Читать книгу Geografia humanistyczna miasta - Dobiesław Jędrzejczyk - Страница 10

Miasto od zarania ludzkości było przestrzenią nie tylko ludzkiego bytowania, lecz także realizacji jego potrzeb społecznych, kulturowych, politycznych, a także metafizycznych. Było miejscem identyfikacji z innym człowiekiem, sacrum i profanum, miejscem i kosmosem. Znakomity filozof i historyk angielski A. Toynbee (1949) nie bez racji twierdzi, że cywilizacja europejska to „miasto plus demokracja” Miasto i demokracja wyznaczają więc nie tylko ramy przestrzenne realizacji ludzkiego życia, lecz także kreują nowe formy istnienia osobowego i kolektywnego. Stają się obszarem tworzenia i przekształcania cywilizacji w każdej jej postaci i w każdym jej wymiarze. Innymi słowy, w mieście współczesnym dokonują się zmiany, które dotyczą nie tylko jego przestrzeni fizycznej, lecz głównie humanistycznej, która jest tworzona przez człowieka. Miasto z punktu widzenia geografii humanistycznej jest częścią środowiska mieszkalnego człowieka jako jeden z aspektów cywilizacji

Przez pojęcie „środowisko mieszkalne człowieka” (human environment) rozumie się zatem siedlisko człowieka, sposób i formy zamieszkiwania przez niego ziemi. W zakres treści tego pojęcia wchodzić będzie zarówno mieszkanie, jako jednostka sąsiedzka, wieś, miasto, konurbacja czy strefa mieszana (rurban). Z kolei przez pojęcie „cywilizacja” rozumiemy zwykle zespół środków służących walce człowieka o egzystencję fizyczną i duchową. W ujęciu bardziej dynamicznym jest to nieustanne gromadzenie urządzeń, które pozwalają człowiekowi podporządkować sobie i wykorzystywać siły przyrody (Ziółkowski 1965).

Cywilizacja jest zatem równoważna z procesem uniezależniania się od przyrody. Z tego powodu pojęcie cywilizacji kojarzy się przede wszystkim z rozwojem techniki i nauk przyrodniczych. Zgodnie z koncepcją M. Webera (1973) przeciwstawia się jej często kulturę, a więc świat wyrafinowanej twórczości duchowej, obejmującej filozofię, religię, dla którego charakterystyczna jest wartość, symbol, znaczenie nadawane przez człowieka poszczególnym tworom i działaniom. Jednakże geografia humanistyczna opowiada się za pojęciem cywilizacji sensu largo. Należy do niej zarówno kultura materialna (technika) jak i kultura duchowa. Cywilizacja jest integralną jednością, w skład której wchodzi wszystko to, co myślimy, co robimy i co posiadamy jako członkowie społeczeństwa. Zawiera zarówno cały świat rzeczy, które człowiek posiada i używa, jak i sposoby myślenia oraz zachowania, regulowane normami społecznymi. Wszystkie one są regulowane normami społecznymi i są ujęte w ramy społecznej organizacji.

Jeśli pojmujemy cywilizację jako zespół środków pozwalających człowiekowi na uniezależnienie się od przyrody, to mieszkanie jest w tym zespole środkiem o podstawowym znaczeniu. Proces cywilizacji równoznaczny jest w dużej mierze z procesem ewolucji, której podlega schronienie ludzkie: od jaskini człowieka z późnej epoki lodowej do klimatyzowanego budynku we współczesnym mieście. W tym procesie istotne są dwa „skoki jakościowe” – przejście do bytu osiadłego w związku z pojawieniem się rolnictwa oraz powstanie miasta jako osadniczego przejawu rewolucji, która dokonała się w społecznym podziale pracy i społecznej organizacji. Właśnie miasto stało się ramą przestrzenną społecznego życia człowieka, która pozwoliła na wzniesienie się na najwyższy jak dotąd poziom bytowania, na zaspokojenie najbardziej wyrafinowanych potrzeb materialnych i duchowych. Nie bez przyczyny słowo „cywilizacja” wywodzi się od civitas i równoznaczne jest z miejskim sposobem życia.

