popołudniowej:

– Panie Musiałek, ja idę na obiad. Niech pan go potrzyma.

Stanąłem w kącie przy tablicy. Czułem się bardzo źle w obcej klasie, a kilkadziesiąt par oczu wlepionych we mnie paliło jak ogniem.

– Klęknij sobie, aniołku, klęknij i podnieś rączki do góry – powiedział Musiałek, rozpływając się w uśmiechu.

Nie usłuchałem.

– Aaa… – przeciągnął. – To nic, ja mam na to lekarstwo.

Znałem to lekarstwo z opowiadań. Była to wielka okuta linia, której kantem bił po ręku. Gruby, pulchniutki Musiałek ważył jakiś czas linię w ręku.

– Łapa.

Wyciągnąłem i w tej samej chwili szarpnąłem ją ku sobie. Linia przecięła ze świstem powietrze.

– Łapa – krzyknął, czerwieniejąc.

Powtórzyłem ten sam manewr, tylko że tym razem linia wylądowała na kolanach Musiałka. Linia wypadła mu z rąk, a Musiałek siedzi na podłodze, trzyma się za nogę i wyje nieludzkim głosem. Klasa ryczy ze śmiechu, ja śmieję się chyba najgłośniej. Jeszcze chwila i klasa płacze. „Lekarstwo” zbiera obfite żniwo. Musiałek lata między ławkami i wali na oślep. Zaraz jest przy mnie. Chwyta mnie za kark i wyciąga na środek klasy. Przegina mnie przez kolano i za moment moje siedzenie poczuje, co to ból. Gryzę go jednak z całej siły w nogę powyżej kolana. Ryk, brzęk szkła – linia, opisawszy wielki łuk, uderza w szklaną taflę okna. W klasie robi się piekielny wprost harmider. Wpada woźny, a ja w tym momencie wymykam się z klasy. Przebiegam dziedziniec i co sił pędzę ulicą w dół. Biegnę całą drogę i nareszcie jestem w domu.

– Co się stało? – pyta matka.

– Ja wiem – odpowiada za mnie Danusia. – Był w kozie, a Łuczakowa nazwała go złodziejem. Sama opowiem wszystko tatusiowi. Ona się nad nim znęca, tak – znęca! – wybucha Danusia.

Pomimo że w Szczawnicy starszy byłem niż w Krościenku, to jednak kolegów szczawnickich pamiętam znacznie mniej niż poprzedników z Krościenka. Fakt ten wypływał niewątpliwie z tego, że spotykałem się tu z ogólną niechęcią. Unikałem przeważnie swoich rówieśników.

Jedynym moim pragnieniem było uniknięcie pójścia do szkoły, a jeżeli już szedłem, to starałem się przyjść jak najpóźniej i wyjść jak najwcześniej. Szkoły unikałem za wszelką cenę. Po wyjściu z domu chowałem tornister do pierwszej lepszej dziury i uciekałem w góry. Błądziłem po nich przez cały dzień i dopiero głód zmuszał mnie do powrotu.

11 listopada nie stało się właściwie nic nadzwyczajnego. Wieczorem był pochód z lampionami, chorągiewkami i kwiatami, było bardzo uroczyście i wesoło. Obchodziliśmy główne ulice Szczawnicy i śpiewaliśmy pieśni narodowe. Wreszcie jednak znudziło mi się to i ujrzawszy znajomego górala wiozącego na wozie długi kloc drewna do spławu, oderwałem się od pochodu i pojechałem do domu, usiadłszy na klocu.

Nazajutrz lekcje odbyły się normalnie. Gdy jednak wychodziłem ze szkoły, w bramie stała grupka pierwszaków, Kostecki z naszej klasy i pani Łuczak.

– On?

– On – potwierdził Kostecki.

– Chodź – pani Łuczak chwyciła mnie za rękę i po chwili stałem w gabinecie kierownika szkoły.

W gabinecie był Kawalec, jego żona i synek – uczeń I klasy.

– Co robiłeś wczoraj na pochodzie? – zapytała pani Kawalcowa.

