Читать книгу Инвестициялау негіздері - Гүлназым Супугалиева - Страница 10

Инвестицияны қаржыландыру көздері мен тәсілдерінің көп түрлі болғанымен де, оларды ұйымдастыру формаларына қарай мынадай топқа бөлуге болады:

1) өзін-өзі қаржыландыру (инвестициялау мақсатында өзінің ішкі қаржыландыру көздерін пайдалану);

2) акцияларды сатудан түскен қаражаттар;

3) еңбек ұжымының, азаматтардың, заңды тұлғалардың қосқан үлестері мен өзге де мүшелік жарналары;

4) қайтарымсыз және қайтарылатын негізде берген ҚР-ғы бюджет субъектілерінің қаражаттары;

5) арнайы мақсатты қорлар қаражаттары;

6) шетелдік инвесторлар қаражаттары.

Инвестицияны қаржыландырудың меншікті көздері ең тұрақты көздер болып табылады. Кез келген коммерциялық ұйымдарды инвестициялаудағы меншікті қаражат көзінен пайда жатады.

Нарық жағдайындағы кәсіпорынның басты мақсаты пайда табу. Пайда – кәсіпорынның негізгі қаржылық нәтижесі. Кәсіпорында алынатын пайданың түрлері: баланстық, жалпы, таза және бөлінбеген пайда.

Баланстық пайда (П_б) мынадай құрамдас бөліктерден тұрады:

П_б=П_C+Пm+(Т_СO. – Ш_со.),

мұндағы П_с – өнімдерді (жұмыстар, қызметтер) сатудан алынған пайда;

П_м – кәсіпорын мүлкін сатудан түскен пайда;

Т_со – сауда емес операциялардан алынған табыстар;

Ш_со – сауда емес операцияларға байланысты шығыстар.

Жалпы пайда салық төлеуге жататын пайда болып табылады. Кәсіпорын үшін ең маңыздысы – бұл оның иелігінде қалатын таза пайда. Таза пайданың (П) есептелуі:

П_т = П_б – С_т,

мұндағы П_б – баланстық пайда,

С_т – пайдадан төленетін салықтар мен міндетті төлемдер.

Таза пайдадан акционерлерге дивиденд және әр түрлі пайыздар төленгеннен кейін кәсіпорында бөлінбеген пайда қалады. Міне осы бөлінбеген пайда кәсіпорындағы инвестицияны қаржыландырудың басты көзін құрайды.

Амортизациялық аударымдар да инвестицияны қаржыландырудың басты көзі. Амортизация – негізгі қорлардың қызмет ету мерзімі ішінде шығарылатын өнімдерге өздерінің құнын беру процесі.

Негізгі құралдарға ғимараттар, құрылғылар, жұмыс және күш көліктері мен құрал-жабдықтары, өлшейтін және реттеуші құралдар мен құрылғылар, есептеуіш техникалары, өндірістік және шаруашылық заттары және қызмет ету мерзімі бір жылдан асатын басқа да құралдар жатады.

Амортизацияға мыналар жатпайды: сыйға беру шарты бойынша алынған негізгі құрал объектілері, тұрғын үй қорлары, орман және жол шаруашылығы объектілері, арнайы құрылғылар, өнім беретін малдар, маралдар және т.б., пайдалану мерзімі жетпеген көп жылдық көшеттер, сондай-ақ сатып алынған басылымдар (кітаптар, оқулықтар және т.б.).

Еліміздің нарық желісіне өтуімен байланысты қаржыландыру көзі ретінде амортизациялық аударымдардың маңызы арта түсуде.

Кәсіпорындардағы амортизациялық аударымдардың шамасы мынадай факторларға тәуелді:

• кәсіпорынның иелігіндегі негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық құнына;

• негізгі қорларды қайта бағалауға;

• амортизациялық аударымдарды есептеу тәсіліне;

• ҒТП жеделдетуге.

Қаржы нарығының басты қызметі ақшалай жинақтарды өндірістік инвестицияға жұмылдыру болып табылады. Мұндай қызмет банктік несиеге тән келеді. Әрине бұл жерде қарыз алушы үшін ең маңыздысы – пайыз мөлшерлемесі мен несиенің мерзімі. Пайыз мөлшерлемесінің төмен болғаны инвестициялау процесін қаржыландыруда қарыз алуға деген мүмкіндікті кеңейтеді. Ұзақ мерзімді несиені әдетте инвестициялық несие деп атайды.

