Читать книгу Die helder dae - Danie Botha - Страница 8

Beste Natasja en Heinrich

Dis nou ook al ’n mooi klompie jare gelede dat julle pa in die wêreld gekom het.

Ek wil ’n paar stories vir julle oor sy kinderdae vertel, goed wat hy nie sal onthou nie, of wat hy dalk nog nooit vir julle vertel het nie.

Daar bestaan ’n foto waarop ek nog my lewe lank baie trots is. Dis afgeneem op Brandwacht voor ons ou armoedige huisie langsaan Oupa en Ouma se Groothuis. Op die agtergrond die berge, maar dis 1952, en oom Kallie Acker se boorde op die buurplaas bestaan nog nie. Ons staan by ’n wattelboompie wat later woes groot sou word. Ons is almal mooi aangetrek. Dis seker ’n Sondagmiddag en ons het ons spesiale klere aan. Dié dat ek so van die foto hou – ons lyk so gelukkig en mooi saam. Pa het vir Dria op sy arm. Sy flanelbroek se pype staan wyd. Dan staan Ma, die hare mooi gegolf, en dan ek teen haar.

Ek het eenkeer vir Ma gesê hoe ek van dié kiekie hou. Toe kom dit uit sy voel ’n bietjie ongemaklik daarmee. Want sy kan daarin sien hoe ver swanger sy met ons “little brother” is, soos hy homself jare later in ’n brief aan my in die armie sou noem.

Skielik moes ek en Dria op die nag van 18 Maart 1952 langsaan by Ouma en Oupa in die Groothuis se vrykamer gaan slaap, want Mamma is na The Pines op Worcester om geboorte te gee aan ons boetie op 19 Maart 1952.

’n Paar dae later was hy by ons in die huis. Ek het glo vol verwondering, byna met aanbidding gesê: “’n Babatjie! ’n Babatjie!”

’n Mens se geheue bring die verlede in flitse terug. Dis aand. Badtyd vir Kosie in die donker kombuis by lanternlig. Onthou, ons het nie ’n badkamer gehad nie. Saans moes ons by die lig van kers, lantern of olielamp leef. Die hele gesin is om hom geskaar terwyl Ma hom versigtig hanteer. En meteens gee hy ’n vertoning om te sê hy’s hier. Hy piepie ’n boogstraaltjie, en ons almal lag en oe en aa.

Nou gaan ek net aanteken soos die gebeurtenisse by my opkom.

Aan die suidekant van die twee huise wat vas aan mekaar was – eens op ’n tyd was óns huis perdestalle – loop ’n watersloot vanaf die dam agter die bloekombos aan die westekant tot in die kleiner dam met donkerswart modder aan die oostekant waarvandaan die boord en wingerd besproei word. Die water loop tussen ’n stuk gras, waarop ons lekker verbeeldinggoed kon speel, en ’n sementblad. Dié verbrokkelde blad is ’n dorsvloer genoem, met daar langsaan ’n oond en groot ysterpotte met borrelende loog waarin Pa-hulle pruimedante in ’n metaalhouer laat sak het. Die glinsterende pruimedante is dan op groot, lang “houtskinkborde”, stellasies genoem, uitgegooi en oopgesprei om in die son droog te word. Is daar tekens van ’n donderstorm, moes ons kinders dikwels help om die stellasies gou-gou bo-op mekaar te pak en met yslike stukke seil toe te gooi. Op hierdie dorsvloer is ook hope boontjies in hulle peule en stingels oopgesprei om droog te word en krakend oop te skiet. As Ma in die Kinderbybel van die “dorsvloer van Arauna” gelees het, het ek dié sementblad vir my voorgestel.

Om vuur vir die loogpotte te maak, het Pa-hulle vragte renosterbosse aangery en dit tot ’n reusemied op ons speelgrond langs die sloot opgestapel.

Een middag is ons in die kombuis besig om te vier-uur. D.w.s., nagenoeg halfvier, vieruur kom Pa huis toe as hy naby die huis werk en drink ons koffie en eet dik snye brood met botter en roesbruin hanepootdruiwekonfyt daarop.

Toe kom Kosie, seker so drie jaar oud, by die agterdeur in en pluk-pluk aan Ma se voorskoot. “Vutie baand! Vutie baand!” sê hy.