– To co wszyscy. Szedłem w pochodzie, ale do końca nie byłem, pojechałem do domu.

– Przyznaj się – krzyczy pani Łuczak – uciekłeś! Przyznaj się! Kto zbił Jureczka?

– Nie wiem, ja go nie biłem. Ja nigdy nie biję słabszych.

Pani Łuczak znowu coś krzyczy. Potem zaczyna krzyczeć Kawalcowa, chwyta syna za rękę.

– On cię bił?

– Ja nie wiem – odpowiada Jureczek. – Ktoś mnie uderzył w nos i podrapał, ale nie wiem kto, bo było ciemno.

– Pokaż rękę – odzywa się spokojnym głosem kierownik.

Wyciągam rękę.

– Paznokcie obcięte do samej skóry – stwierdza lakonicznie.

Dopiero teraz rozumiem, o co mu chodzi.

– Czy wiesz, dziecko, co to jest słowo honoru? – pyta Kawalec. – Czy możesz mi je dać, że nie biłeś Jurka?

– Tak.

– To bezczelny kłamczuch – wrzeszczy pani Łuczak. – Chamskie dziecko, impertynent.

Nie wiem, co znaczy „impertynent”, ale to „chamskie dziecko” doprowadza mnie do wściekłości.

– Nigdy nie mówiłem ojcu, co pani ze mną wyprawia, ale teraz powiem! Powiem! Wszystko powiem – pani nazwała mojego ojca chamem!

Potem uspokoiłem się, podszedłem dwa kroki w kierunku biurka kierownika i ukłoniłem się, z lekka pochylając głowę.

– Jestem synem hrabiego Lubienieckiego de Lubienietz Rolitsius, proszę pana. Bardzo pana proszę, aby zechciał pan o tym powiedzieć tej pani.

Kawalec podniósł się z krzesła i ukłonił się w moim kierunku bez cienia ironii. Łuczakowa stała jak skamieniała, a jej usta wyglądały jak wielkie „O”. Nie odezwała się słówkiem. To było naprawdę dziwne. Ale jeszcze dziwniejsze było to, że przestała się mnie czepiać, nigdy więcej na mnie nie krzyczała, ba, przesyłała mi uśmiechy, stawiała mnie za przykład innym. Odczuwałem wielki triumf. Ojcu nie powiedziałem ani słowa. Byłem dumny, że sam znalazłem wyjście ze ślepego zaułka, do którego zapędziła mnie pani Łuczak.

Tak oto poznałem jeszcze jedną prawdę – prawdę ludzkiego kompleksu niższości klasowej, kompleksu czci dla tego, co już dawno przebrzmiało i jest tylko pustym dźwiękiem. Gdybym był synem Lubienieckiego, człowieka najlepszego z ludzi, najuczciwszego, mądrego i inteligentnego, mógłbym być „chamskim dzieckiem”. Skoro jednak okazałem się synem hrabiego Lubienieckiego – przestano dostrzegać moje wady, moje wybryki, stałem się kimś lepszym.

Któregoś wieczoru zebrała się w naszym mieszkaniu grupa wojskowych. Ojciec kazał mi iść spać i to spowodowało, że ukryłem się w kącie między piecem a biblioteką. Jakiś czas rozmawiali na różne tematy. Wreszcie ojciec powiedział:

– Od tej chwili rozkazuję utrzymać wszystko w ścisłej tajemnicy.

Dokładnie nie wiem, o czym była mowa. Zaglądali do jakichś map, czytali jakieś instrukcje. Tyle tylko zrozumiałem, że na granicy jest ostre pogotowie i że Wojsko Polskie ma wkroczyć do nadgranicznych miejscowości, takich jak Czerwony Klasztor, Leśnica, Lechnica Smerdzonka i innych.33 Długo jeszcze mówili. Gdy w końcu się rozeszli, wymknąłem się do pokoju. Zasypiając, myślałem o wojnie.