Банктік несиенің басты артықшылығы, ол қарыз алушыға алдын ала қарыз алу өндірісін ұлғайтуға мүмкіндік туғызады.

Банктік несиелеу объектісіне мыналар жатады:

– өндірістік және өндірістік емес объектілерді құру, кеңейту және қайта құру;

– жылжитын және жылжымайтын мүліктерді сатып алу;

– шет елдік инвестордың қатысумен жаңа кәсіпорындар құру;

– ғылыми-техникалық өнімдерді, интеллектуальдық құндылықтарды және басқа да меншік объектілерін жасау.

Ұзақ мерзімді несиені беру барысында банк мыналарға көңіл аударады:

– қарыз алушының таза пайдасы есебінен шығындардың өтелуі;

– кәсіпорынның несиелік және төлем қабілеттігі;

– несиелік тәуекел деңгейі;

– несиелік ресурстар айналымын жеделдету мүмкіндігі.

Жалпы инвестициялық қызметті қаржыландыру және несиелеу көздерін ішкі және сыртқы көздер деп екі топқа бөлуге болады (3-сызба).

Инвестицияны қаржыландыру және несиелеу әдістеріне мыналар жатады:

1) бюджеттік әдіс;

2) қарыздық әдіс;

3) өзін-өзі қаржыландыру әдісі;

4) тікелей инвестициялар есебінен қаржыландыру әдісі. Инвестицияны қаржыландырудың бюджеттік әдісі мемлекеттік бюджеттің ресурстары есебінен жүзеге асырылады. Бюджеттен қаржыландыру мынадай принциптерге сүйенеді:

– аз шығын жұмсап, барынша жоғары экономикалық және әлеуметтік тиімділікке қол жеткізу;

– бюджет ресурстарын пайдаланудың мақсаттылық сипаты. Бюджет ресурстары қайтарылатын және қайтарылмайтын жағдайларда берілуі мүмкін. Қайтарылатын қаржыландыру әдісі жүзеге асырылатын инвестициялық объектіден коммерциялық тиімділік алу мақсатында жасалады.

3-сызба. Инвестициялық қызметті қаржыландыру және несиелеу көздері

Тәжірибе көрсеткендей инвестициялық жобаның қай сатысында болмасын мемлекет тарапынан көмек әрдайым қажет. Сондықтан қайтарылатын бюджеттен қаржыландыру әдісі бірқатар салықтық және несиелік сияқты жеңілдіктерді қамтиды.

Ал қайтарылмайтын қаржыландыру әдісі бұл ол жобаның мемлекеттің қажеттілігіне байланысты бекітілген тізімге енген жағдайда жүзеге асады. Сонымен қатар, мұндай әдіспен бюджеттен бөлінетін ресурстар бүгінгі таңда қорғаныс, экология, денсаулық сақтау, мәдениет, білім беру және басқа да әлеуметтік мақсаттарға бағытталуда.

Қарыздық әдіс бұл банктерден және басқа да ұйымдардан алатын займдар, облигация шығару арқылы қаражат тарту, вексельді пайдалану негізінде іске асырылады.

Банктік несиелеу бұл ең көп қолданылатын инвестицияны несиелеу көзіне жатады.

Банктік несиелеудің объектісіне мыналар жатады:

– өндірістік және өндірістік емес объектілерді құру, қайта құру және кеңейту;

– жылжитын және жылжымайтын мүлік сатып алу;

– шетелдік инвесторлардың қатысуымен жаңа кәсіпорындар құру;

– ғылыми-техникалық өнімдерге, интеллектуалдық және басқа да құндылықтарға жұмсалымдар.

Өзін-өзі қаржыландыру кәсіпорынның меншікті қаражаты есебінен, сондай-ақ кәсіпорынның қызметі барысында қалыптасатын ақшалай қаражаттар ағыны есебінен жүзеге асырылады.

Тікелей инвестиция тарту есебінен инвестицияны қаржыландыру жарғылық капиталға қаражат қосу, акцияларды немесе қарызды сатып алу жолымен жүзеге асады.

«Банк ЦентрКредит» АҚ-ның инвестициялық жобалары бойынша талдау

Бұл параграфта біз американдық мемлекеттік бағалы қағаздардың мысалы негізінде позиция ашу немесе жабу туралы шешім қабылдау процесін қарастырамыз. Біздің параграф банктің ағымдағы позициясын сипаттаумен басталады. Кейінірек шешім қабылдауға едәуір әсер етуі мүмкін негізгі мәліметтердің ағымдағы жағдайы және де шешім қабылдау процесінің басқа да кезеңдері қарастырылатын болады.

