Читать книгу Geografia humanistyczna miasta - Dobiesław Jędrzejczyk - Страница 5

Istotę poznawczą geografii miasta można określić posługując się pojęciami filozoficzno-metodologicznymi, które wprowadził do literatury geograficznej Z. Chojnicki (1985, s. 255). Stanowią one „podstawowe ideały racjonalności geografii jako nauki określającej jej charakter poznawczy”. Z tego też punktu widzenia w geografii miasta można wyróżnić dwa opozycyjne stanowiska: scjentyzm oraz antyscjentyzm, które są głównymi koncepcjami działania naukowego. Orientacja scjentystyczna przyjmuje, że celem geografii jest poznanie pojęciowe rzeczywistości o obiektywnym charakterze, które realizuje się w postaci jednolitego wzorca metodologicznego postępowania badawczego, wspólnego dla wszystkich nauk empirycznych. Natomiast orientacja antyscjentystyczna, którą najpełniej reprezentuje nurt humanistyczny, odrzuca te założenia, a przede wszystkim jednolitą koncepcję badania naukowego w geografii i przyjmuje odrębność poznania w dziedzinie przyrody i społeczeństwa. Ten dualizm epistemologiczny jest również od dziesięcioleci obecny w geografii miasta, nadając tej dyscyplinie nowego wyrazu, a także wprowadzając do jej obszaru badawczego nowe zjawiska, procesy, struktury itp. Rozważania nad miastem, już przed ponad pół wiekiem, wykształciły się w samodzielną, wysoce wyspecjalizowaną dyscyplinę geograficzną. Od początku dominowały w nich studia o charakterze ekonomicznym, demograficznym, historycznym czy urbanistycznym. Współcześnie jednak przedmiotem zainteresowań geografii staje się miasto jako przestrzeń ludzka, w której realizowane są nie tylko potrzeby materialne człowieka, lecz także tworzone wartości duchowe, stanowiące osnowę jego życia. Inaczej mówiąc, przestrzeń miejska jest rozpatrywana z punktu widzenia osoby ludzkiej, a więc jaźni obdarzonej wolną wolą.

Jednak na tle takich „nieuchwytnych” zagadnień, jak „wartość”, „postawa” czy „przestrzeń semantyczna”, przestrzeń i ludność miejska jawią się jako coś konkretnego, coś, co można zliczyć i zmierzyć. Z tej scjentystycznej postawy przebija wyraźnie wątpliwość czy w odniesieniu do miasta jako fenomenu humanistycznego można stawiać pytania, empirycznie sprawdzalne, stosować przy badaniu tych problemów metody, które powtórzone przez innego badacza, doprowadziłyby do tych samych wyników, wypowiadać wreszcie o ludzkiej rzeczywistości miejskiej uogólnienia o charakterze prawa. Chodzi oczywiście o metody kwantytatywne i scjentystyczny model poznania (wyjaśniania) naukowego, uważane za jedynie prawomocne w geografii jako nauce empirycznej.

Stanowisku takiemu można jednak postawić dwojakiego rodzaju zarzuty. Po pierwsze, chyba nazbyt pesymistycznie patrzy się na możliwość stosowania „pomiaru” w dziedzinie „jakościowych” zjawisk i procesów zachodzących w mieście, rozpatrywanych z personalistycznego, humanistycznego punktu widzenia. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby metody te wprowadzić do geografii miasta, tak jak wprowadza się je ze znacznym powodzeniem w innych dziedzinach, np. socjologii humanistycznej, antropologii filozoficznej. Po drugie, geograf, ograniczając się w badaniach nad miastem do zagadnień ekonomicznych czy też ludnościowo-przestrzennych pozbawia się sam właściwego przedmiotu rozważań, jakimi są różne aspekty przestrzeni miejskiej, tworzonej i poświadczanej przez człowieka, ale również zamazuje kryteria odróżniające geografię od innych dyscyplin, które miastem się zajmują.