Na drugi dzień po zajęciu Leśnicy górale szczawniccy zebrali się wielkim tłumem, aby czym chata bogata – wódką, chlebem i solą – powitać górali leśnickich z okazji przyłączenia do Macierzy. Kroczyłem i ja w tym tłumie. Ludzi we wsi nie zastaliśmy. Domy puste, głodne bydło ryczy w stajniach. Grupki żołnierzy kręcą się po wsi, gdyż zabroniono im wchodzić do pustych domów.

Wraz z kilkoma góralami wszedłem do dosyć schludnie wyglądającej chaty. Wszystkie izby były puste. Skądś z dołu usłyszeliśmy coś jakby zawodzenie. Otwarto klapę w podłodze i wyciągnięto z piwnicy kilkoro dzieci.

– Czego płaczecie?

– A bo Lachy bendom wiesać, wyłupywać ocy i rznońć.

– Gdzie matka i ojciec?

– W kościele.

Potem poszliśmy pod kościół, gdzie już zebrała się większość przybyszów. Z kościoła dochodził niesamowity lament i słowa: „Kto się w opiekę…”. Ludzie wzruszali ramionami: po polsku się modlą i śpiewają, a Polaków się boją. Weszliśmy w końcu do kościoła. Ksiądz od ołtarza przemawiał po czesku. Grzmiał, że oto wszyscy mają ukorzyć się przed Panem, albowiem za chwilę zacznie się rzeź, że z Leśnicy nawet kamień na kamieniu nie zostanie. Rozumieli szczawniczanie po czesku i burzyła się w nich gorąca krew góralska na takie kłamstwa rzucane przez świętą osobę. Posypały się słowa oburzenia:

– Kłamies! Ludzie, nie wierzta mu! Łze, psia jego, łze! Idźta i pacta, nik wom nicki nie tknon. Wy psecie tys som Poloki i my som Poloki i nik wom złego nie kce. My do wos z chlebem, a wy na nos nikiej na zbójców.

Długo jeszcze mówili. Ludzie początkowo nieufnie, a potem coraz tłumniej opuszczali kościół. Spoglądali z ukosa na grupki żołnierzy, ci jednak nie zaczepiali nikogo. Co najwyżej śmiali się do dziewcząt. Po kilku godzinach życie wsi płynęło normalnym rytmem.

Ojciec wpadał do domu bardzo rzadko i na krótko. Najczęściej widziałem go tylko wtedy, gdy przychodziłem do Leśnicy. Nie zawsze jednak i wtedy go zastawałem. Często był na granicy lub gdzieś wyjeżdżał. Rozumiałem, że ojciec nie ma czasu i nie naprzykrzałem się mu. Przyglądałem się gorączce życia granicznego.

Nieraz odwiedzałem ojca z Danusią. Nie lubiłem jednak tych odwiedzin, a raczej samej drogi. Nie można było nigdzie odbiec, nigdzie przystanąć. Dana od razu niepokoiła się o mnie.

Wigilia w tym roku wypadła bez śniegu. Czekaliśmy na ojca. Matka co jakiś czas podchodziła do telefonu i wciąż odkładała słuchawkę ze słowami: „Jeszcze nie wrócił”. Przy stole siedziało nas tylko troje. Kamilla chorowała i nie mogła przyjechać z Przemyśla. Matka była bardzo smutna, przeczuwała chyba że ojciec nigdy nie spożyje już z nami tradycyjnej wieczerzy wigilijnej. Smutna to była wigilia. Nie śpiewaliśmy kolęd, niewiele obchodziły nas prezenty gwiazdkowe. Spać poszliśmy koło północy. Przez sen słyszałem dzwonek telefonu. W nocy był ojciec, ale tylko z godzinę. Na granicy było ostre pogotowie z powodu nasilenia ruchu przemytniczego.

