Читать книгу Geografia humanistyczna miasta - Dobiesław Jędrzejczyk - Страница 3

W badaniach genezy i rozwoju każdego społeczeństwa ważną rolę odgrywa miasto. Jest ono bowiem jednym z filarów cywilizacji, tworząc zarówno środowisko ludzkiej egzystencji, jak też przestrzeń realizacji potrzeb i pragnień człowieka. Nic też dziwnego, że miasto było i jest przedmiotem zainteresowań wielu dyscyplin naukowych, jak chociażby architektura, urbanistyka, socjologia, etnologia czy też historia gospodarcza. Dyscypliny te z reguły skupiają się na jednym, ważnym z ich punktu widzenia, aspekcie „kwestii miejskiej”. W ten sposób powstały liczne studia zarówno o charakterze teoretycznym, jak też praktycznym, odsłaniając różne wymiary szeroko rozumianej miejskości. Pozwalają one zrozumieć nie tylko zjawiska i procesy kształtujące miasto, lecz także jego związki z życiem społecznym i gospodarczym otaczającego go regionu.

W procesie tworzenia wiedzy o mieście poczesne miejsce zajmuje geografia. Począwszy od końca XVIII wieku, kiedy to ukształtowało się jej oblicze jako nowoczesnej nauki, miasto stanowiło punkt wyjścia licznych studiów, poświęconych w głównej mierze zagadnieniom położenia osiedli, ich kształtu, a także charakteru gospodarczego. Z czasem zaczęto traktować miasto jako jeden z głównych czynników organizacji przestrzeni społeczno-gospodarczej. Poszukiwano prawidłowości rządzących nie tylko rozmieszczeniem osiedli, lecz także ich liczbą oraz wielkością. W ten sposób wykształciła się geografia miasta jako odrębna gałąź geografii. Dzięki takim badaczom, jak Walter Christaller, Alfred Lösch, Kazimierz Dziewoński czy Bolesław Malisz stworzyła podwaliny teoretyczne badań nad miastem, w znacznej mierze przyczyniając się również do powstania takich dyscyplin jak gospodarka przestrzenna czy planowanie przestrzenne.

Studia geograficzne nad miastem z reguły szły w dwóch kierunkach. Z jednej strony badano poszczególne kompleksy zjawisk społecznych i gospodarczych, umiejscowionych w zbiorowości miejskiej, z drugiej zaś miasto jako określoną całość przestrzenną, legitymującą się strukturą oraz funkcjami. Ich wspólną cechą było najogólniej mówiąc to, że traktowały one miasto jako pewien jednolity typ rzeczywistości materialnej, dający się odwzorować w modelach empiryczno-indukcyjnych lub też hipotetyczno-dedukcyjnych. Dzięki temu geografia miasta zaczęła pełnić funkcję integrującą wiedzę o mieście, rozproszoną dotychczas pomiędzy wspomnianymi dyscyplinami. Geografia rozpatrywała problematykę miejską z punktu widzenia przestrzeni, dzięki czemu miasto ukazywało swoje rzeczywiste, złożone oblicze. Jednocześnie z nauki opisowej, koncentrującej swoją uwagę głównie na lokalizacji obiektów w przestrzeni geograficznej, stała się nauką poszukującą praw, które wyjaśniałyby związki miedzy działalnością człowieka a charakterem tejże przestrzeni. Zwrot w kierunku „wiedzy pozytywnej”, jak to postulował już A. Comte, dokonał się zarówno pod wpływem dynamicznie rozwijających się od połowy XX wieku nauk przyrodniczych, jak też społecznych. W konsekwencji, w geografii miasta zaczęła dominować orientacja scjentystyczna. Stoi ona na stanowisku, że celem geografii miasta jest poznanie pojęciowe rzeczywistości, które z kolei realizuje się w postaci jednolitego wzorca metodologicznego. Za idealny model postępowania wyjaśniającego scjentyzm uznaje modele klasycznej fizyki, gdyż mają one nie tylko charakter eksplikacyjny, lecz także – a może nawet przede wszystkim – predykcyjny.