Mówiąc o rozgraniczeniu dyscyplin traktujących o mieście, dotykamy nader istotnego zagadnienia, jakim jest określenie niekwestionowanego, autonomicznego niejako przedmiotu humanistycznych rozważań nad miastem. Innymi słowy powołanie geografii humanistycznej miasta jako osobnej gałęzi i wyodrębnienie jej od innych działów nauki o mieście. Pytanie podstawowe, które należy postawić, brzmi: jaka klasa danych empirycznych wchodzi w zakres geografii humanistycznej miasta. Określenie przestrzeni ontologicznej pociąga z kolei za sobą wybór adekwatnych metod badawczych, czyli określonego pola epistemologicznego tej dyscypliny geograficznej. Nie ma bowiem takiej ontologii, za którą nie stałaby jakaś opcja epistemologiczna. Jest rzeczą oczywistą, że nie wystarczy to, iżby dane i ściśle określone fakty społeczne, ekonomiczne czy też kulturowe po prostu istniały w mieście. W mieście bowiem skupiają się prawie wszystkie przejawy życia społecznego i ekonomicznego, wymiar materialnej i duchowej egzystencji człowieka. Bardzo niewiele jest takich problemów, które nie mogłyby być badane w środowisku miejskim.

Tymczasem legitymacją odrębności geografii humanistycznej miasta może być tylko rozpatrywanie społecznej rzeczywistości miasta z punktu widzenia, człowieka traktowanego jako osobę a nie jako przedmiot, poddany manipulacji scjentystycznych modeli i konstrukcji logicznych. A więc nie człowiek jako taki, byt organiczny i społeczny, ale człowiek jako Pascalowska „trzcina myśląca”, Heideggerowski „Sein und Zeit”. Człowiek ograniczony z jednej strony fizyczną przestrzenia miejską, z drugiej zaś przekraczający tę przestrzeń i tworzący własne przestrzenie jako topologie bytu.

Miasto, metodologicznie rzecz ujmując, jest konstrukcją myślową, zespołem cech wyabstrahowanych z konkretnej rzeczywistości, pozostających w różnych ze sobą związkach zależności, z wielości których badaczy interesują szczególnie związki przyczynowo-skutkowe tych cech. Jedne, wywołujące określone zjawiska czy procesy społeczne i gospodarcze, są – zgodnie z terminologią scjentystyczną – zmiennymi niezależnymi, inne, z nich się wywodzące, są zmiennymi zależnymi. Miasto jako całość uważa się za zmienną niezależną wtedy, gdy jest generatorem w dziedzinie nauki i techniki, niekiedy za zmienna zależną, gdy np. doznaje na sobie z kolei oddziaływania tejże techniki. W ujęciu podstawowym, zadaniem geografii miasta, podobnie jak każdej dyscypliny nomotetycznej, jest formułowanie zespołu hipotez odnoszących się do relacji między zmiennymi, ich weryfikacja oraz wypowiadanie, na podstawie wyników badań, zdań o większym czy mniejszym stopniu ogólności. Krótko mówiąc, geografii miasta potrzebna jest teoria, przejawiająca się tak w postaci ustalenia problematyki, czyli pytań, które się stawia, jak i naukowych uogólnień – czyli odpowiedzi.

Natomiast geografia humanistyczna miasta zajmuje stanowisko wręcz odwrotne, tak w planie ontologicznym, jak też epistemologicznym. Jeśli w pojęciu scjentystycznym geografia miasta ma charakter nomotetyczny, czyli postuluje wyjaśnienie poprzez prawa (nomos), to w wersji humanistycznej stara się zrozumieć rzeczywistość jako coś wyjątkowego (idios). Innymi słowy, koncepcje scjentystyczne odpowiadają na pytania: Was immer ist?, zaś humanistyczne: Was einmal war?. W konsekwencji to nowe podejście do kwestii miejskich, jakim jest w istocie geografia humanistyczna w ogóle, wymaga sięgnięcia po metody wywodzące się w prostej linii z fenomenologii, antropologii filozoficznej, lingwistyki czy też strukturalizmu.