Читать книгу Қазақстан (Қазақ елі) тарихы: 4 кітаптан тұратын оқулық. Қазақстан ХІІІ-ХVІІІ ғасырлардың алғашқы ширегінде. 2-кітап - Коллектив авторов - Страница 12

XIV ғасырдың бас кезінен Орда Ежен ұрпақтарының Сыр өңірінің қалалары мен Жетісу жайылымдары үшін Шағатай ұрпақтарымен күресі жүргізілді. Сонымен бірге далалық аудандардың көшпелілері мен жартылай көшпелілерінің және Сыр өңірі жазирасының отырықшы аудандарының халқы арасындағы сауда-экономикалық қатынастарды қалпына келтіру үрдісі күшейді.

Ақ Орда хандары Ертістен Сырдарияға, Алтайдан Ұлытау мен Аралға дейінгі кең далада экстенсивті мал шаруашылығын дамытып, дәстүр бойынша жазғы және қысқы жайылымдарға көшіп-қонудың қалыптасқан тәртібін орнықтырып, Сырдарияның орта ағысының, Таластың, Шудың отырықшыегіншілік жазиралары мен Ұлытау даласында шаруашылық және мәдени өмірді қалпына келтіруге қадамдар жасайды.

Му’ин ад-дин Натанзи Ақ Орданың кезекті ханы Сасыбұғаның ұзақ уақыт бойы ел басқарғанын және Сауран қаласында жерленгенін жазады. Ал оның мұрагері Ерзен хан Алтын Ордадағы Өзбек ханның жарлығымен таққа отырады. Оның тұсында Ақ Орда көркейіп, Сығанақ, Отырар, Сауран, Жент, Барышкент қалалары гүлденеді, көптеген ғимараттар салынады. Ұлыстың көркейгенін Му’ин ад-дин Натанзи: «Мұндайды ешкім де одан кейін түсінде де көрмеді», – деп жазады. Ерзен хан қайтыс болғаннан кейін Сығанақ қаласында жерленеді. Ал оның ұлы Мүбарак Қожа хан Ақ Орданы Алтын Ордадан бөлектеу саясатын жүргізеді. Деректе оның бұл саясатын «бұлғақтау» деп атайды. Бірақ оның саясаты жеміс бермей, ол Ақ Орданың тағынан қуылады да, Алтай жағында қайтыс болады.

Жәнібек ханның жарлығымен Ақ Орда тағына Мүбарак Қожа ханның бауыры Шымтай (1344-1361) отырады. Оның билігі тұсында Алтын Ордада 20 жылға созылған «дүрбелең жылдар» кезеңі басталады. Бердібек ханның өлімінен кейін Шымтайды Сарай әмірлері таққа отыруға шақырғанымен, ол ұсыныстан бас тартады. Оның ұлдары болса, керісінше бағыт ұстанады.

Алтын Орданың ыдырауы

Енді Ақ Орда Алтын Орданың ыдырауы кезеңіндегі тарихына тоқталайық. Шымтай ханнан соң билікке оның мұрагері Орыс хан келеді. Қадырғали Жалайыри, Му’ин ад-дин Натанзи оған батыл мінезді, күшті әрі құдіретті билеуші деп баға береді. Орыс хан тұсында Ақ Ордадағы хандық билік күшейіп, ол Алтын Орда тағына белсенді түрде ұмтыла бастайды. 1368 жылы «державаның тіректері мен сарай шонжарларының» қолдауына сүйенген Орыс хан Еділ бойына жорыққа аттанады. Ол 1374-1375 жылы Сарай қаласын алып, Қажы-Тарханды (Астраханды) қоршайды.

Алайда Орыс хан Алтын Орда тағында ұзақ бола алмады. Ол Сарайдағы билігін нығайту үшін Алтын Орданың батыс бөлігінде едәуір билікке қол жеткізген Алтын Орданың уақытша билеушісі, хан әулетіне күйеу болып саналатын Мамайды ығыстыра алмады. Орыс 1-2 жылдан соң Сырдың орта ағысы бойына қайтып келеді. Мұнда ол 1370 жылы Мәуереннахрдың билеушісі болған Әмір Темірдің жорықтарына қарсы тойтарыстар ұйымдастыруды қолға алады. Орыс хан өзін қолдамаған Маңғыстау билеушісі тұқайтемірлік Тайқожа оғланды жазаға тартады. Оның ұлы Тоқтамыс қашып кетіп, Әмір Темірді пана тұтады. Мәуереннахр әмірі болса өзінің жоспарын жүзеге асыру үшін Шыңғыс әулетінің біріне әскери көмек беріп, екіншісіне айдап салады. Тоқтамыстың Ақ Ордаға жасаған алғашқы жорықтары еш нәтиже бермеді. Орыс хан 1377-1378 жылы қайтыс болып, орнына үлкен ұлы Тоқтақия отырады. Оның билігі ұзаққа созылмай, 2-3 айдан соң қайтыс болады. Орыс ханның екінші ұлы Темірмәлік таққа ие болады. Ол Сауран түбінде Тоқтамысты кезекті бір жеңіліске ұшыратқанымен, Темірдің көмегіне сүйенген Тоқтамыс ақыры 1378 жылы Орыс ханның ұлын жеңіп, Сығанақты басып алады. Сығанақта ол 1378, 1380 жылдары ақша шығарады.

