Читать книгу Die helder dae - Danie Botha - Страница 7

Dit was die winter van 1954 toe Ouma Möller dood is, en sy in De Doorns se kerkhof begrawe is en Mamma glo “sneeu-op-die-berg” op haar graf geplant het. Jare later het Oupa, Ma se ousus, tant Hendrina, en haar man, oom Andries, sover gekom om haar graf “te laat opmaak” – net ’n vierkant gruis en ’n stukkie marmergladheid met Hendrina Christina Möller daarop. Was dit uit armoede dat daar so min van my ouma gemaak is?

Dit was al sterk donker toe Pa aan die bokant van die bloekombos by die dam driftig aangeloop kom. Oom Pietie-hulle, ons bure, het hom laat kom. Iemand het gebel. Ons het nie ’n telefoon in die huis gehad nie. Het hulle altyd net die boodskap oorgedra? Of het oom Pietie of tannie Lily teruggebel namens Pa of Ma? Nee, Ma het darem seker geweet hoe ’n telefoon werk; uit haar dae by die Skool vir Blindes se Nasorg op die dorp. Eenkeer het ons op Wolwekop naby Touwsrivier gekuier; toe is Pa bang die telefoon lui terwyl die huismense weg is. Ons het die hele middag ver van die huis in ’n droë sloot langs ’n doringboom gesit.

Dié aand in Julie het Pa die boodskap gaan kry. Seker tant Hendrina, wat van Oupa-hulle af op Orchard gebel het.

Pa loop verby die klein sementdam langs Ouma Botha se hoenderhok en ons skoppelmaaie aan die bloemkombome.

Deur my en Koos se slaapkamervenster hoor ek hoe praat hy langsaan met Oupa-hulle oor die Groothuis se agterdeur. Eers vloek hy, sê dan baie hard: “Ma Möller is dood!”

Hierna ’n gemaal in die skemer in ons huis. Ma kom by ons kamer in waar die groot klerekas staan met die koperappelbome bo die deure. Stompie kers in die hand kom haal sy klere uit.

Mamma het net ’n onderrok aan. Dis die eerste keer dat sy so voor ons verskyn. Nooit, nooit vantevore nie. En Mamma kerm en Mamma huil terwyl sy in die kas krap.

Sy swaer Kosie Malan leen sy bakkie vir Pa sodat hulle dieselfde nag nog kan deurry. Ons kinders bly by Oupa en Ouma Botha.

Tant Hendrina en nefie Andri het vir die naweek by Ouma-hulle gaan kuier.

Waar was Oupa dan? Hoekom was hy nie by die huis nie?

Nee. Ek moenie te veel daarin lees nie. Hy was seker nog by sy werk by die Diceys se pakskuur. Dit was Vrydagmiddag. Moes seker betaalwerk doen. Tant Hendrina en Andri het bes moontlik halfvyf met oom Lawrence se taxi van Worcester af voor die lang huis stilgehou.

Ouma het in die kombuis gestaan. Die kombuis met die sementvloer. Jy het met twee treetjies afgetrap van die eetkamer … Nee, dis oom Piet le Roux se kombuis op Hartbeesrivier waar Pa Vrydagaande almal laat lag het met sy stories.

Nee, Ouma Möller se kombuis het tog plankvloer gehad. Grysbruin plankvloer.

Dis op hierdie grysheid dat sy neergeval het voor tant Hendrina.

Hier in die kombuis het sy eenkeer ’n mannetjie uit ’n pampoenskil gesny. Net vir my. Sy het gaatjies met ’n vurk gedruk en korente vir sy oë, neusgate en mond daar ingepak. Nee, nonsies. Sy’t net gaatjies gemaak.

Ek onthou so min.

