Читать книгу Geografia humanistyczna miasta - Dobiesław Jędrzejczyk - Страница 6

W poszukiwaniu antenatów, geograf badający humanistyczne aspekty miast sięga w pierwszym rzędzie do Arystotelesa, który w swojej Polityce wskazywał m.in. na zależność rodzaju stosunków społecznych od wielkości grup, których idealnym wyrazem było właśnie społeczeństwo miasta (polis). Dla myśliciela ze Stagiry miasto – polis, jak każda wspólnota, dąży do pewnego dobra, którym jest w pierwszym rzędzie dobro moralne jako naturalnie przypisane istocie ludzkiej. Właśnie w zintegrowanym środowisku miejskim człowiek może zaspokajać wszystkie swoje pragnienia, nie tylko materialne, ale i duchowe. W czasach późniejszych Polibiusz zwrócił uwagę na związek między miejskim sposobem życia a spadkiem urodzeń. Z kolei filozof arabski Ibn Chaldun dokonał analizy różnic między wiejskim i miejskim sposobem życia. Natomiast Włoch G. Botero w swoim dziele Delle cause de la grandenzae magnificenza della atta przeprowadził analizę czynników określających wielkość miasta, Były to pierwsze próby odmiennego spojrzenia na przestrzeń miasta, które miało nie tylko wymiar ekonomiczny, lecz także ludzki, humanistyczny.

Jednakże bardziej systematyczne rozważania nad miastem z humanistycznego punktu widzenia rodzą się dopiero wraz z gruntowną urbanizacją w erze industrialnej. Badaczy od samych początków fascynował los jednostek i całych grup rzuconych falą industrializacji w nowe, obce środowisko miejskie, które tym samym zmieniło swój kształt przestrzenny i swoje funkcje. Uwagę ich w sposób zrozumiały przyciągały przede wszystkim patologiczne przejawy życia społecznego w murach miasta. Przestępczość, prostytucja, samobójstwa, alkoholizm, nędza mieszkaniowa i rozchwianie osobowości psychicznej – to były pierwsze tematy z zakresu nowego podejścia do problematyki miejskiej. Jednocześnie zmuszały do refleksji nad stosunkiem człowieka do miasta i możliwości realizacji w nim podstawowych wartości, takich jak dobro, piękno czy też wolność.

Geografia humanistyczna miasta rodziła się w dużej mierze z protestu przeciwko sytuacji wytworzonej przez żywiołową industrializację i urbanizację. Była próbą samowiedzy o nowym, wymykającym się dotychczasowym pojęciom, podlegającym zmianom świecie stosunków społecznych w mieście. Charakterystyczne dla tego okresu są zwłaszcza tzw. lustracje społeczne miast (surveys). Opracowania te, choć dostarczyły ogromnej ilości materiałów faktograficznych, nie stworzyły jednak koncepcji teoretycznych miasta, opartych na trwałym fundamencie filozoficznym czy też metodologicznym. Bardziej przybliżały do tego celu badania powstałe w kręgu wpływów wybitnego filozofa i socjologa francuskiego E. Durkheima. Główny postulat Durkheima, aby traktować fakty społeczne jako rzeczy, był swego rodzaju kamieniem węgielnym pod geografię humanistyczną miasta. Był to bowiem postulat metodologiczny, gdyż francuski uczony wielokrotnie się zastrzegał, że nie chce przesądzać z góry, jaka jest istota faktów społecznych, lecz tylko proponuje „zajęcie wobec nich postawy myślącej” (Cytat za: J. Szacki 1983, t. 1, s. 417). Zmusiło to geografów do odejścia od dominującego na przełomie XIX i XX wieku antropogeograficznego punktu widzenia, który zupełnie pomijał w mieście właśnie różnorodne, często nie odkryte jeszcze fakty społeczne.

Ważną przesłanką metodologiczną dla geografów była również antropologia filozoficzna E. Durkheima. Twierdził on bowiem, że człowiek odznacza się zastanawiającą dwoistością (homo duplex), która znajdowała zawsze wyraz w systemach religijnych, filozoficznych, moralnych, przedstawiających go jako istotę rozdartą, zmysły i rozum, instynkt i świadomość. Doświadczenie potoczne ukazuje nam dwa aspekty życia psychicznego: na jednym biegunie znajdują się wrażenia zmysłowe, instynkty i dysproporcje związane z czysto fizycznymi potrzebami organizmu, na drugim zaś – myślenie pojęciowe, moralność itp. Słowem od tego momentu każdy geograf, który podejmował problematykę miejską musiał traktować człowieka jako specyficzny twór psychofizyczny, a nie tylko czysty „produkt” emocji, jak to milcząco zakładała antropogeografia miasta F. Ratzla i jego następców.