W tak rozumianej geografii miasta wykształciły się różne nurty i orientacje, obejmując coraz szersze spektrum problemów, zaś ich osnowę stanowiła przestrzeń. Przyznawano jej też status przestrzeni absolutnej, tworzącej ramy wszelkiej działalności człowieka. Z czasem jednak ten, wydawałoby się trwały punkt odniesienia badań geografii miasta uległ istotnej, żeby nie powiedzieć rewolucyjnej, zmianie. Zgodnie bowiem ze stanowiskiem współczesnej fizyki, jak też filozofii czy antropologii, geografowie zaczęli traktować przestrzeń nie tylko jako względną, lecz również subiektywną kategorię, ściśle związaną z istotą ludzkiej egzystencji. Jednocześnie został zakwestionowany traktowany niemal jako dogmat model „człowieka racjonalnego” (homo oeconomicus), którego wszelkie decyzje są podporządkowane kategoriom użyteczności ekonomicznej. Człowiek zaczął więc być traktowany nie tylko jako byt biologiczny, reagujący na różnego rodzaju bodźce zewnętrzne, lecz przede wszystkim osoba obdarzona jaźnią i wolną wolą, kierująca się w życiu określonymi normami moralnymi i wartościami. Z tych też względów geografia miasta włączała w zakres swoich badań kategorie socjologii, etnologii, a nawet teologii. Geografia humanistyczna miasta wyrasta właśnie z podjęcia dialogu ze współczesnymi naukami o człowieku. Nie jest ona jednak odrębną dyscypliną w systemie nauk o mieście, lecz stanowi nowe podejście do geografii miasta, a także sposobu jej traktowania w sensie filozoficznym i metodologicznym.

Tak więc geografia humanistyczna miasta stoi na stanowisku, że stosowane dotychczas modele nie odzwierciedlają wszystkiego, co powinien zawierać adekwatny opis świata, w którym żyje, pracuje i tworzy człowiek, a zatem również miasta. Przyczyny tego stanu rzeczy tkwią w samej strukturze modeli, które są wzorem konstrukcji obrazu rzeczywistości miejskiej. Obraz miasta jaki niosą jest niewłaściwy nie z tego powodu, co o nim twierdzą, lecz z powodu tego, co się w tym obrazie opuszcza. W pierwszym rzędzie dotyczy to takich zagadnień, jak kwestia roli i miejsca człowieka jako osoby w przestrzeni miejskiej, etycznego wymiaru ludzkiej egzystencji czy też świata przeżyć wewnętrznych oraz ich manifestacji przestrzennych. Wszystko to razem sprawia, że geografia humanistyczna miasta sięga po inne, dotąd nie stosowane techniki badawcze, które pozwalają wszechstronniej zrozumieć miasto.

W konsekwencji, prowadzi to do zastąpienia jednolitego wzorca wyjaśniania stosowanego w modelu scjentystycznym, rozumieniem związków człowieka ze strukturami miejskimi. Jest to możliwe dzięki zastosowaniu takich metod współczesnej humanistyki, jak semiologia, hermeneutyka, lingwistyka czy analiza strukturalistyczna. Geografia humanistyczna miasta bierze z nich pojęcia i koncepcje, pozwalające zrozumieć samą istotę przestrzeni miejskiej, która jest projekcją różnych wartości kreowanych przez zróżnicowane kultury ludzkie. W centrum uwagi stawia więc człowieka jako kreatora świata wartości, w tym wartości przestrzennych. Innymi słowy, traktuje miasto jako przestrzeń, w której zawarte są nie tylko struktury materialne, lecz także kody pozwalające odczytać i odnaleźć sens ludzkiego życia zarówno w wymiarze czysto biologicznym, jak też metafizycznym. Miasto zawsze było taką przestrzenią, a jeśli nawet współcześnie zagubiło ten wymiar, to tym bardziej należy podjąć wysiłki, aby go odnaleźć.