Біздің шешім қабылдау процесіміз келесідей 6 кезеңді қамтиды:

1. Банктің позициясына сүйене отырып, бағалы қағаздарды сату немесе сатып алу туралы шешім қабылдау қажеттілігін анықтау;

2. Шешім қабылдау кезінде ескерілуі тиіс негізгі мәліметтерді талдау;

3. Шешім қабылдау картасының барлық құрамдас бөліктеріне үлестік коэффициенттер бере отырып, аталған картаны толтыру;

4. Шешім қабылдау. Мәміле жасасу;

5. Мәмілені жабудың параметрлерін анықтау;

6. Нәтижені бақылау.

Ағымдағы жағдай бойынша банктің позициясы – «нөлдік». Енді бізге бағалы қағаз сату немесе сатып алу туралы шешім қабылдау керек. Біз американдық мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша шешім қабылдау мысалын қарастырып жатқандықтан, төменде Америка Құрама Штаттары Қазынашылығының 30 жылдық бондтарының негізгі параметрлері келтіріледі:

– Шығарылған мерзімі: 15.02.2001 ж.;

– Өтелу мерзімі: 15.02.2031 ж.;

– Купондық сыйақы ставкасы: 5,375 %;

– Бекітілген купон жылына екі рет төленеді: 15.02 және 15.08;

– Ағымдағы бағасы (номиналдық құны %-бен) (14.03.08 ж. жағдай бойынша): 109,5546875;

– Ағымдағы табыстылығы: 4,7 %.

Шешім қабылдауға әсер ететін негізгі мәліметтерді талдау үшін бағалардың өзгеру мәліметтерін келтірейік. Айта кететін жәйт, егер біз тек бүгін ғана, яғни бүгінгі күн ішінде ғана сауда-саттық жүргізетін болсақ, бізге бағалар өзгерісінің күнделікті графигін ғана қарастыру жеткілікті болады. Ал егер біз сауда жүргізудің орта мерзімді стратегиясын қарастырып отырсақ, онда бұл жағдайда бір аптаға деген және бір ай ішіндегі мәліметтерді де талдау дұрысырақ болады. Төменде бағалар өзгерісінің күнделікті, апта сайынғы және ай сайынғы графиктері келтірілген (сәйкесінше 2, 3 және 4-суреттер).

2-сурет. Бағалардың күнделікті өзгерісі Дерек көзі – «ЕСО» ақпараттық-аналитикалық жүйесінің мәліметтері негізінде. «Банк ЦентрКредит» АҚ. 14.02.2008 ж.

Суреттен көрініп тұрғандай, кейінгі бірнеше күн ішінде бағалардың күрт өсуі байқалған (бұл өзгеріс графикте дөңгелекпен қоршалып тұр). Өзіміз көріп тұрғанымыздай, бағалар 108-ден 110ға дейін өскен. Бұл өзгеріс АҚШ-та белең алған ипотекалық кризиске дейін Қытай қор нарығының құлдырауымен байланысты болды. Баршамызға белгілі болғандай, Қытай қор нарығы шамадан тыс «ысып», нәтижесінде Қытайдың бағалы қағаздарына деген бағалар құлдырап кетті. Осының нәтижесінде Қытайдың ысып кеткен қор нарығынан капитал осы нарықтан сенімдірек және қауіпсіздеу нарық – американдық бағалы қағаздар нарығына ағылып кетті. Бағалардың өсуін осылайша түсіндіруге болады.

Тенденция бағытының үш түрі бар екені белгілі:

– бұқалық, өрлеуші тренд;

– аюлық немесе төмендеуші тренд;

– жағалай немесе нейтралды тренд.

Жоғарыдағы суреттен тренд нейтралды (йаі) екендігі, яғни бағалар өзгерісі белгілі бір бағытқа бағынып тұрмағаны көрініп тұр. Олар 108-110 коридорында өзгеріп тұр. Осылайша, осы графиктің мәліметтері бойынша, біз бағалы қағаздарды сатып аламыз немесе сатамыз деген біржолата нақты шешім қабылдай алмаймыз. Сондықтан да бізге бағалар өзгерісінің апта сайынғы мәліметтерін талдау керек (3-сурет).

3-сурет. Бағалардың апта сайынғы өзгерісі Дерек көзі – «ЕСО» ақпараттық-аналитикалық жүйесінің мәліметтері негізінде. «Банк ЦентрКредит» АҚ. 14.02.2008 ж.