In my voorskoolse tyd moes my bene saans gespalk word omdat my knieë te veel na binne gestaan het. Die skroefies, leer en plankies het my seergemaak. Ek het gehuil en teen die kamermuur geskop sodat die gate so sit. Teen die tyd dat ek vir die eerste keer skool toe moes gaan, het die dokters … die spesialiste … spesiale skoene gegee wat ek net saans mag uittrek. Die dag toe die skoene sou kom, het ek in die bloekomboom aan die onderste end van die bos geklim. Die een langs die graansnyer wat jou aan ’n sprinkaan laat dink as die wit kapsparre nie aan is nie. Ek het lank die pad dorp toe dopgehou. En toe die bruines later gelate aangetrek. En dit het nie eens baie snaaks en anders gelyk nie!

Ouma het eendag oor my bene met my gepraat in haar kombuis.

Ouma het aandag aan my gegee.

Sy het met ’n glimlag begin praat. Onder haar voorskoot het sy haar rok met die wit-en-swart blokkies aangehad. Sy het dit dalk gedra die laatmiddag toe sy dood is.

“Ek was so groot soos jy nou is,” vertel sy.

Ek dink nie sy het my naam bygesit nie.

“Toe val ek op die klippe in die rivier en ek breek my heup. Dit wou nie regkom nie. Hulle gee vir my ’n kruk om mee te loop.” Sy lag effentjies.

“Ek wou nie met hom loop nie. Ek gooi hom in die rivier.

“‘Lê daar, jou lelike ding!’

“‘Waar’s die kruk?’ vra almal.

“‘Hy’t gebreek!’ jok ek. En later, toe loop ek nie reg nie, toe val ek. Ek maak weer my heup seer. Toe kry ek weer ’n kruk en toe loop ek maar daarmee. Maar al die jare sukkel ek met die heup. So, Ouma se kind moenie maak soos Ouma gemaak het nie. Maak soos jou mamma-hulle vir jou sê. Luister vir die dokters. Dra die skoene, dan maak die Here jou bene reg.”

Ouma se mielies was altyd lekker. Soet, romerig. Was seker uit ’n blikkie.

Wanneer die swaarweer oor die baie hoë, ruwe swart Hexrivierberge kom, maak Ouma al die vensters toe, trek al die gordyne dig. Dan gaan sit sy op die dubbelbed in haar en Oupa se kamer. Inmekaar gebuig sit sy, met oë toe. Natuurlik, sy het sekerlik gebid uit eerbied vir die Here se almagtigheid.

Maar sy het ons kinders nooit kamer toe geroep nie. Ek het in die skemer voorhuis rondgedwaal, dan self gaan sit en luister na die donder.

In daardie voorhuis was daar twee portrette. Die een was ’n grys-swart foto van ’n klomp mense in outydse klere om ’n rondegesig oom met lang sybaarde, onderbaadjie met knopperighede, horlosieketting oor die groot maag, boek in die hand. Dalk die Bybel. Lyk asof hy vir die tannies met die kappies op en die ooms in die verkreukelde broeke preek. Hy lyk opgesweep, of hy vanuit die portret op my wil skreeu. Ek was skrikkerig vir die hele portret, veral as jy dit skielik raaksien. Vol dreiging soos donderweer.

Dit was vermoedelik ’n toneel uit De Voortrekkers van 1916: die aflegging van die Gelofte. Dan moet dit die buikige oom Sarel Cilliers wees. Maar daardie geborduurde onderbaadjie … Op ’n advertensie vir die film dra Dick Cruikshanks dit en hy was Piet Retief.

Die portret het iets vir Ouma beteken.

Heeltemal anders was die stewig geraamde grys tekening van ’n vroeë môre langs ’n rivier. Die kalm water heel voor. Maar die wal is oorgroei met braambosse, riete. En ver agtertoe ’n kerk met sy toring teen die vlieswolke en die sonlig wat deurbreek. In die middel bome wat dig op mekaar staan asof hulle nooit lig sal deurlaat nie. En tog wil mens musiek hoor. Engelse musiek.

