Читать книгу Kalmte in die malle gejaag - Johannes Bertus de Villiers - Страница 7

DIE OUDERDOM van 32 is ’n bietjie jonk om ’n krisis van die middeljare te beleef, maar dis hoe oud Rodney Downey was toe dit hom getref het. Hy het eendag op die stoep van sy massiewe herehuis in Somerset-Wes gaan sit, met sy beeldskone vrou, die voormalige model Heila Downey, aan sy sy, oor sy hektaar-grootte erf gekyk, en hardop gewonder: “Is dit dan nou al wat daar aan die lewe is?”

Dit was 1978. Rodney was een van daardie “goue seuns” wat jy soms in die korporatiewe wêreld raakloop. Hy was skaars 30 toe hy ’n direkteur geword het van een van Suid-Afrika se suksesvolste handelsmaatskappye, ’n bekende klerekettingwinkelgroep. Soms het hy op raadsvergaderings langs die voorsitter gesit.

Maar hier was hy en Heila nou op hul stoep aan die frons. Hulle het op ’n baie jong ouderdom al die status, rykdom en voorspoed gehad waarvan hulle kon droom, maar steeds het die lewe hol gevoel. Hoe dan so?

In daardie jare sou min mense aan meditasie as ’n oplossing vir dié soort gemoedsbekommernis gedink het. Maar Rodney het jare vantevore ’n tydjie in Londen deurgebring en ’n orga­nisasie teëgekom wat mense meditasie leer, The School of Philosophy. Hy het navrae gedoen en vasgestel daar is ’n tak in Kaapstad. En so is die egpaar Downey daarheen om te kyk of meditasie hulle ’n paar antwoorde kon gee. Die instrukteurs het hulle ’n rukkie stil laat sit en aanbeveel dat hulle meer bewustelik met die lewe omgaan. Dit klink nie na veel nie, maar die gogga het gebyt. Veral Heila, oorspronklik ’n nooi Vermaak van Klerksdorp, het verder opgelees en uitgevind daar is ’n medi­tasiesentrum in die Drakensberge wat soms inwonende stilte-retraîtes aanbied. Kort voor lank het die Downeys hul tasse gepak om vir ’n paar dae hul ryk, blink lewe agter te laat en soos twee kluisenaars in die berg te gaan mediteer.

Vir mense wat nog nooit op ’n stilte-retraîte was nie, klink dit gewoonlik na een van die mees intimiderende dinge op aarde. Jy gaan bly op ’n plek vir enigiets van twee dae na drie maande, en nadat jy op die eerste dag instruksies ontvang het oor hoe om te mediteer, moet jy onderneem om vir die duur van jou verblyf nie ’n enkele woord met enigiemand te praat nie. Trouens, die meeste retraîte-gangers kyk die hele tyd stip na die grond voor hul voete sodat hulle nie per ongeluk met iemand oogkontak maak en subtiel kommunikeer nie. En in daardie stilte sit jy en mediteer, uur in en uur uit, dag ná dag.

Teen die tweede dag het Heila en Rodney begin vermoed hulle word mal. Die natuur om hulle was miskien rustig – buite die meditasiesaal het die Drakensberg se voëls gekwetter en die wind deur die ruigtes gesuis – maar die geraas in hul koppe was oorverdowend en hul knieë was seer van ure se stilsit. En tog, omdat elkeen stilweg geglo het die ander een geniet dit waar­skynlik, het hulle om mekaar se onthalwe deurgedruk. Teen dag drie het albei begin merk dat die geraas in hul koppe bietjie begin bedaar; hulle kon ’n paar minute langer op ’n slag stilsit. Ná nog ’n ruk se sit het hulle patrone in hul gedagtes begin oplet waarvan hulle nie vroeër bewus was nie. Veral Rodney het iets onverwag agtergekom – as hy sy volledige aandag aan die pyn in sy link­erbeen gee eerder as om daarvan weg te skram, was dit asof die sensasie van tekstuur verander, asof hy deur die pyn begin sien en dit hom nie meer so erg pla nie. Teen die einde van die week was albei meegesleur.