Бағалар өзгерісінің апта сайынғы графигінде әрбір свеча бір аптаның жағдайын көрсетеді. Суреттен көріп тұрғанымыздай, наурыздың бірінші аптасында американдық бағалы қағаздарға деген бағаның өсуі байқалған (жоғарыда айтылған Қытай қор нарығының құлдырауымен байланысты екенін айта кетейік). Осы оқиғадан кейінгі аптада бағалар 109,60-тан 108,35-ке дейін төмендеді. Осы сурет бойынша да біз белгілі бір қорытынды жасай алмаймыз, себебі бағалар қолдау деңгейін (өткен кезеңдегі орташа есептелген бағаны) жанап өтіп, күрт жоғарылап кетуі де, құлдырап кетуі де әбден мүмкін.

Ендігі кезекте бағалар өзгерісінің ай сайынғы графигін қарастырып талдайық (4-сурет). Суреттен көрініп тұрғандай, 2007 жылдың маусым айынан бастап сол жылдың қараша айына дейінгі кезеңде орта мерзімді бұқалық тренд байқалған, яғни бағалар басым жағдайда өскендігі байқалып тұр. Ал 2007 жылдың желтоқсан айынан бастап 2008 жылдың қаңтар айына дейін бағалар 110,50-ден 105,80-ге дейін төмендеген.

2008 жылдың ақпан айында бағалар 105 деңгейінен шамамен 109 деңгейіне дейін жоғарылаған. Сондай-ақ, біз суреттен 2008 жылдың қаңтар айында «волчок» фигурасы (денесі кішкентай және көлеңкелері үлкен фигура) қалыптасқанын көре аламыз. Ал келесі айда суретте денесі ақ айтарлықтай көлемді свеча қалыптасқан. Техникалық анализ тілінде бұл комбинация «бұқалық жұтылу» («бычье поглощение») деп аталады, яғни ақ свеча қара свечаның денесін толығымен жұтып қояды. Бұл болашақта бағалардың өсу мүмкіндігі туралы айтады.

4-сурет. Бағалардың ай сайынғы өзгерісі Дерек көзі – «ЕСО» ақпараттық-аналитикалық жүйесінің мәліметтері негізінде. «Банк ЦентрКредит» АҚ. 14.02.2008 ж.

Ендігі кезекте шешім қабылдауға әсер ететін негізгі көрсеткіштердің талдауын жүргізейік. Төмендегі кестеде осы аталған көрсеткіштердің өзгерістері көрсетілген (2-кесте). Бұл кестеде көрсеткіштердің үш мәні келтіріледі: күтілетін, нақты және алдыңғы.

2-кесте

Негізгі макроэкономикалық индикаторлардың валюта, ақша және қор нарықтарына әсері

14.03.08 ж. жағдай бойынша негізгі көрсеткіштер болып келесілер табылады: 1) Ипотекалық несиелеу көрсеткіші (МВА Mortgage Applications); 2) Төлем балансы (Current Account Balance); 3) Импорт бағалары (ай) (Import Price Index (MoM)); 4) Импорт бағалары (жыл) (Import Price Index (YoY)).

Ипотекалық несиелеу көрсеткіші (МВА Mortgage Applications) әдетте басқа макроэкономикалық индикаторлар сияқты, нарыққа аса зор ықпал етпейді, бірақ қазіргі таңда бұл көрсеткіш нарыққа айтарлықтай әсер етуі мүмкін, себебі жақында Америка Құрама Штаттарында өте ірі ипотекалық қор банкроттыққа ұшырау қаупінің алдында тұр деген жаңалықтар пайда болды. Бұл дегеніміз қарыз алушыларға өздерінің тұрғын үйге алған несиелері бойынша қарыздарын жабу қиындыққа соғып тұрғандығын білдіреді. Осыдан келе Америка Құрама Штаттары экономикасының даму қарқыны бәсеңдей түскендігі жайлы қорытынды жасауға болады және Федералды резервтік жүйенің ставкаларды жоғарылату мүмкіндігі төмендейді, себебі ставкалардың жоғарылауы экономиканың дамуын одан әрі тежей түседі. Яғни бұдан қорытынды: табыстылық өседі және баға төмендейді.