Bez takiego spojrzenia będzie ono tylko „maszyną do mieszkania” jak to ujął słynny francuski urbanista i myśliciel Le Corbusier. Natomiast w tym nowym ujęciu miasto jest przestrzenią postaw i wartości zgodnych z naturą człowieka, wykraczającą poza świat przyrody, gdyż jest kształtowana przez pragnienie prawdy, dobra, piękna i wolności. Takie bowiem imponderabilia stanowią o strukturze osoby ludzkiej, jak to wykazał w słynnej Książeczce o człowieku Roman Ingarden. Jednak do tej pory ten punkt widzenia z reguły był pomijany przez geografię miasta.

Właśnie Geografia humanistyczna miasta, którą oddajemy w ręce czytelników, jest próbą uporządkowania tej problematyki. W pierwszym rzędzie ukazuje kwestie miejskie w kontekście powstawania i rozwoju cywilizacji europejskiej. Następnie wyjaśnia podstawowe pojęcia związane z podmiotowym, ludzkim wymiarem miasta. Jednak główny nacisk kładzie na humanistyczne rozumienie przestrzeni, która od czasów Immanuela Kanta jest wyznacznikiem geografii jako nauki, tak jak w historii – czas. Z tego też względu prezentuje różne koncepcje personalistycznego wymiaru przestrzeni miejskiej. W tym ujęciu jest ona nie tylko „pojemnikiem”, w którym znajdują się obiekty materialne i dokonują się procesy, lecz także zbiorem miejsc, obszarem identyfikacji osobniczej, wyrazem metafizycznych pragnień ludzi itp. Nic też dziwnego, że stała się przedmiotem wielu utopijnych koncepcji oraz eksperymentów społecznych, prowadzących jednak z reguły do totalnego zniewolenia. Ostatnie dwa rozdziały książki ukazują właśnie geograficzne aspekty głównych utopii miejskich i ich realizację w przestrzeni miejskiej Warszawy jako stolicy państwa budującego socjalizm. To właśnie przyjęcie ścisłego, wyrosłego z zasad scjentystycznych, oglądu świata miejskiego, skłaniało do chęci jego racjonalizacji. Jednak racjonalizacja ta, wyrosła z klasycznych zasad utopijnych, prowadziła do zakwestionowania podstawowych wartości wyrosłych na gruncie cywilizacji judeochrześcijańskiej.

Ze względu na podjęta problematykę książka wychodzi poza tradycyjne pole badań geografii. Często wkracza na pole filozofii, socjologii, etnologii czy teologii. Zawsze jednak stara się mieć na uwadze przestrzeń miejską, czyli respektuje geograficzny punkt widzenia. Mamy nadzieję, że dzięki takiemu ujęciu stanie się wartościową pomocą w prowadzeniu badań i studiów nie tylko przez geografów, lecz także przedstawicieli innych nauk humanistycznych, głównie zaś socjologów, etnologów czy historyków. Zainteresuje też przedstawicieli nauk technicznych, zajmujących się problematyką miejską, a przede wszystkim architektów, urbanistów i konstruktorów, gdyż podejmuje pomijany często przez nich aspekt przestrzeni miejskiej, którego punktem odniesienia jest człowiek.

Książka jest pomyślana jako podręcznik akademicki, który może być zarówno podstawą wykładów właśnie z „geografii humanistycznej miasta”, jak też dyscyplin pokrewnych, np. socjologii, etnologii czy ekonomiki miasta. Mamy nadzieję, że przyczyni się do lepszego, wszechstronniejszego zrozumienia istoty przestrzeni miejskiej i zamieszkującego w niej człowieka. Jest to szczególnie ważne w dobie globalizacji społeczeństw oraz internacjonalizacji miast, które prowadzą do utraty poczucia tożsamości i zagubienia w świecie realatywizmu aksjologicznego i powszechnej anomii. Miasto rozumiane jako przestrzeń humanistyczna jest nie tylko środowiskiem człowieka, lecz także przestrzenią nadającą sens i znaczenie jego egzystencji, egzystencji osoby ludzkiej.