Toe hulle ná vyf dae met hul tasse in hul motor klim om terug Kaap toe te ry, het hulle die eerste keer sedert hul aankoms reguit met mekaar gepraat. Albei het dieselfde gesê: Ons moet hierdie ding nooit laat vaar nie.

Die Maandagoggend, toe Rodney saam met die ander direkteure om die konferensietafel sit, het hy hulle van sy ervaring probeer vertel, maar hulle het nie veel belanggestel nie. “Ek het in daardie dae geleer om dit maar eerder vir myself te hou,” onthou hy. “Maar met die jare kon almal die impak op my lewe sien. Ek het beter in my werk gevaar en kon ander mense meer help. Ek was al hoe meer daartoe in staat om mense se beste eienskappe raak te sien en hulle te help ontwikkel. Uit­eindelik sou vyf van my protégés besturende direkteurs van groot maat­skappye in Suid-Afrika word.

“Voorheen was ek baie egoïsties en eiesinnig, maar soos ek geleer het om meer aandag te gee aan wat rondom my aangaan, het ek besef dat daardie lewenshouding, al maak dit jou hoe suksesvol, jou nie gelukkig maak nie. Die ding wat jou eintlik gelukkig maak, is om jou oë oop te maak vir die wêreld om jou en om vir ander mense iets te beteken.”

WEES EERLIK. As jy hoegenaamd normaal is, voel jy nie aldag baie lekker oor die lewe nie. Soms weet jy wat jou pla, maar by ander tye is jy net oor die algemeen ontevrede – so ’n lae-oktaan ontevredenheid wat onder die oppervlak prut. Party dae voel jy skuldig daaroor: Hoekom kan jy nie net al jou seëninge waardeer nie? Maar jy kan dit nie verhelp nie; al gaan dit op die oog af hoe goed, is jy pal besig om met die wêreld om jou fout te vind.

Jy is nie alleen nie. As daar iets is wat ons weet van die menslike spesie, dan is dit dat ons voorsate hulle eeue gelede al aande om in hul grotte oor die lewe gesit en bekommer het.

As jy ooit weer aan die Wesrand kom, doen jouself ’n guns en gaan besoek die Wieg van die Mensdom op die grens van Noordwes en Gauteng, daar waar so baie oermensfossiele oor die jare opgegrawe is. In dié gebied kry jy nogal heelwat insig in die oorsprong van mense se eksistensiële kriewelinge. Kyk byvoorbeeld na Australopithecus sediba. Hy was ’n oermens wat so miljoen jaar gelede in die grasvelde noord van Sterkfontein gelewe het. Sediba was ’n maer, krom kêrel met ’n klein koppie, in baie opsigte meer aap as mens. Eendag het hy doodluiters in die veld rondgeloop toe hy per ongeluk in ’n diep gat val en op slag sterf. Paleontoloë van die Universiteit van die Witwaters­rand het so paar jaar gelede van sy beendere uitgegrawe en hom in 2010 met groot fanfare aan die mensdom onthul.

Sediba is waarskynlik nie ’n direkte voorsaat van die moderne mens nie, maar hy lyk baie soos die oermense van wie ons wel afstam. Daarom kan ons ’n paar belangrike dinge oor ons spesie leer as ons na hom kyk. Die opvallendste is dat hy maar ’n patetiese dier was. Hy was te swak om ’n bakleiery met enige ander dier te wen, hy was te stadig om vir roofdiere weg te hardloop en sy boomklimvaardighede was so swak dat sy familielede gereeld deur leeus, luiperds en krokodille opgevreet is voordat hulle na veiligheid kon skarrel. Mens wonder hoekom die natuur hoegenaamd die moeite sou doen om so ’n skynbaar nuttelose dier op te lewer. Die mees waarskynlike verklaring is dat die mens in sy vroegste dae ’n belangrike rol in die voed­selketting vervul het: Ons was ’n maklik bekombare voed­selbron vir roofdiere. Soos daai muise wat jy vir R3 elk by die winkel kan koop om vir jou troetelslang te voer, het mense waarskynlik net ontwikkel om vinnig voort te plant en kitskos vir groot katte te wees. As jy dink die mens staan aan die spits van die voedselketting, het jy helaas die kat aan die stert beet.