Ek dink dit was Dria wat eerste verstaan het, uitgegaan en toe alarm gemaak het.

Want daar is die renosterbosmied aan die brand. Vlamme skiet ten hemele.

Ek storm om na die Groothuis toe om vir Oupa-hulle te roep. Ek kry vir Oupa onder ’n ou verpotte akkerboompie, kruk onder die armholte. Van daar kan hy die “vutie” sien. Ons almal se magteloosheid druk hy uit deur met sy vingers deur sy dun, yl haartjies op sy voorkop te vryf.

Kosie se vuur hét uitgebrand. Gelukkig het daar nie ’n wind gewaai nie. Gelukkig was daar water in die sloot.

Hy’t nie pak gekry nie. Ons skrik en dankbaarheid was te groot.

Tannie Babs was Ma se niggie en nooit getroud nie. Sy het in oom Charlie Parsons se plaaswinkel gehelp. Dit was my werk om Vrydagmiddae wors en vleis by haar te gaan haal; dis nou as ons nie die aand op Hartbeesrivier gaan kuier en Pa dit by oom Charlie self oplaai nie.

Daardie warm dag aan die begin van die kort vakansie voor die laaste skoolkwartaal dra ek vir Kosie (3) al die pad af winkel toe op my heup.

En daar, net buite die hoofdeur, regoor die slordige portjackson, loop ons ons vas in die Steyn-tweelingsusters, Annie en Meggie. Dié twee blondines gaan volgende jaar laerskoolonderwyseresse word.

Dadelik begin hulle tjilp.

“O, kyk wie’s hier! Ag, my moeder! Danie en klein Kiep!” Meggie wil-wil vir Kiep (hy’t vir alle hoenders kiep gesê) optel, maar ek hou hom net stywer vas. Dan vryf sy maar oor sy kop: “Kyk net die mooie ou dimpeltjies, die ou neusie en die krulhaartjies; ai, tannie vreet hom sommer oppies.”

Annie begin hom kielie. “Is hy nie te prastag nie? Hier kom die krappie, hier kom die krappie … kielie, kielie, kielie!”

Koos het net drie woorde vir hulle. “Kak, pis, dêmmit!”

Sondagoggend was die tyd dat ons saam met Pa op Boplaas gaan kuier het by sy sus Wiesie en swaer Kosie Malan. Oom Kosie was maar ’n man wat nie te vrolik was nie. Maar as Pa hom die slag aan die lag gekry het, was dit met ’n hoë stem wat oplaai, afneem, weer oorneem.

Pa en oom Kosie suiker aan na die netjiese sementhok met die varke in goeie kondisie waarop oom Kosie so trots is. Daar, voorarms oor die muurtjie, sou hulle boerderysake praat, pryse van goed ophaal, dalk iets oor die politiek.

Aan die noordekant het die opdraandes na die berg al begin, en daar, in ’n bloekombos (so baie bosse is op die plase aangeplant as windskerms), is daar ’n paar byekorwe staangemaak.

Kosie se blonde krulledos was nog nie afgesny nie. Ma het lank een van sy haarlokkies bewaar by haar en Pa se persoonlike dokumente in ’n blik op ’n rak langs die klerekas in my en Kosie se kamer.

Vanoggend het Krullebol, nou so twee jaar oud, een van Ma se selfgebreide truitjies aan. Dis van bruin en geel wol, en vir my lyk hy self soos ’n bytjie.

Bytjie raak weg. Ons begin rondkyk waar hy is. Dan sien ek hom. Hy kom van die byekorwe af aangewaggel. Ek hardloop om hom te gaan haal, want hy huil! Die oë is toegeknyp. Die mond wyd oop. By daardie donker grotjie vlieg ’n by in en uit.

So kort ná Kersfees is in Ouma-hulle se voorhuis – so is ’n sitkamer genoem – besluit: Nuwejaarsdag gaan ons strand toe. “Strand” was vir ons Kleinmondstrand. Die “ons” was die reedsgenoemde drie gesinne en dan ook maer oom Jan, lywige ta’ Maraai en goedgeboude Thomas, wat met hulle kwaai hond Bonzo suidoos aan die onderkant van die garsland in ’n klein huisie gewoon het. Oom Jan en Thomas het saam met Pa vir Oupa geboer. Pa en oom Jan het elk ’n deel van die plaas gehad, maar dit saam-saam bewerk.