W tym kontekście należy również wymienić prace dwóch wybitnych uczonych niemieckich: G. Simmla oraz M. Webera. Wpłynęli bowiem nie tylko na sposób widzenia miasta jako przedmiotu badań, lecz przede wszystkim na sposób tych badań. G. Simmel obrał strategię przeciwną do Durkheimowskiej. W pierwszym rzędzie nadał „społeczeństwu” zakres inny od tradycyjnego. Tym samym zwrócił uwagę na specyfikę społeczeństwa miejskiego, a także różnice dzielące go od tradycyjnego społeczeństwa wiejskiego. Dla G. Simmla w jednym bowiem wypadku „społeczeństwo” to zespół uspołecznionych jednostek, materiał ludzki ukształtowany jako „społeczeństwo” przez całość rzeczywistości historycznej. W drugim wypadku chodzi natomiast o społeczeństwo jako sumę tych form stosunków pomiędzy jednostkami, dzięki której są one przekształcane w „społeczeństwo” w pierwszym znaczeniu tego słowa. Innymi słowy, w drugim znaczeniu nauki społeczne, w tym również geografia miasta, mają za przedmiot badań nie tylko jednostki, lecz siły, stosunki i formy, dzięki którym ludzie się uspołeczniają. W tym rozumieniu zaczęto badać społeczność miejską nie jako statyczną strukturę, lecz dynamiczną formę. Formę, która nie tylko kształtuje przestrzeń materialną miasta, lecz jest przez nią także kształtowana. Z punktu widzenia geografii miasta przestrzeń jest też aksjologiczna, semantyczna, a także metafizyczna. Pole badań przesuwa się więc w sferę wartości, symboli i ich odczytywania, a także zagadnienia tożsamości mieszkańców miast.

Jednak największy wpływ na podejście humanistyczne w geografii miasta wywarł M. Weber. Jego koncepcje społeczne były kolejną próbą przezwyciężenia pozytywistycznego, a ściślej neopozytywistycznego, naturalizmu z pozycji historyzmu. Twierdził więc, że „dla ścisłych nauk przyrodniczych prawa są tym ważniejsze i bardziej wartościowe, im są ogólniejsze” (Cytat za: J. Szacki 1983, t. 2, s. 522), natomiast dla poznania zjawisk społecznych w ich konkretnym osadzeniu, prawa najogólniejsze są z reguły najmniej wartościowe ponieważ mają najmniej treści. Z geograficznego więc punktu widzenia ważne było osadzenie miasta nie tylko w konkretnym środowisku fizycznym, lecz także w czasie historycznym, który ukształtował jego strukturę społeczną i przestrzenną. Służyć temu miały tzw. „typy idealne”, które w jego rozumieniu nie miały zabarwienia wartościującego. „Typ idealny” bowiem wskazywał nie „jak jest”, lecz „jak mogłoby być”. Dla geografii miasta stanowiło to instrument służący strukturalizacji amorficznej per se rzeczywistości i tym samym umożliwiający jej rozumienie. „Rozumienie”, a nie „wyjaśnienie” staje się tym samym celem badań geograficznych, w tym wypadku badań przestrzeni miejskiej i jej humanistycznego wymiaru.

Istotną rolę w powstaniu nowego spojrzenia na kwestię miejską odegrała również współczesna filozofia humanistyczna, która z jednej strony ponowiła klasyczne pytania o los człowieka i jego kondycję, z drugiej zaś wyraża przekonanie, że zagadnienia człowieka inicjują właściwą problematykę badawczą nauk społecznych. Właściwą w odniesieniu do tej, która wytwarza złudzenie, iż odpowiedzi na pytania podstawowe znajdują się poza dziedziną obecności człowieka, to znaczy w uniwersalnym ładzie przyrody lub świecie idei. We współczesnej refleksji filozoficznej stanowisko takie określa się mianem „humanizmu”, nawiązując tym samym do prac F. C. S. Schillera (1903) oraz F. Znanieckiego (1912, 1919). Uważali oni, że pytanie o strukturę rzeczywistości, jeśli jest postawione sensownie, odsyła do autorefleksji, w której podmiot rozpoznaje własną hierarchię potrzeb i celów, odsłaniając zarazem kształt rzeczywistości wyznaczony przez ich praktyczne intencje.

W ujęciu geografii miasta charakter jednostek czy też społeczeństwa wyraża się więc przede wszystkim w działalności w środowisku przyrodniczym oraz społecznym. Człowiek przestaje być „człowiekiem w ogóle”, gdy uwzględnia się różnice między ludźmi, zależne od miejsca i czasu. Pojąć mieszkańca miasta można tylko wtedy, gdy weźmie się pod uwagę zmiany, które jego działalność wprowadza w przestrzeń miejską w związku ze zmianami wprowadzonymi przez działalność innych osobników lub innych społeczności. Z drugiej strony podporządkowanie wszelkich prawd i wszelkich dóbr człowiekowi może nastąpić tylko o tyle, o ile prawdy i dobra uzna się za dzieła ludzkie, rozszerzając oczywiście pojęcie „działalność” na procesy myślenia i oceny. W takiej optyce geografia miasta stawała się nauką stricte humanistyczną.