Maar as dit so maklik vir roofdiere was om mense te vang en op te vreet, hoekom het ons spesie dan nie vroeg al uitgesterf nie? Die antwoord is een woord: Stres. Mense het gaandeweg die vermoë ontwikkel om hulle dag en nag te bekommer. In weten­skaplike terme hou dit verband met die werking van die amigdala, die deel van jou brein wat jou heeltyd skrikkerig maak vir dinge wat moontlik verkeerd kan gaan. Dié ontwikkeling het jou oermens-voorsate in staat gestel om saans in hul grotte te lê en hulle te bekommer oor waar die leeus loop en in watter drinkgate die krokodille skuil. Dié kommervrate het die volgende oggend wye draaie om die roofdiere se woonplekke geloop en relatief lank gelewe. Hul meer sorgelose vriende wat enige plek in die veld rondgeflenter en by die krokodil se kuil gaan water skep het, het nie oorleef om voort te plant nie. So is die gene van oermense met stresneigings veel meer suksesvol voortgeplant en die eindresultaat is dat ons vandag ’n spesie is wat ons bekommer asof ons lewe daarvan afhang.

Deesdae is daar baie minder kans dat ’n leeu of swart mamba jou gaan bespring as jy by jou voordeur uitloop. Ons behoort nou te kan ontspan. Maar millennia se evolusie het ons ongelukkig so bedraad dat ons ons deurgaans bekommer asof daar ’n bedreiging om elke hoek en draai skuil. Of dit nou nodig is of nie, jy stres. Soms stres jy oor daai skewe kyk wat jou lewensmaat jou van­oggend oor ontbyt gegee het. Of oor ’n spertyd wat eers oor twee maande by die werk vir jou wag. Of oor ’n opdrag wat jou baas jou dalk gaan gee. Of oor die snaakse geluid wat dalk kan beteken die wasmasjien is stukkend. Of oor die hond wat oud raak en dalk ­binnekort kan doodgaan. Of oor die Springbokke wat weer kan verloor. Of oor jou kinders wat dalk met dwelms deurmekaar kan raak. Of oor die bure wat lyk asof hulle die naweek weer gaan raas. Of oor die koffie wat kan opraak. Jy kyk nuus en hoor in een bulletin stories oor terroriste in Sirië, nuwe kankergevare, ’n rassis wat iets op Twitter geskryf het – alles dinge waaroor jy weinig beheer het, maar wat jou bloeddruk opjaag.

En dan begin jy wonder, gaan jy ooit aan hierdie konstante stres kan ontsnap of is jy nou maar eenmaal so gemaak?

WALTER MUESSE, ’n Amerikaanse kenner van bewustelikheid en meditasie, vertel ’n storie wat dié konstante geraas en gekla in mens se kop nogal oulik illustreer. Soos baie van ons wat al grys hare het, is hy effens tegnologies gestrem. Eendag wou hy homself bederf deur ’n fliek by die DVD-winkel uit te neem. Toe hy by die huis kom, die skyf in sy masjien druk en daarna begin kyk, kom hy iets vreemd agter. Terwyl die aksie op die skerm afspeel, lewer twee stemme deurgaans kliphard onnodig kom­mentaar oor wat gebeur. Twee karakters sal byvoorbeeld besig wees om oor ’n muur te klouter terwyl hulle ’n skelm jaag, dan sê die stemme van iewers agter die kamera: “Ons het lank gewonder wie eerste oor die muur moet spring” of “Jy sal sien die een ou dra ’n blou broek en die ander ou dra ’n rooi broek.” Wat is dit, het Walter gewonder, een of ander vorm van postmoderne rolprentkuns? Die stemme het so geraas dat hy glad nie die storie kon volg nie.