Әмір Темірдің тікелей көмегімен Ақ Ордадағы билікті қолына алған Тоқтамыс Жошы ұлысының шығыс және батыс бөліктерін біріктіру саясатын ұстанады. Тоқтамыс өзін Сығанақта Ақ Орданың ханы деп жариялайды да, 1380 жылы Жошы ұлысының батыс бөлігін тез бағындырады. Сөйтіп, Тоқтамыс ханның Алтын Ордадағы 15 жылдық билігі басталады. Тарихта Тоқтамыстың Алтын Ордадағы билік құрған жылдарын «уақытша күшею» жылдары деп атайды. 1395 жылы Тоқтамыс хан Әмір Темірден күйрей жеңіліс тауып, Сарайдан қашып Сібір жаққа кетеді.

1395 жылы Әмір Темірдің Тоқтамысқа қарсы күресіне Орыс ханның ұлдарының бірі Қойыршақ та қатынасады. Алтын Орда ханын жеңіліске ұшыратқаннан кейін Қойыршақ Мәуереннахр билеушісінің қолдауымен Ақ Орданы иеленеді. Ешбір жазба дерек Қойыршақтың Ақ Ордада қай жылдары, қанша жыл билік құрғаны, қандай саясат жүргізгені жөнінде ешқандай мәлімет бермейді. Әбдіразақ Самарқанди 1412-1413 жылы Хорезмге байланысты болған оқиғаларды баяндау барысында Едіге бимен бірге Шыңғыс оғланның есімін атайды да, 1416-1417 жылы Тоқтамыстың ұлы Жаппарберді сұлтанның Шыңғыс оғланды жеңіп, Өзбек ұлысын иеленгенін жазады. Осы мәліметке қарағанда Қойыршақтан кейін Едігенің қолдауымен Орыс хан ұрпақтарының бірі Шыңғыс оғлан Ақ Ордада отырған болуы мүмкін. Ал осы оқиғалардан кейін Ақ Орданың тарихында алғаш рет Қойыршақтың ұлы Барақтың есімі кездесе бастайды.

Ортағасырлық авторлар Барақты батыр, жігерлі тұлға ретінде сипаттайды. Ол XV ғасырдың 10-жылдарының аяғында Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы ішкі өзара күрестерге белсене араласып, көзге түседі. 1418/1419 жылы Барақ хан Алтын Орда тағы үшін Ұлық Мұхаммед ханмен күресіп, одан жеңіледі де, Ұлықбектің қолдауына сүйенуге мәжбүр болады. Әбдіразақ Самарқанди Барақ оғланның Самарқандқа келген мезгілін 1419 жылдың мамыры деп көрсетеді. 1422-1423 жылы Барақтың Алтын Орда тағын иеленгенін деректер хабарлайды. Бірақ та Сарайда ұзақ билік құра алмай Барақ хан 14251426 жылы Сыр бойына оралады. Сыр бойындағы қалалар бұл кезде темірлік әулетке бағынышты еді. Ұлықбек пен Барақ хан арасында Сырдың орта ағысы бойындағы қалалар үшін күрес басталады. Келесі жылы екі жақ арасында үлкен шайқас болып, әскерінің көптігіне қарамастан Мәуереннахр билеушісі жеңіліс табады. Барақ хан да Сыр бойында ұзақ билік жүргізе алмады. 1428 жылы ол тақ үшін таласқан қарсыластарының қолынан қаза табады.

Осылайша, Барақ ханның қаза табуымен Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы Орда Ежен әулетінің билігі саяси биліктен бірнеше ондаған жылдарға шеттетіледі. Тек қана Керей мен Жәнібек хандардың жүргізген күресі жеңіспен аяқталып, олардың XV ғасырдың 70-жылдарының басында жаңа сападағы мемлекет – Қазақ хандығын құруымен Ордаежендік әулет билікке қайта оралады.

Бақылау сұрақтары:

1. Орда Ежен ұрпақтары мен Шағатай ұрпақтарының арасында күрестің себептері неде?

2. Орда Ежен ұрпақтарының дербес билік үшін күресінің сипаты мен барысын көрсетіңіз.

3. Орыс ханның билікке келуі және Алтын Ордамен қарым-қатынасы қалай өрбіді?

4. Тоқтамыстың Ақ Ордаға қарсы жорықтарын талдаңыз.