Төлем балансы (Current Account Balance) төлем балансының дефицитін немесе профицитін көрсетеді (қазіргі кезде дефицит көрсетіп тұр). Кестенің мәліметтері бойынша көрініп тұрғандай, төлем балансы дефицитінің алдыңғы мәні – $225,6В құраған. Ал күтілетін мән – $203,5В болмақ, яғни төлем балансының дефициті азаяды деп күтілуде. Бұл Үкіметке артық ақша қажет болмайтындығы, сәйкесінше олар бағаларды көтермейтіндігі жайлы айтады.

Келесі көрсеткіш айлық және жылдық мәндеріндегі импорт бағалары (Import Price Index). Импорт бағалары индексінің алдыңғы мәні -1,2 % болатын, ал күтілетін мәні 0,8 % болып тұр. Яғни импорт инфляциясының өсу қаупі бар.

Бірақ аса маңызды индикаторлардың шығуы 15.03 және 16.03.08 ж. жоспарланып отыр. Олардың ішінде өнеркәсіптік бағалар индексін (Producer Price Index) және тұтыну бағалар индексін (Consumer Price Index) ерекше атап өткен жөн.

Өнеркәсіптік бағалар индексі (Producer Price Index) негізінен Федералды резервтік жүйемен қолданылады. Ал инвесторлар таза өнеркәсіптік бағалар индексін (Core PPI) немесе тазартылған өнеркәсіптік бағалар индексін (PPI Ex Food & Energy), яғни өнеркәсіптің тамақ және энергия салаларын қоспағандағы өнеркәсіптік бағалар индексін пайдаланғанды жөн көреді. Өнеркәсіптік бағалар және тазартылған өнеркәсіптік бағалар индекстерінің мәндері сәйкесінше 0,5 % және 0,2 % құрайды деп күтілуде (салыстыру үшін алдыңғы мәндер сәйкесінше – 0,6 % және 0,2 % құраған болатын). Басқа сөзбен айтқанда, өнеркәсіптік инфляция өседі деп күтілуде. Яғни онымен бірге бағалы қағаздардың да табыстылығы өседі, сәйкесінше баға төмендейді деген сөз.

Сонымен қатар айлық мәндегі өнеркәсіптік бағалар индексі (Producer Price Index (МоМ)) де 0,2 %-дан 0,3 %-ға дейін өседі деп күтілуде.

Инфляциялық индикаторлар бағалы қағаздардың табыстылық деңгейімен тура пропорционалды байланыста. Өнеркәсіптік бағалар индекстерінің өсуі табыстылықтың болашақта жоғарылайтындығын, сәйкесінше бағалардың төмендейтіндігін меңзейді.

15.03.08 ж. шыққан мәліметтер көрсеткендей, төлем балансының (Current Account Balance) нақты мәні күтілген мәннен төмен болып шықты (-$195,8В – $203,5В-қа қарсы). Яғни Америка Құрама Штаттары төлем балансының дефициті шамалы азайды.

Импорт бағалары (Import Price Index) да күтілген мәннен төмен болып шықты (нақты 0,2 % күтілген 0,8 %-ға қарсы). Бұл импортқа бағалар көтерілгендігін, бірақ күткен мөлшердей емес, одан төмен деңгейге көтерілгендігін білдіреді.

Сондай-ақ, ипотекалық несиелеу көрсеткіші (МВА Mortgage Applications) алдыңғы мәннен төмен болып шықты, бұл жағдай біздің жоғарыда айтқан болжамдарымызды дәлелдей түсті.

16.03.08 ж. шыққан мәліметтер көптеген көрсеткіштердің нақты мәндері олардың күтілген мәндерінен өзгеше болып шыққандығын көрсетті. Мысалға, өнеркәсіптік бағалар индексінің айлық мәні (Producer Price Index (МоМ)) алдыңғы мәнмен салыстырғанда, өте жоғарылап кеткен (нақты 1,3 % алдыңғы – 0,6 %-ға қарсы). Ал 0,5 % сияқты мән күтілгендігі бізге белгілі. Сәйкесінше бағалар төмендейді.

Жұмыссыздық бойынша жәрдемақыға алғашқы сұраныс (Initial Jobless Claims) алдыңғы индикатормен салыстырғанда, нарыққа аса зор ықпал етпейді, бірақ сонда да оның нақты мәні күтілген мәннен төмен болып шыққандығын атап өткен жөн. Бұл көрсеткіш 325К құрайды деп күтілген болатын, ал оның нақты мәні 318К құрады. Бұл жұмыссыздық төмендегенін және жұмыссыздық бойынша жәрдемақы аламын деушілер саны азайғандығын білдіреді. Бұл жағдай Америка Құрама Штаттарының экономикасы өсіп келе жатыр, яғни бағалы қағадардың да табыстылығы өсіп келе жатыр деген болжам жасауға негіз болмақ. Ал бағалы қағаздардың табыстылығы мен бағасы арасында кері пропорционалды байланыс болғандықтан, табыстылықтың өсуі бұл бағалы қағаздарға деген бағаның төмендейтіндігін білдіреді.