Szczawnica, marzec–kwiecień 1939

Nadeszła wiosna. Między góralami krążyły groźne wieści. Była mowa o Niemcach, o Hitlerze, o Żydach i wojnie. Mówiono, że Beck34 to zdrajca i sprzedaje Polskę. Wyobrażałem go sobie jako strasznego potwora. No, skoro sprzedaje Polskę Hitlerowi… Przy tym sam wyraz „zdrajca” mówił za siebie. Przecież było to najgorsze słowo, jakie znałem. Tego nie mogłem pojąć: w jaki sposób jeden człowiek, choćby nawet minister, mógł sprzedać całą Polskę. Przecież Polska to nie tylko ziemia, wsie i miasta, góry i rzeki, lecz i ludzie, a przecież ludzi nie wolno sprzedawać ani kupować. Zapytałem o te sprawy matkę. Wyjaśniła mi, co to jest zdrada ojczyzny i jak w danym wypadku należy rozumieć wyraz „sprzedaż”.

Leśnica Pienińska, maj–czerwiec 1939

19 maja, z dziennika

Urodziła się u nas mała siostrzyczka. Jest taka mała, jak lala na wystawie u Szejna w Krościenku. Ma buzię taką samą, jak różowa kołderka, w którą jest owinięta. Szkoda, że to nie jest braciszek. Miałbym się z kim bawić, jak by podrósł.

29 maja, z dziennika

Dzisiaj ochrzczono siostrzyczkę. Nazywa się Krysia, a na drugie ma Teresa. Krysia w kościele trochę płakała, ale teraz to już dawno śpi. Jest wielu gości i bardzo się śmieją, chyba jest im bardzo wesoło. Na podwórzu żołnierze piją wino, które nalewają z beczki stojącej na dwóch taboretach. Z desek zrobili wielki stół, obsiedli go i tak hałasują, że aż uszy bolą. A Krysi to nic nie przeszkadza, śpi w najlepsze i o niczym nie wie. Ale dlaczego żołnierze i goście się tak cieszą? Czy dlatego, że Krysia jest już ochrzczona, czy dlatego, że piją wino i jedzą ciastka? A na stole u żołnierzy leży upieczony na brązowo cały wieprz i w ryju trzyma taką dużą kiełbasę.

Ojciec kwaterował w koszarach. Wpadał do domu bardzo rzadko i na krótko. Na wiosnę postanowił, że weźmie mnie na krótki pobyt do siebie, do podległej sobie jednostki Straży Granicznej w Leśnicy. Tydzień ten przebiegł szybko. Pół dnia spędzałem na ganianiu za zającami, drugie pół na poznawaniu różnego rodzaju broni, od pistoletu poczynając, na cekaemie kończąc. Bywało, że ojciec budził mnie w nocy. Wiedząc, o co chodzi, natychmiast się ubierałem. Ojciec wsadzał mnie przed sobą na konia i – biorąc do asysty jednego lub dwóch żołnierzy – ruszał na kontrolę odcinka granicznego. Wracaliśmy dopiero rano i wtedy spałem do południa. W tym czasie nauczyłem się posługiwać kompasem, orientować w terenie za pomocą słońca i zegarka oraz niektórych gwiazd. Ponadto Wójcik, olbrzym ponad dwumetrowy, zaczął mnie systematycznie uczyć chwytów zapaśniczych, zasad boksu i dżiu-dżitsu. Po paru latach byłem mu za to bardzo wdzięczny.

Ojciec uważał, że nie mogę być słaby, wahać się przed trudnościami. Uczył mnie wielu rzeczy: jak rozpalać ogień, jak zdobywać jedzenie, szukać wody, orientować się w terenie, żebym nie zabłądził. Patrzyłem, jak żołnierze rozbierają i czyszczą broń, w wieku dziewięciu lat potrafiłem rozebrać erkaem. Nie wolno mi było tylko dotykać granatów. Do szkoły miałem siedem i pół kilometra. Ten dystans pokonywałem codziennie pieszo – ojciec mnie hartował.

– Dobrze synu, coś niecoś opowiem ci – tak odpowiedział ojciec na moją prośbę podczas drogi na mój kilkudniowy pobyt do Leśnicy.

