Читать книгу Podstawy ekonomii - Группа авторов - Страница 47

Możliwości finansowe konsumenta przedstawione za pomocą ograniczenia budżetowego stanowią pierwszy fragment analizy jego wyborów na rynku dóbr. Samo posiadanie pieniędzy nie tworzy konsumpcji. Chcąc uzyskać pełny obraz, należy odpowiedzieć na pytania: czego konsument chce? Co chciałby kupić w ramach posiadanego budżetu? Czym się kieruje w swoich wyborach? Ogólnie ujmując, można po prostu zapytać, jakie są preferencje konsumenta? Drugi fragment analizy ma na celu odpowiedzieć na powyższe pytanie. Zestawienie ze sobą możliwości finansowych oraz preferencji konsumenta pozwoli na pokazanie sposobu, w jaki dokonuje on wyborów.

5.3.1. Cechy preferencji

Ograniczenie budżetowe konsumenta pokazywało wszystkie dostępne koszyki dóbr, jakie może on nabyć przy danym dochodzie i cenach. Preferencje konsumenta pokazują uszeregowanie przez niego koszyków dóbr, czyli które koszyki są bardziej, a które mniej preferowane. Przyjmując pewne założenia, możliwe jest uzyskanie modelowych preferencji, które w dużej mierze odzwierciedlają subiektywne wybory dokonywane w rzeczywistości.

Pierwszym założeniem jest możliwość porównywania koszyków dóbr. Drugie zakłada porównywanie koszyków w sposób logiczny. Przykładowo: jeśli konsument wybiera między koszykami A, B i C oraz wiadomo, że preferuje koszyk A nad B i B nad C, logicznym będzie wybór A między koszykami A i C. Nie może wybrać koszyka C, bo wtedy postąpiłby w sposób nielogiczny. Założenie to nazywane jest przechodniością preferencji. Trzecie założenie odnosi się do satysfakcji konsumenta z posiadanych dóbr. Zakłada się, że im więcej dóbr posiada konsument, tym większą czerpie satysfakcję. Mówiąc wprost, po prostu zawsze woli więcej niż mniej.

5.3.2. Krzywe obojętności

Opisane powyżej preferencje można zilustrować za pomocą krzywej obojętności (por. rys. 5.5). Składają się na nią wszystkie koszyki dóbr, które przynoszą konsumentowi ten sam poziom satysfakcji. Inaczej ujmując, każdy punkt na krzywej obojętności reprezentuje koszyk dóbr, którego konsumpcja czyni konsumenta jednakowo szczęśliwym (koszyki A, B i C na krzywej O₁ lub koszyki D i E na krzywej O₂). Z punktu widzenia zadowolenia z konsumpcji jest obojętne, który z koszyków na danej krzywej zostanie wybrany.

Konsument posiada wiele krzywych obojętności, które tworzą tzw. mapę krzywych obojętności (krzywe O₁, O₂, O₃). Im wyżej położona krzywa obojętności, tym wyższy poziom satysfakcji (krzywa O₂ daje wyższy poziom satysfakcji niż krzywa O₁, zatem koszyk D będzie preferowany w stosunku do koszyków A, B i C). Najwyższy poziom satysfakcji przedstawia krzywa O₃, co odzwierciedla założenie, że woli się więcej niż mniej. Wynika z tego, że koszyk F jest bardziej preferowany od koszyków A, B, C, D i E, gdyż znajduje się na najwyżej położonej krzywej obojętności.

Rysunek 5.5. Preferencje konsumenta

Źródło: opracowanie własne.