Dis toe dat sy gesin nader staan en verduidelik DVD’s het ’n verstelling wat dit vir jou moontlik maak om ’n bykomende klankbaan te speel waarop die regisseur en van die akteurs vertel hoe hulle die fliek gemaak het. Dis eintlik gemik op mense wat klaar die fliek deurgekyk het en nou meer oor die storie agter die storie wil weet.

Vir Walter was dit ’n aha-oomblik. Hy het besef hy het die perfekte metafoor gevind vir hoe ons koppe werk. Ons lewe speel soos ’n fliek voor ons af en dis asof ons die hele tyd in ons kop daarop kommentaar lewer. “Ek wonder wat het my vrou met daai kyk bedoel?” of “Ek wens hierdie dag was al verby, dis aaklig” of “Ek is nie lus vir hierdie vergadering nie”. Aanhoudend en aanhoudend. Natuurlik is die stemme in ons kop soms nuttig; jy wil dinge deurdink en gepaste planne maak om jou lewe te bestuur. Maar wanneer jy dieselfde ou argument die vyftiende keer in jou kop voer of jouself die soveelste keer daaraan herinner dat jy nie van jou werk en jou kollegas hou nie, moet jy jou afvra of die stemme regtig iets bydra en of hulle nie besig is om jou ware lewe met hul stories te bederf nie.

Kyk mooi, sê Muesse. Die meeste van die tyd is die stemme nogal negatief. Hulle praat oor dinge wat in die verlede verkeerd gegaan het, dinge wat in die toekoms verkeerd kan gaan, en dinge waarvan jy op die oomblik nie hou nie. Dis hoe jou kop gemaak is. Dis daardie beheptheid met hipotetiese probleme ver in die toekoms of doer in die verlede wat oermense gehelp het om te oorleef.

Ons sê dikwels iemand se “kop raas”. As jy dit sê, bedoel jy die persoon is bietjie koekoes en hoor stemme wat hom snaaks laat optree. As iemand se kop regtig erg raas, sal hy dalk op die sypaadjie sit terwyl hy om die mond skuim en kliphard met die stemme in sy kop stry. Almal loop gewoonlik ’n draai om hom en hoop hy kry hulp van êrens.

Maar dink mooi daaroor: Jou kop raas ook maar. Jy praat net nie hardop terug met die stemme nie. En jy het geen idee hoe om hulle af te skakel nie.

Hoef hierdie geraas noodwendig ’n probleem te wees? Party mense – veral tieners – geniet al die drama wat binne hul skedels afspeel. Maar soos Muesse met sy DVD agtergekom het, kan die stemme soms so raas dat jy nie meer die ware storie van jou lewe kan volg nie. Het jy al ooit uit die stort geklim en besef jy was so diep in jou gedagtes verdwaal dat jy nie weet of jy jou hare gewas het nie? Hoe gereeld staan jy soggens voor die medisynekassie en probeer onthou of jy reeds jou pille gedrink het? Het jy al in jou motor geklim en in die verkeerde rigting gery omdat jou gedagtes baie ver van die stuurwiel en jou roete was? Al dié dinge gebeur omdat ons so in ons koppe se storie verdwaal dat ons vir die wêreld om ons blind is.

Mettertyd maak hierdie konstante stroom negatiewe sce­nario’s en kwellinge in jou kop jou nie net blind vir die wêreld om jou nie, dit lei ook daartoe dat jou liggaam – wat nie altyd tussen werklike en denkbeeldige probleme kan onderskei nie – ’n volgehoue stroom streshormone afskei wat bydra tot hart­probleme, verswakte immuniteit, spysverteringsprobleme, angs­versteuring, depressie, seksuele disfunksie en sommer ’n groot klomp eksistensiële angs op die koop toe.

So gaan dit aan totdat jy jou eendag betrap waar jy soos Rodney op die stoep sit, ’n diep sug gee en teenoor jouself erken: Die lewe is net nie meer so lekker nie.