Baie vroeg, met die hane wat nog vir mekaar antwoord gee in die vallei, met die maan wat nog effentjies skyn deur die wildeperskeboom langs Ouma se vetplante, dan wag ons al voor die kelder, en kom oom Jan-hulle deur die hek aan. Ons kinders is tot opgooiens toe opgewonde oor die één dag se avontuur die vreemde in.

Oom Kosie neem ons met sy vaal Ford-bakkie. Tant Maraai en tant Wiesie voorin. Oupa-hulle het selde saamgegaan. Ons ander het agter op die oop bakkie gery, oor die heuwels en draaie by Caledon. Wie sien eerste die stukkies blou en wit van die see?

Oom Vasie en tant Lewiesa Marais, later Dria se skoonouers, het ons by Kleinmond ingewag. Want hulle was bevoorreg … Hulle kon bekostig om iets te doen wat ons nooit gedoen het in daardie jare vyftig nie. Eers teen my senior skooljare in die jare sestig het Pa, met sy karige salaris as plaasvoorman (bestuurder sou hy vandag genoem word), kon bekostig om ’n week lank ook met ons te gaan vakansie hou by die see. Oom Vasie-hulle was in ’n huis of tent. Húlle hoef nie dieselfde aand nog weer huis toe te gaan nie. “Vakansie” was iets geheimsinnigs vir my.

Nuwejaarsdag van, as ek reg onthou, 1954 was ons daar op die strand langs die lagune. Ek is verwilderd deur al die mense om ons. Ek weet nie wat om te doen nie. Hoe speel ’n mens op die sand? Hou maar na aan Ma.

Oom Vasie is ’n grapmaker, vertel stout stories. Hy bak poetse. Hulle het al op Nuwejaarsdag mense se plaashekke so met draad vasgedraai dat hulle nie kon wegkom nie. Of karre se wiele is afgehaal.

En toe sê hy vir Pa hulle moet vir die klein mannetjie die see wys. Pa, met sy opgerolde broekspype, gryp my boetie en draf saam met oom Vasie na die skuimende, rasende water wat oplig. Om die beurt “doop” hulle hom, skiet-swaai hom deur die water. Hy maak nie ’n geluid nie. Ek is ontsettend verskrik dat Kosie sal wegspoel, dat hy sal doodgaan. Het ek gehuil, geskreeu dat hulle vir Kosie moet uitlos? Dit kan ek nie onthou nie, maar wel die angs.

Ons drie kinders het nooit Sondagskool toe gegaan nie. Iets van “het nie die regte klere nie”. Eers in die destydse standerd ses, toe ek met katkisasieklasse moes begin wat op aanneming sou uitloop, het ek die klasse by tant Hanna Oosthuizen Sondagoggende in haar huis op Hartbeesrivier bygewoon – in ’n pak wat ek van James le Roux (familie aan Ma se kant) “geërf” het. Daardie katkisasieklasse, met die opsê van lang, ingewikkelde, swaarwigtig geformuleerde antwoorde op die geloofsvrae van die ou kerkvaders, het egter beteken dat ek aan die einde van die jaar kon toneelspeel tydens tant Hanna se Kersboomkonsert in die Erasmusse se skuur!

Maar heidene was ons geensins in ons laerskooljare nie. Elke aand en elke oggend het Ma vir ons gelees uit Die Kind se Bybel deur Herman B. Scholtemeijer of Voordat ek gaan slaap van Enid Blyton. Dan het elkeen sy gebed opgesê. Die standaardgebede. In die begin: “Liewe Jesus, sag en teer, sien op my, u kindjie, neer. Leer my om tot U te bid. Neem my hartjie in besit. Amen.” Later meer gevorderd: die Onse Vader. En uiteindelik kon jy net in jou gedagtes bid. Jy begin by die “Onse Vader” en maak dan allerlei persoonlike toevoegings.

En dan het Ma boonop, op die Sondae dat ons nie in dorp toe gegaan het vir kerk nie, vir ons Bybeltekste laat opsê uit teksboekies wat tant Hanna vir haar laat kry het (soms ou gebruiktes). Ma het ook voorgelees uit die Môrelig-kinderpreke. Een preek was verskriklik. Bladsye lank word beskrywe hoe ’n wêreld sonder Kersfees sal wees.