En in Ouma se voorhuis het ’n swaar, donkerbruin buffet gestaan. ’n “Side-board” waarop ’n rangskikking papierblomme was. Ouma het ’n skamele blomtuin in die sandgrond gehad en sou tog sekerlik by geleentheid vars blomme daar gerangskik het. By wie sou Ma haar liefde vir blomme gekry het? Maar die kere dat ons daar was? Altyd die skemerte, selfs donkerte. Behalwe as die voordeur oopgestaan het. Sodat ons saam met Andri op die lang stoep kon speel, en in en uit kon gaan. Hy’t baie speelgoed gehad, want hy’t ’n tyd by Ouma-hulle gebly solank tant Hendrina in die sanatorium met tering was, en dan het oom Andries naweke vir hom presentjies gebring.

So ver ek weet het Ouma nie ’n werk gehad voor sy met Oupa Koos getroud is nie. Al die jare huisvrou, versorger van man, twee seuns en twee dogters. Ek het haar nooit haar stem hoor verhef nie.

Ek het later jare ’n geskrif van Oupa ontdek, het dit nog destyds tevergeefs uitgesaai probeer kry in ’n herinneringsprogram oor die radio. Hy vertel hoe hy op sy fiets in die sandpad aangery kom huis. Halfses op ’n somersdag. Soos hy nader kom, sien hy twee dames staan by ’n tuinhekkie. Hy verkyk hom aan hulle. So mooi aangetrek, so versorg. Die een lank, die ander korterig. En hulle glimlag met hom. Toe kom hy agter hy moet stilhou by die ou langhuis. Hy wóón hier. Dis mos sy dogter Hendrina. En sy eie vrou. Sy eie ou Hen.

Ek het nooit van Ouma Hen gepraat nie.

In die ou langhuis is daar gereeld saans huisgodsdiens gehou in die eetkamer nadat die tafel opgeruim is. Deur ’n smal venster kon jy deur die populiere stukkies van die rivier sien. Op ’n maanligaand was daar duidelike stukke duisternis en ook silwerheid. Ek het daarna gekyk en dan Oupa se vrae oor die gelese Bybelgedeelte beantwoord.

Ná Ouma se dood het Oupa Worcester toe getrek en by tannie Hendrina-hulle gaan woon. Hy en sy worshond Pennie. As jy met die gang afstap na sy kamer en die deur staan oop, kyk jy dadelik vas in ’n groot geraamde portret van Ouma. Vir my was daar iets treurigs aan haar oë. Ek het vergeefs ’n gedig probeer skryf oor Ouma se “in memoriam”-oë.

In daardie jare duik ’n stukkie skaduagtigheid op. Oom Andries en tant Hendrina het deur ’n laagtepunt in hulle huwelik gegaan. Hy had ’n minnares. En toe Oupa hulle die aand by die kombuistafel daaroor aanspreek, herinner hulle hom aan Miss Griffiths. Ma het dikwels vertel hoe swaar sy dit op skool had. Miss Griffiths het in Engels vir hulle skoolgehou in die eenmanplaasskooltjie. En Koos Möller met die netjiese kruisbande het soms deur die populiere langs die rivier ’n koers ingeslaan. Na háár toe.

Ek, Ouma en Oupa staan opgeteken in J. de V. Lötter se Die Overbergse Lötters en hul familie (2008). Dit gaan om haar as ’n nooi Lötter: “Hendrina Christina (Hennie) (12/9/1886 – 16/7/1954), sy was mank; x Jacobus (Koos) Möller (van Orchard). Haar kleinseun Danie Botha het by Tafelberg-Uitgewers gewerk en ook ’n boek gepubliseer.” Broer Koos, met sy genealogiese kennis, verduidelik dat net die Lötter-lyn in die stamboom gevolg word; daarom word nie al die ander van Ouma se nageslag genoem nie.

Ek het weeïg gevoel om te lees wat van Ouma opgeteken is.