HET JY al ooit snags in jou bed gelê en luister hoe die honde in jou buurt blaf? Dit begin altyd met een brak wat iewers in iemand se erf raas. As hy lank genoeg deurdruk, begin ’n tweede in ’n agterplaas daar naby saam blaf. En as daar eers twee is, vat dit net ’n paar tellings vir die kettingreaksie om in te skop. Kort voor lank is daar ’n kakofonie van rasende honde die hele buurt vol. Party huil soos wolwe, ander hol al in die rondte en blaf vir hul eie stert (mens kan dit sommer aan hul stemme agterkom), nog ander spring teen die heining sodat jy die planke kan hoor klap.

As jy mooi luister en lank genoeg jou aandag by die honde hou, hoor jy soms iets merkwaardig. Daar breek ’n oomblik aan waar al die honde, die hele spul, eensklaps soos een hond ophou blaf. Byna asof hulle dit vooraf afgespreek het. Die een oomblik is daar nog ’n oorverdowende geraas; die volgende oomblik is die nagstilte so diep dat dit onder jou vel inkruip. Miskien blaf daar iewers nog ’n verdwaalde hond wat dalk nie die memo by die ander gekry het nie, maar mettertyd raak hy ook stil. En dan is dit asof die nag self lewendig raak. As jy dan jou aandag spits, let jy op hoe ’n hele magdom klanke die leemte binnestroom. Krieke, wind, motors in die verte, die plafon wat kraak, die yskas wat saggies luier. Selfs die bloed in jou are.

Gestel jy kon dieselfde ding beleef met die honde wat so in jou kop raas. Gestel jy kon jouself net een oomblik uit daai geraas verwyder en ’n stil plek vind waar jy die res van die wonderlike wêreld hoor.

Hier volg nou die belangrikste paar paragrawe in die boek. Is jy reg daarvoor?

Probeer gou die volgende: Sit net daar waar jy is, jy hoef nie jou bene te kruis of enigiets snaaks te doen wat die mense om jou gaan laat opkyk nie. Maak jou oë toe en let op al die geluide wat jy kan hoor.

Nee regtig, moenie net aanhou lees en my opdrag ignoreer nie. Doen eers gou wat ek vra.

Maak toe jou oë.

Luister.

…

Het jy hulle ’n halfminuut of so toegehou? Het jy iets gehoor? Probeer gou weer. Kyk hierdie keer of jy ’n bietjie langer kan luister. Sit eers die radio of jou iPhone af. Maak weer jou oë toe en luister watter geluide daar om jou is. Dalk stemme iewers. Insekte. Lugreëling. Dalk verkeer. Hou aan luister. Dalk hoor jy iets in jou gebou tik of kraak. Hou aan luister. Die wind – hoor jy dit? Hou aan luister … As dit vir ’n oomblik voel asof daar geen geluide is nie, wag net … Hoor jy dalk iets doer in die verte? ’n Motorenjin of ’n vliegtuig? Wat nog? Wat hoor jy waarvan jy ’n minuut gelede heeltemal onbewus was toe jy in hierdie boek verdiep was?

As jy dié oefening gedoen het – en ek hoop opreg jy het – sou jy ’n paar dinge agtergekom het. Jy sou opgelet het dat die klanke in jou omgewing meer volop en uiteenlopend is as wat jy besef het toe jy nie met aandag geluister het nie. Jy sou ook opge­let het dat die oefening ontspannend is. Maar die belangrikste van alles: Die stemme in jou kop was vir ’n oomblik heelwat stiller. As jy regtig met jou volle aandag en nuuskierigheid bewus was van wat in die wêreld om jou aangaan, kan jou aandag onmoontlik na die verlede, die toekoms of een of ander veraf gebeurtenis dwaal.

Welkom by die kuns van bewustelikheid.

HOE HET ek self hierdie dinge ontdek?