Saterdagmiddae was dit my werk om Koos, toe al op skool, sy teksvers te help leer. My geheue laat my weer ’n skemerige kombuis sien. Seker ’n somermiddag met die sisgordyne toegetrek. Ek sit langs Koos op die kombuistafel (mens doen dit nie, maar Ma sien ons nie) en sê vir hom voor: “‘Mooi so, goeie en getroue dienskneg, oor weinig was jy getrou, oor veel sal ek jou aanstel. Gaan in in die vreugde van jou heer.’ ”

Koos sukkel. Vir die soveelste maal begin ek met die vers. Ek kom tot by: “‘Mooi so, goeie en getroue dienskneg …’ ” toe hy opspring. Hy klap die teksboekie van onder af in my gesig, en hardloop weg.

Ek en hy het altyd ’n slaapkamer gedeel tot ons paaie in my standerdnegejaar geskei het. Hy en Dria is saam met Pa en Ma na Alartskraal op Louwshoek naby Rawsonville toe Pa by oom Ernst Stofberg gaan werk het. Ek het by oom Theuns (Pa se gewese baas en KWV-bestuurder) en tant Anneline Botha (bekende bloemiste) op Worcester in hulle huis by die reusewyninstallasies van die KWV geloseer om nie van skool hoef te verwissel in sulke finale skooljare nie. Arme Dria moes wel.

Vakansieoggende, as ek nog so ’n bietjie ekstra wil slaap, dan lê en maak Kosie sulke kleinhondjiegeluide. Eers het ek gedink dit was met opset om my te tart, maar toe blyk dit hy’t dit in sy slaap gemaak.

Een hele wintermiddag loop hy agter my aan en sê kort-kort: “Ek het tog gedoen wat jy ook doen!” O wee … wat weet hy van my seksuele eksperimenterings?!

Gelukkig het ek nie hardop geraai en al die moontlikhede opgenoem nie. Oplaas, by my en sy tuine langs Ma se uitgebreide blomtuin wat so in die lente kon skitter, kom hy met die hoë woord uit: “Ek het ’n storie geskryf!”

Die storie se naam was iets soos: “As jy steel, word jy gevang.”

Die storie is baie spoedig opgevoer tydens een van my stoepkonserte. Ma het een van haar seldsame, maar welkome verskynings gemaak in dié konsert.

Dié konserte … Hoe het ek nie vir hom en veral vir Dria daarmee getreiter nie! Ek het dikwels voor Oupa Botha gekla dat hulle nie wil speel in die konserte nie. Dan het hy asmaties vir hulle gepreek oor hoe goed dit is dat boeties en sussies saam dinge doen.

Ek het in ’n ou Huisvrou gelees hoe Audrey Blignault (dit het ek eers later uitgevind) se dogter Marietjie konsert-konsert gespeel het in hulle huis. Van my standerd twee jaar tot so in standerd ses het ek dan hierdie konserte gehou op die een punt van Ouma-hulle se stoep. Dit was ’n plankgedeelte terwyl die res van die hoë stoep van sement was. Het tot plakkate teen die reusesipresbome voor die stoep vasgekap. Dalk sien die weinige vreemdelinge wat op die plaas kom dit. Die gehoor het gewoonlik om drie-uur in die middag bestaan uit Ouma, Oupa en Ma. Per geluk oom Jan en straks tant Maraai. Een of twee keer is dit selfs in die aand gehou, met tant Wiesie-hulle wat by was.

En oom Jan-hulle was gewoonlik by as die Kerstoneel in Ouma se voorhuis gehou is. Ma en Ouma sorg vir die sang. Dria is Maria, ek Josef, en Koos die herder. Ouma-hulle sing nog so mooi “Stille nag”, toe kom die herder vorentoe en vreeslik nuuskierig loer hy by die vrugtekissie-krip in. Asof hy daar wil inklim! Die grootmense begin vir die snaaksie te lag. Josef word bitterlik ontsteld en dit was ook die einde van die konsert.