Өндірістік қуат (Empire Manufacturing) көрсеткіші өндірістің қуаттылығын көрсетеді. Бұл көрсеткіштің нақты мәні күтілген мәннен әлдеқайда аз болып шықты. Бұл нақты 1,9 күтілген 17,5-ке қарсы. Яғни бұл өндірістің әлсірегенін және бағалардың өскендігін білдіреді.

Филадельфиялық іскерлік белсенділік индексі (Philadelphia Fed.) – бұл Филадельфиядағы Федералды резервтік банктің іскерлік белсенділік индексі. Бұл көрсеткіш те күтілген мөлшерден төмен болып шықты. Кестеден көріп тұрғанымыздай, Филадельфиялық іскерлік белсенділік индексінің күтілген мәні 4,0 құраған болатын. Ал нақты мәні 0,2 болып шықты. Бұдан біз іскерлік белсенділік, күтілгендей, алдыңғы мәнмен салыстырғанда, жоғарыламай, керісінше төмендеді деп қорытынды жасай аламыз. Бұл экономиканың дамуы тежеле бастағандығын білдіреді. Бұл индекстің төмендеуі бағалардың өсуіне белгі болуы мүмкін.

Жоғарыдағы атап өткен индикаторлармен қоса, Американдық бағалы қағаздардың қысқа мерзімді сатылып алынуы (Net Long-term TIC Flows) сияқты көрсеткішті атап өткен дұрыс. Бұл көрсеткіш американдық бағалы қағаздар қаншалықты шетел инвесторларымен сатылып алынатындығын көрсетеді. Кестенің мәліметтерінен көріп тұрғанымыздай, бұл көрсеткіштің нақты мәні оның күтілген және алдыңғы мәндерінен әлдеқайда жоғары болып шыққан. Осы жағдайға сүйене отырып, шетел инвесторлары американдық бағалы қағаздарды айтарлықтай белсенді сатып алуда деген қорытынды шығаруға болады. Яғни Федералды резервтік жүйе ставкаларды жоғарылатпайды деп сенімді айтуға болады, себебі осы көрсеткіштің мәні көрсетіп тұрғандай, ставкалардың осы деңгейі инвесторлардың мүдделеріне әбден сай келіп тұр.

19.03.08 ж. шыққан тұтыну бағалар индексінің айлық мәні (Consumer Price Index (МоМ)) күтілген мәннен жоғары болды. Тұтыну бағалар индексі айлық мөлшерде 0,3 % құрайды деп күтілген болатын, ал нақты мән 0,4 % құрады. Бұл жағдай бағалар төмендейді деуге негіз бола алады. Ал айлық мөлшердегі тазартылған тұтыну бағалар индексі (CPI Ex Food & Energy (МоМ)) күтілгендей, 0,2 % құрады.

Өнеркәсіптік өндіріс (Industrial Production) бүкіл өнеркәсіптік өндірістің, коммуналдық қызмет көрсетудің және тағы басқалардың жалпы көлемін көрсетеді. Бұл көрсеткіштің нақты мәні күтілген мөлшерден жоғары болып шықты (нақты 1,0 % күтілген 0,3 %ға қарсы). Яғни бұл экономика өсіп келе жатыр, бағалы қағаздар табыстылығы жоғарылап келе жатыр, бағалы қағаздарға деген баға төмендеуі мүмкін деген сөз.

Өндірістік қуаттардың қолданылу коэффициенті (Capacity Utilization) экономиканың жалпы жағдайын, дұрысырақ айтқанда, оның өнеркәсіптік бөлігінің жағдайын сипаттайды. Өндірістік қуаттардың қамтылу деңгейінің оңтайлы мәні 81,5 %-ға тең деп есептеледі. Кестеден бұл көрсеткіштің мәні оның оңтайлы мәнінен төмен мәнге (81,3 %) тең болады деп күтілгендігін көріп тұрмыз. Сонымен қатар көрсеткіштің нақты мәні (82,0 %) оның оңтайлы мәнінен жоғары болып шыққандығын да көріп тұрмыз. Бұл экономиканың «қызып кету» қаупі бар деген сөз.