I potoczyła się opowieść dziwna o kraju bez gór, o przestrzeniach nieobjętych, o niekończących się łanach zbożowych. Można jechać godzinami i nie napotkać wzniesienia. Tylko jary głębokie, zwane tam bałkami, przecinają step. Na dnie bałki zawsze płynie strumień lub rzeka, nad nią wsie – chutory.

– Dzieciństwo moje było tak samo beztroskie, jak twoje, a może było mi jeszcze lepiej, jeżeli oceniać to materialnie, chociaż takie oceny w twoim wieku nie grają roli. Pierwsze wrażenia z dzieciństwa, jakie pamiętam, wiążą się z koniem. Śmiano się ze mnie w domu, że zanim nauczyłem się chodzić, już nieźle jeździłem konno. Miałem czterech braci i jedną siostrę. Razem wyprawialiśmy najdziksze harce. Jeździliśmy konno w step i jakoś nikomu nie przyszło do głowy, że możemy zabłądzić, pływaliśmy łodzią na połowy ryb, ba, chodziliśmy nawet na polowania. Potem nie było już takiej swobody. Dziesięć godzin dziennie zajmowała nauka. Do dzisiaj twierdzę, że było tego stanowczo zbyt wiele. Dzięki temu mojemu przekonaniu i tobie niejedno się upiekło – zaśmiał się ojciec. – Mój ojciec, a twój dziadek sprowadził aż sześciu nauczycieli. Uczyliśmy się matematyki, historii Polski, geografii i aż czterech języków i było tak, że nie mogliśmy mówić z rządcą inaczej jak po niemiecku, bo udawał, że nie rozumie. Do dziadka trzeba było mówić po włosku lub angielsku, do babki po francusku, ze służbą i nauczycielami polskiego oraz historii po polsku, z chłopami po ukraińsku, no i do tego wszystkiego dochodził rosyjski, który znać trzeba było tak jak polski. W gimnazjum doszła nieszczęsna łacina i greka, wierz mi, nie wiem, po co, bo nigdy mi się w życiu na nic nie przydała. Po pewnym czasie wyjechałem do Petersburga do gimnazjum. Ty, synu, możesz uczyć się po polsku. Możesz jawnie kochać swoją ojczyznę. Będziesz mógł jawnie jej służyć. My musieliśmy się z tym kryć. Za miłość do ojczyzny zginął twój pradziad, za to samo twój dziadek wiele lat spędził na katordze. To były złe czasy. Rosja to był zły kraj. Ponury, pełny cierpień, nędzy i jęków ludzi uczciwych. Kraj, nad którym unosił się świst knuta, kraj, w którym dławiono wolność, sumienie, uczciwość.

Górale martwili się, że nic nie zapowiada przyjazdu letników. Jak rok rokiem, przyjeżdżali masowo, a teraz nigdzie nie zamawiają pokojów. Co będzie z zarobkiem? Gazdowie radzili, ćmili fajki, strzykając śliną przez zęby, ale nic uradzić nie mogli. Któregoś dnia ojciec podszedł do kilku rajcujących gazdów. Długo z nimi rozmawiał. Mówił:

– Europa przypomina szczelnie zamknięty kocioł z wodą. Są tacy, którzy dokładają pod kocioł ognia, aby pękł. Wszystko wskazuje na to, że oni właśnie osiągnęli to, czego chcą. Nie ma wątpliwości – kocioł zaraz pęknie. Szaleńcy pchają się do wojny. Hitler rozpęta ją lada dzień. To człowiek nieobliczalny, a nasi tam, u góry… Ech… – zrezygnowany, machnął ręką. – Ja myślę, że poczekacie na letników ładnych parę lat.

Wiedziałem, że mamy się przenieść na lato do Leśnicy. Pod koniec kwietnia nastąpiła długo oczekiwana przeprowadzka – w koszarach życie jest naprawdę ciekawe, a i okolice Leśnicy są piękne.