Ek en Koos het baie van ons tyd in die veld aan die oostekant van ons opstal deurgebring. Op ’n stuk braakland tussen ’n klein spruit en die groot Kliprivier, wat uiteindelik by die Breërivier ver in die suide aansluit, het ons selfs met ’n papperige bal gespeel – ék wat ’n heilige vrees vir liggaamsoefeninge op skool gehad het en dit my hele hoërskoolloopbaan deur gebunk het.

Op ’n knetterende warm middag soek ons skilpaaie naby oom Jan-se-dam in die laagte agter ’n hoë bult en naby die Kliprivier. Vir ons het skilpaaie ’n geweldige aantrekkingskrag gehad. Maar Pa het ons nooit gehelp om ’n behoorlike hok vir die diere te bou nie, en so gereeld soos klokslag was hulle ’n dag later weg uit ons geprakseerde hok. Ook Ma had ’n aandeel aan die arme goed se ontsnapping.

Ek en Koos gaan staan. Ek sê: “Kom ons bid daar moet ’n skilpad om die volgende bos kom.” Oë toe; dit bid. En in die warm dubbeltjiespad kom die padlopertjie oop en toe na ons toe aan.

Ek en Koos was min saam kaal in my puberteitsjare. Kan nie onthou dat ons byvoorbeeld saam kaal geswem het in die dam agter die bloekombos nie. In ons kamer het ek kaalbas en alleen-alleen oefeninge met strykysters gedoen agter ’n geslote deur. Daarom was daardie een oggend langs die Kliprivier so iets buitengewoons. Ek en hy stapel klippe op langs ’n stuk water. Sit ’n kennisgewing daar op: Private swembad. Toe moet ons die swembad inwy. Ek praat hom om en ons “swem” kaal in ons “swembad” en lê daarna in die son om af te droog. Ons praat versigtig. Selfbewus. Asof ons “nudisme” die groot verleiding in ons lewens is. Vir ander broers sou so iets nie vreemd wees nie. Vir my wel; ek weet nie van hom nie.

Die volgende oomblik sien ons oom Jan se beeste afkom van die bult op pad rivier toe. En die bul is by! Ek onthou hoe verwoed en bulkend hy aangestorm kan kom. Ons pluk ons klere aan. Ons moet tussen hulle deur. Waarom het ons nie noordwaarts met die rivier op weg van hulle geloop, gehardloop nie? Miskien was hulle te skielik op ons. Stadig loop ons. Ek bly kyk vir die bul. Hy staan lui stil. Die stert swaai byna nie. Tree vir tree gaan ons vlak by hom verby. My gedagtes is nie by Koos nie. Hy moes presies gedoen het wat ek gedoen het. Eers toe ons die bul nie meer agter die doringbos kan sien nie, begin ek en Koos hardloop.

Het ek en Koos werklik gesels? Het ons geredeneer? My geheue sê ek was te veel met my leerdery doenig, het as ’t ware geskuil daaragter.

Ek het altyd geglo hy’s Pa se witbroodjie. Dat hy vir Pa ’n ware seun is. Dat Pa meer dinge saam met hom gedoen het. Vir hóm het Pa leer motor bestuur. Maar jare later, toe ek en Koos notas vergelyk het, het dit geblyk hy had ook maar behoefte aan ’n man se leiding en beïnvloeding, iets wat hy nie by my kon vind nie.

Een van Koos se speelmaats-teen-wil-en-dank, omdat hulle in dieselfde klas was en hy op ’n buurplaas gewoon het, was Johan Vorster. Intelligente seun van ’n prokureur, ’n man wat na Pa-hulle se sake by die Eksekuteurskamer omgesien het. Vir Johan was dit pret om my as ouer seun intellektueel uit te daag. Ek kan nie onthou hoe ek daarvan te hore gekom het nie, maar Johan het glo vir Koos in die klas gelag toe hulle ’n opstel oor ’n badkamer moes skryf. Johan het geweet dat “badkamer” vir Koos ’n aangeboude sinkkamer langs Ouma-hulle se agterdeur beteken het waarbinne bergwater uit ’n pyp sonder kraan jaarin en jaaruit geloop het en dan uit in ’n sementdam langs ’n westermuur van Ouma-hulle se huis. “Bad” het vir ons beteken ’n waskom op ’n kas in ons kamer, of ’n sinkbad.

Ek het Koos baie jammer gekry.