Ścisły związek rozwoju środowiska mieszkalnego z rozwojem cywilizacji sprawia, że precyzyjna analiza tego pierwszego w danym okresie historycznym ujawnia na ogół niezawodnie istniejący wówczas typ cywilizacji. Archeolog wydobywając na światło dzienne miasto nieznanej dotąd cywilizacji, nie tylko odkrywa naszym oczom rozplanowanie ulic i budynków, ich architekturę i wyposażenie, lecz pozwala również na tej podstawie wnioskować o systemie ekonomicznym i typie przestrzennej oraz społecznej organizacji. Środowisko mieszkalne oddaje z ogromną wiernością układ stosunków społeczno-gospodarczych. Jurta plemion mongolskich czy zagroda francuskiego paysan odzwierciedla koczowniczy bądź osiadły tryb życia. Jednorodzinny cottage brytyjskiego farmera czy wielorodzinny „długi dom” (longue maison) niektórych plemion w Indochinach ukazują indywidualny bądź kolektywny typ własności i uprawy roli.

Prymat średniowiecznej katedry, XIX-wiecznej fabryki i XX-wiecznego browaru, domu towarowego czy hotelu w układzie przestrzennym miast odbija stosunki ekonomiczne i społeczne oraz hierarchię wartości danej epoki. Równe prawie, pod względem wielkości działki i wysokości gabarytu, kamienice mieszczańskie samorządnych miast średniowiecznej Europy świadczą o dominującej wówczas ideologii i systemach wartości. Podobnie dwór właściciela ziemskiego i czworaki ludności dominialnej mają w sobie zakodowane informacje o miejscu człowieka w konkretnej przestrzeni społecznej, podobnie jak secesyjny pałac kapitalistycznego przedsiębiorcy i robotnicze slumsy. Z kolei wyrównany w zasadzie standard współczesnych osiedli mieszkaniowych budowanych dla zróżnicowanej zawodowo i społecznie ludności w krajach Europy Wschodniej, zdominowanych przez totalitaryzm komunistyczny, uzewnętrznia istniejącą stratyfikację społeczną i dominujące w tej dziedzinie tendencje.

Rozplanowanie i użytkowanie poszczególnych części mieszkania ukazują typ rodziny i rolę poszczególnych jej członków, jak to widać np. w courée wielkiej patriarchalnej rodziny Kabylów, zespole matriarchalnego plemienia Mofu w Kamerunie, gynaikeion domu ateńskiego, izbach haremu w społeczeństwach muzułmańskich czy sypialni małżeńskiej w społeczeństwach europejskich. Również stosunki polityczne znajdują swoje odbicie w środowisku mieszkalnym. Otwarte miasto Krety minojskiej i cesarstwa rzymskiego czy chroniące się pod opiekę kaszteli i grodów zabudowania średniowiecznych miast zachodnioeuropejskich odzwierciedlają potęgę kreteńskiej floty, stabilizację stosunków w bezpiecznym pax Romana i burzliwość czasów średniowiecza. Ateńska agora, na której koncentrowało się całe życie publiczne miasta (agora w sposób znamienny oznaczała pierwotnie „zgromadzenie”) i Fort Agra Wielkiego Mogoła z audiencjonalnym Divan-I-Am, poza który nie mógł przeniknąć zwykły śmiertelnik, uzewnętrzniają typ greckiej demokracji i wschodniego despotyzmu.

Środowisko mieszkalne, samo społecznie uwarunkowane, wywiera z kolei ogromny wpływ na życie społeczne we wszystkich jego przejawach. Organizacja przestrzenna miasta, osiedla, mieszkania może sprzyjać bądź przeszkadzać rozwojowi jednostek i grup społecznych, może wytwarzać bądź powodować pojawianie się stanów frustracji. I tu właśnie tkwi wielka odpowiedzialność na przedstawicielach właśnie takich nauk, jak geografia miasta, tworzących podstawy teoretyczne kreowania i modernizowania przestrzeni miejskiej.