Gorączka przeprowadzki. Wielkie wozy drabiniaste zajeżdżają przed dom. Ładują na nie meble, skrzynie, kufry. Odjeżdżają ze skrzypem i znikają za mostem na Grajcarku. Matka siedzi na werandzie i czeka na dorożkę. Nie wytrzymuję dłużej. Do Leśnicy górami jest nie więcej jak cztery kilometry. Zeskakuję z werandy i biegnę przed siebie. Jest wiosna. Tak pięknie, tyle słońca. Poczucie nieograniczonego szczęścia przepełnia mnie bez reszty. Droga biegnie zygzakami, lecz ja idę na skrót zakosami ścieżek lub w ogóle bezdrożem. Oto piarg35 wapiennego osypiska. Wspinam się po nim i po paru minutach jestem na szczycie koło starego wysokiego słupa granicznego. Jest z granitu, z jednej strony wykuty orzeł i napis: „Rzeczpospolita Polska”, z drugiej lew i napis: „Československo”. Tylko słup pozostał, granicy już tutaj nie ma. Oto przechodzę i nikt mnie nie zatrzymuje. I przed, i za słupem jest Polska. Przyszło mi tu na myśl, że nigdzie nie powinno być granic, żeby nie wkopywano w ziemię słupów, które dzielą i zatrzymują ludzi.

Przechodzę przez potok, potem gonię zwinną łaskę36, która po chwili znika wśród kamieni. Po jakimś czasie w dolinie widać zabudowanie kasarni37. Spoza zakrętu koło młyna wyłaniają się jakieś ciemne kreski. To fury z naszymi meblami i dorożka wioząca matkę. Biegnę na złamanie karku, aby tylko zdążyć przed matką. Po kilku minutach jestem na dole.

Szczawnica pozostała za mną.

Leśnica Pienińska, lipiec–sierpień 1939

Matka mówi, że jest zadowolona. Ja też. Czuję się w pewnym sensie jak gospodarz, przecież jestem tu od dawna zadomowiony.

W kasarni oprócz mnie mieszkało jeszcze dwóch chłopców: Mietek Niegłos i Heniek Kulpa. Z Mietkiem bardzo się zżyliśmy. Pewnego dnia postanowiliśmy pisać pamiętniki. Zabraliśmy się do tego z zapałem i chociaż prędko wywietrzało nam to z głowy, to jednak parę zeszytowych kartek dziwnym trafem zachowało się do tej pory. To matka je ustrzegła.

Strażnik Wójcik wraz ze swym nieodłącznym Burkiem przyprowadził Żyda złapanego na granicy. Drobny, wychudły, kurczył się jakoś dziwnie i drżał na całym ciele. Z niesamowitym przerażeniem spoglądał na otaczających go żołnierzy. Na przesłuchaniu twierdził, że uciekł z obozu koncentracyjnego w Niemczech, przeszedł przez całe Czechy i tutaj przekroczył granicę Polski. Na pytanie, skąd stosunkowo dobrze zna polski, odpowiedział, że do 1920 roku mieszkał w Gdańsku, a potem wyjechał do krewnych do Berlina. Przed dojściem Hitlera do władzy powodziło mu się bardzo dobrze.

Byłem obecny przy przesłuchaniu (ojciec specjalnie kazał mi siedzieć, chociaż nie wiedziałem dlaczego), widziałem jego ręce – powykręcane, pokryte straszliwymi guzami. Widziałem ohydne blizny na całym ciele. Szczególnie przerażająco wyglądały blizny w kształcie sześcioramiennych gwiazd na jego pośladkach. Ojciec nie tylko nie kazał mi wyjść, gdy tamten się rozbierał, ale kilka razy powtórzył:

– Patrz uważnie i zapamiętaj to na całe życie.

– Tak biją esesmani w obozie – powiedział Żyd.

Przesłuchanie trwało długo. Ojciec zamówił telefon i po rozmowie był bardzo zdenerwowany.

– Czy wie pan, co pana czeka? – zapytał.

– Nie, a właściwie to tak. Każe mnie pan zamknąć do więzienia. Myślę jednak, że pozwolą mi skomunikować się z ludźmi, którzy zaświadczą, że jestem tym, za kogo się podaję, potem odbędzie się rozprawa sądowa i każą mi w ciągu 24 godzin opuścić Polskę. Tak praktykuje się na całym świecie.