Z dotychczasowych rozważań wynika, że konsumentowi jest obojętne, czy konsumuje koszyk A, B lub C, mimo że każdy z koszyków zawiera inną liczbę biletów do kina i tortów czekoladowych. Koszyk A zawiera więcej tortów czekoladowych niż biletów do kina, a koszyk C więcej biletów do kina niż tortów czekoladowych (por. rys. 5.5). Czy posiadanie relatywie dużej ilości danego dobra ma jakieś znaczenie dla jego subiektywnej wyceny? Okazuje się, że tak, a miarą jej jest krańcowa stopa substytucji. Jest to relacja, według której konsument jest skłonny wymieniać jedno dobro na drugie przy zachowaniu tego samego poziomu satysfakcji. Zachowanie tego samego poziomu satysfakcji oznacza przesuwanie się wzdłuż krzywej obojętności. Krańcowa stopa substytucji jest ujemna i odpowiada nachyleniu krzywej obojętności. Przykładowo: jeśli konsument znajdując się w punkcie C, zdecyduje się na zmniejszenie o jednostkę71 konsumpcji biletów do kina, w zamian będzie skłonny zaakceptować ½ tortu czekoladowego Jego relatywna wycena biletu do kina jest tu niewielka, gdyż posiada ich dużo. Skłonny jest wymienić jeden bilet nawet za niewielką ilość toru czekoladowego. Sytuacja zmienia się, gdy znajduje się w punkcie A, gdzie liczba posiadanych biletów do kina jest znacznie mniejsza. Jego relatywna wycena biletu będzie znacznie wyższa. Aby być skłonnym zrezygnować z jednego biletu do kina, powinien otrzymać dwa dodatkowe torty czekoladowe (KSS = – 2). Skłonny jest dokonać wymiany tylko wówczas, gdy otrzyma relatywnie więcej tortów. Takie zachowanie konsumenta znajduje odzwierciedlenie w rzeczywistości. Ludzie niechętnie pozbywają się dóbr, których mają mało, a chętnie tych, które posiadają w nadmiarze. Krzywa obojętności spełniająca opisane powyżej właściwości jest wypukła.

Krańcowa stopa substytucji, mimo iż jest ujemna (różnokierunkowe zmiany wielkości konsumpcji), może być interpretowana w wielkościach absolutnych, np.  Oznacza to, że konsument jest skłonny zaakceptować 4 jednostki dobra Y w zamian za jednostkę dobra X.

Kształt krzywej obojętności, rozumiany jako miara jej nachylenia, informuje o preferencjach konsumenta. Możemy sobie wyobrazić, że konsument jest bardziej kinomanem niż łasuchem lub odwrotnie. W obu przypadkach krzywe obojętności będą wypukłe, jednak ich nachylenie będzie inne. W naszym przykładzie bardziej strome krzywe obojętności są charakterystyczne dla kinomana, gdyż aby zrezygnować z jednego biletu do kina, musi on dostać w zamian wiele tortów czekoladowych. Jego wycena biletu do kina jest zatem relatywnie wysoka. Płaskie krzywe obojętności charakteryzują natomiast łasucha, gdyż aby zrezygnowała z tortu czekoladowego, musi otrzymać w zamian relatywnie dużo biletów do kina.

Rysunek 5.6 przedstawia krzywe obojętności konsumenta, który jest bardziej kinomanem niż łasuchem (część a) i bardziej łasuchem niż kinomanem (cześć b).

Rysunek 5.6. Krzywe obojętności kinomana i łasucha

Źródło: opracowanie własne.

Dlaczego krzywe obojętności nie mogą się przecinać?

Jednym z podstawowych założeń dotyczących preferencji konsumenta jest ich przechodniość. Dzięki niej dokonywane przez konsumenta wybory są logiczne. Znajduje to odzwierciedlenie w równoległym położeniu krzywych obojętności.

Krzywe obojętności, tworzące mapę krzywych obojętności, są w stosunku do siebie równoległe, co oznacza, że w żadnym punkcie nie mogą się przecinać. Powyższy rysunek ilustruje sytuację, w której dochodzi do przecięcia się krzywych obojętności. Co by to oznaczało, gdyby konsument posiadał takie preferencje?

W wyniku przecięcia się krzywych obojętności koszyk B znajduje się zarówno na krzywej O₁ jak i O₂. Na krzywej O₁ znajduje się również koszyk A co oznacza, że konsumentowi powinno być obojętne, czy konsumuje A czy B. Identyczny wniosek można wyciągnąć, porównując koszyki B i C, które znajdują się na krzywej O₂.

Przechodniość preferencji wskazywałaby, że wszystkie koszyki, tj. A, B i C są wobec siebie obojętne. Wniosek ten nie jest jednak uprawniony, gdyż porównując koszyki A i C widać, że koszyk C znajduje się na wyżej położonej krzywej obojętności i zawiera większą ilość dobra Y niż koszyk A. Powinien być zatem preferowany. Powstaje tu sprzeczność, która wynika z przecięcia się krzywych obojętności. Oznacza to, że krzywe obojętności nie mogą się przecinać, jeśli mają być spełnione założenia dotyczące preferencji konsumenta. Przecięcie się krzywych obojętności powodowałoby nielogiczne wybory konsumenta.