Hier rondom die jaar 2000 was daar ’n paar jaar lank ’n reëling dat jong Suid-Afrikaners wettig ’n ruk in Engeland kon gaan woon en werk. Dit is ’n “werksvakansievisum” genoem en het ’n menigte skoolverlaters en jong gegradueerders na Londen gelok waar hulle in winkels of op bouterreine gaan werk het terwyl hulle in kommunes woon en saans wilde partytjies hou ver onder hul ouers se oë uit. Ek was een van daai jongmense.

Ek is bevrees die kêreltjie wat jare vantevore na sonstrale gestaar en hom verbeel het hulle is engeltjies was lankal iets van die verlede. In sy plek was ’n 23-jarige kettingroker met ’n harde drinkgewoonte en min rigting in die lewe. Ek het pas my graad in joernalistiek aan die Universiteit van Stellenbosch verwerf maar was nie regtig lus vir die grootmenslewe van werk, trou, huisverband, naweekaktiwiteite, prostaatprobleme, lewerkolle en uiteindelik die dood nie. Daar móét iets beter wees, het ek gedink. Een goeie vriend van my was voor my Londen toe en het daar met ’n klomp hippies deurmekaar geraak; ek het gedink ek sou my ’n rukkie by hulle aansluit en dan aanbeweeg om ’n avonturier in die Verre Ooste of so iets te word.

In werklikheid het ek my tyd in Londen verwyl deur die meeste aande in vuil kroeë in Soho wyn te drink, daarna in die middernagtelike ure KFC op Piccadilly Circus te koop en met ’n halfleë bus terug na my woonstel te ry. Nie heeltemal so op-windend soos die avonture wat ek my voorgestel het nie. Op 23 was my dae maar nes die res van die vervelige wêreld waaraan ek probeer ontsnap het.

Party Sondagoggende het ek in die boheemse vlooimarkte van Camden Town tussen die punks en kommuniste rondgedwaal op soek na … wat? Ek weet nie regtig nie. Dis daar dat ek eendag op ’n aansteekbord afgekom het op ’n kennisgewing – sommer so ’n A5-papiertjie – wat meditasieklasse in ’n omskepte ou brand­weerstasie in Bethnal Green geadverteer het. Die klasse was op ’n Donderdagaand, my af aand by my werk, en by gebrek aan iets beter om te doen, het ek die volgende week die rooi bus soontoe geneem.

Dit was ’n aardige klomp mense, onthou ek. Almal het so half sag onder mekaar gemurmureer en in hul sokkies rondgesluip. Van hulle het ’n geselsie met my aangeknoop. Een was ’n verpleër wat my vertel het hy was in sy jong dae ’n sosialis, maar is sedertdien ontnugter en soek nou weer rigting. ’n Ander was ’n jong Australiese meisie wat skaars met my begin gesels het, toe sy skielik begin snik en na die badkamer storm. Wat de …?

’n Klokkie het gelui en ons is na ’n vertrek gelei waar ons kruisbeen op platterige pofkussings gaan sit het. ’n Jong man het ingestap, voor ons kom sit en sonder om ’n woord te sê met ’n halwe glimlag sy kop van links na regs gedraai asof hy die hele vertrek met sy oë wou groet.

En toe leer hy ons mediteer.

Ek onthou daar was ’n pouse halftyd. Ons kon pepermenttee en Romany Creams in ’n vertrek langsaan geniet. Die groep was nou selfs stiller. Ek was lus om op my eie te wees en het in die binnehof gaan sit waar ’n fonteintjie geborrel het. Ek kan tot vandag nog – en ek sweer dit is waar – die geluid van daai fon­teintjie onthou asof ek dit gister gehoor het; ek kan voel hoe warm die teebeker tussen my twee hande was; ek onthou dat ek afgekyk het en dat ek byna geskrik het vir hoe rooi my trui was. Ek het nog nie woorde soos “bewustelikheidspraktyke” of “neuro­plastisiteit” geken nie, maar ek het dit nie nodig gehad nie. Iets was anders. Ek het dit met elke sel in my lyf geweet.

Die klokkie het weer gelui en ons het gaan sit vir ’n tweede rondte meditasie.