– Gorzej – odpowiedział ojciec. – Ci zimni ludzie, którzy mi rozkazują, postanowili inaczej. Mam rozkaz odstawić pana z powrotem na granicę słowacką.

Żyd zwiesił głowę, a po jego ciele przebiegło znowu drżenie.

– Jutro, jeszcze przed świtem, odprowadzę pana osobiście do granicy. Proszę się wyspać, bo potrzeba będzie dużo sił. Jedno, co mogę uczynić, to doprowadzić pana do granicy w miejscu, gdzie w tym czasie ani po jednej, ani po drugiej stronie nie będzie patroli.

– Nieszczęśliwy człowiek – powiedziała potem matka. – Czy nic nie możesz dla niego zrobić?

Ojciec zachmurzył się.

– Zrobiłem dużo. W pokoju, w którym śpi, jest otwarte okno. Pilnuje go człowiek, który siedzi za drzwiami na taborecie i nie wejdzie do pokoju – jedną noc spędził na granicy, a drugą na zabawie w wiosce, więc najdalej za godzinę będzie spał. Żyd, gdy będzie mądry, to po prostu ucieknie. Sprawa skończy się spisaniem protokołu i trzema dniami aresztu dla wartownika. A to chyba warte jest ludzkiego życia.

W nocy zastanawiałem się, jak mu pomóc. Roiłem najrozmaitsze plany, ale zdawałem sobie sprawę, że są nierealne. Wstałem już o trzeciej nad ranem. Słyszałem, jak ojciec się ubiera. Wyślizgnąłem się po cichu do ogrodu. Przelazłem przez płot i schowałem się za kapliczką. Czekałem z pół godziny, trzęsąc się z zimna i zdenerwowania. Wreszcie ujrzałem ojca. Obok niego ze spuszczoną głową szedł Żyd. Idąc jak najciszej, posuwałem się w pewnej odległości za nimi. Dopiero po dłuższym marszu zorientowałem się, w którym miejscu Żyd przekroczy granicę. Wtedy, idąc na przełaj, wyminąłem ich.

Wynurzyli się z jałowców. Widziałem, jak Żyd klęknął przed ojcem. Jak ten nachylił się, podniósł go i coś tłumaczył. Wreszcie jego drobna postać oderwała się od ojca i stając się coraz wyraźniejsza, zbliżała się ku mnie. Ojciec stał jakiś czas, wreszcie zawrócił i szybko znikł z pola widzenia. Żyd podszedł do zarośli i przystanął.

– Proszę pana…

Drgnął i błyskawicznie podniósł ręce do góry.

– Niech pan się nie boi. Zaprowadzę pana z powrotem do Polski, chce pan?

– O, tak – wykrztusił po chwili. – Już nie mam siły się kryć. Złapią mnie i oddadzą znów Niemcom.

Wziąłem go za rękę i szepcąc: „Ciiicho, cicho” – poszedłem z powrotem. Pot zalewał mi oczy. Jeżeli złapią, och, jeżeli złapią… Ta myśl aż do bólu świdrowała mi głowę. Nareszcie minęliśmy strefę nadgraniczną, a raczej neutralną. Jeszcze ze sto kroków i odetchnąłem z ulgą. W tej chwili słońce wynurzyło się zza gór, zalewając oślepiającym blaskiem miejsce, które dopiero co minęliśmy. Po tamtej stronie nadchodził patrol słowacki. Przyczailiśmy się na parę minut, ale patrol przeszedł i nic nie zauważył. Nie mieli psa. Poszliśmy dalej. Żydowi strasznie trzeszczały pod nogami szyszki i gałązki, wcale nie umiał cicho chodzić.

Podczas zejścia w dolinę mijaliśmy chłopów zdążających na pola. Wymienialiśmy „Pochwalony”, a Żyd uchylał czapki. Wreszcie doszliśmy do Grajcarka.

– Pójdzie pan do Krościenka. Przystanek jest w rynku, tam wsiądzie pan w autobus odchodzący o dziewiątej do Nowego Targu. Dojedzie pan do dworca i tam już pociągiem pojedzie, dokąd zechce. To nic, że nie ma pan dokumentów. U nas trzeba mieć tylko bilet, dokumentów nikt nie sprawdza. Czy ma pan pieniądze? Chyba nie, ja panu dam.

W kieszeni miałem 50 złotych, które zgodnie z poleceniem ojca powinienem był wpłacić na moją książeczkę PKO. Wyjąłem banknot i wręczyłem mu. Wziął z jakimś dziwnym wahaniem.

Leśnica Pienińska, 21 sierpnia 1939

Usłyszałem rozmowę ojca i matki, że za kilka dni wyjeżdżamy do Nowego Targu. Wojna wisi na włosku i tu może być bardzo niebezpiecznie.

– Na razie musimy zamieszkać w Nowym Targu, ponieważ muszę być w pobliżu granicy. Na wiosnę, jak Bóg pozwoli, wyjedziemy już na stałe do Warszawy.

Dzień jest piękny. I smutno mi, i cieszę się. Smutno, bo szkoda gór, Dunajca i w ogóle tego wszystkiego. Cieszę się, ponieważ pierwszy raz w życiu zamieszkam w mieście. Przyjeżdża dorożka. Powozi stary góral. Konie przestępują z nogi na nogę i aż rwą się do biegu. Ostatnie pożegnanie. Wylegli wszyscy żołnierze, życzą powodzenia, żegnają, każdy mówi, jest hałas, gwar, zbiegło się pół wsi. Chłopi pozdejmowali kapelusze. Żegnają znakiem krzyża. Ojciec jest wzruszony. Przykłada palce do daszka, wsiada i dorożka rusza.

Konie pędzą jak zwariowane po kamienistej drodze. Ileż razy tędy przechodziłem, znam tu każdy kamień, każdą skałę. Tak mi smutno. Zakręt, Dunajec, ujście Potoku Leśnickiego, droga do Czerwonego Klasztoru i Stuletniego Źródła. Po chwili i to znika.

Nowy Targ, 21–22 sierpnia 1939

W mieszkaniu jest ciemno, ponieważ nie zdążono jeszcze zainstalować światła. Ojciec znalazł świecę. Zapalił. Żółty, trupi blask pada na bezładnie poskładane skrzynie, kufry i toboły. Drgający blask wyławia z kręgu ciemności jakieś niesamowite kształty. Ojciec chodzi po pokoju. Matka przysiadła na walizce, Krysia śpi w wózku, a siostry przycupnęły w cieniu na jakimś kufrze, szepcą o czymś, widać tylko zarysy ich postaci. Po chwili zdaję sobie sprawę, że matka płacze. Ojciec przystaje. Widać, że jest zdenerwowany, jednak opanowuje się i zaczyna uspokajać matkę.

– Co zrobić, wozy z meblami przyjadą dopiero rano. Nie mogłem nigdzie dostać ciężarówek, wszystkie zostały zmobilizowane. Tę noc jakoś się przemęczymy.

– Nie pocieszaj mnie – mówi matka. – Już nigdy nie zaznam spokoju. To jest pierwsze ogniwo nieszczęść, które przyjdą. Ty tego nie rozumiesz, ale kobieta potrafi to przeczuć.

Nad ranem zbudziły mnie jakieś nawoływania i hałasy. To przyjechały wozy z meblami i resztą rzeczy. Nie wszystko może zmieścić się w pokojach, są tu tylko trzy. Część złożono w piwnicy, część w komórce na podwórzu. Przez cały dzień robiono porządki, ustawiano meble, przesuwano je. Przyszli monterzy i założyli światło. Mieszkanie przeładowane jest meblami. Większość pięknych kwiatów, które z takim zamiłowaniem hodowała matka, wyniesiono na taras, który jest olbrzymi i wygląda teraz jak mały egzotyczny lasek. Mirty, oleandry, palmy, cyprysy… Ojciec mówi, że każe to oszklić i zrobi oranżerię.