5.3.3. Funkcja użyteczności

Poziom satysfakcji z konsumpcji koszyka dóbr odgrywa ważną rolę w zachowaniu konsumenta. Mimo to satysfakcja, która wyraża szczęście lub zadowolenie, może być dla niektórych pojęciem mało konkretnym. W szczególności dla ekonomistów, którzy często posługują się w analizach matematyką. Chcąc mierzyć poziom satysfakcji, wprowadzono pojęcie użyteczności. Użyteczność jest dla ekonomisty miarą poziomu satysfakcji, szczęścia czy zadowolenia.

Najczęściej uważa się ją za miarę abstrakcyjną i porządkową, czyli niewymagającą konkretnej wartości oraz miana. Przykładowo: jeśli koszyk F (por. rys. 5.5) przynosi największą użyteczność z konsumpcji, nie jest ani istotne, ile ona wynosi (w jakich jednostkach jest mierzona), ani o ile jest większa od użyteczność z konsumpcji koszyka D. Istotne jest wyłącznie, że koszyk F posiada wyższą użyteczność z konsumpcji niż koszyk D.

Do mierzenia użyteczności ekonomiści używają funkcji użyteczności, która porządkuje koszyki dóbr. W tym przypadku przypisuje się im konkretne wartości, które jednak nie posiadają interpretacji. Mają jedynie na celu wskazać kolejność. Przyjmując, że konsument konsumuje dobra X i Y, funkcję użyteczności można zapisać jako:

Użc = f (X, Y ),

(5.2)

gdzie:

Użc – użyteczność z konsumpcji dóbr X i Y,

X, Y – ilości konsumowanych dóbr X i Y.

Przykładowe wartości koszyków D i F pokazuje tabela 5.1. Pomimo iż każda z funkcji użyteczności (Użc₁, Użc₂, Użc₃, Użc₄) inaczej „wycenia” wartość koszyków, ich uszeregowanie pozostaje takie samo. Koszyk F przynosi zawsze wyższą użyteczność od koszyka D (np. 2 > 1; 0,2 > 0,004; 250 > 100 i – 2 > – 5).

Tabela 5.1. Wartości koszyków D i F dla różnych funkcji użyteczności

Źródło: opracowanie własne.

Funkcja użyteczności i krzywe obojętności są ze sobą blisko związane. Jeśli koszyki dóbr A, B i C są dla konsumenta obojętne, będą przynosić taką samą użyteczność całkowitą z konsumpcji. Ich „wycena” będzie identyczna, a funkcja użyteczności przypisze im taką samą wartość, np. 0,5 = 0,5 = 0,5; 0,002 = 0,002 = 0,002 (por. tab. 5.2).

Tabela 5.2. Wartości koszyków A, B, C i E dla różnych funkcji użyteczności

Źródło: opracowanie własne.

Dla koszyka F użyteczność z konsumpcji będzie wyższa niż z konsumpcji pozostałych koszyków A, B, C, D i E. Funkcja użyteczności przypisze koszykowi F najwyższą wartość, np. 2 > 1 > 0,5; 0,2 > 0,004 > 0,002; 250 > 100 > 50 i – 2 > – 5 > – 8 (por. tab. 5.1 i 5.2).

5.3.4. Użyteczność całkowita i krańcowa

Wiadomo już, że koszyki znajdujące się na tej samej krzywej obojętności muszą przynosić taką samą użyteczność z konsumpcji. Użyteczność ta jest określana mianem użyteczności całkowitej i stanowi rezultat konsumpcji całego koszyka dóbr.

Użyteczność całkowita z konsumpcji jakiegokolwiek koszyka dla danej krzywej obojętność jest taka sama (stała). Przechodząc na wyżej położoną, czyli „bardziej preferowaną” krzywą obojętności, użyteczność całkowita wzrasta. Im wyżej położona krzywa obojętności, tym wyższa użyteczność całkowita.

Oprócz użyteczności całkowitej wyróżnia się jeszcze użyteczność krańcową. W odróżnieniu od użyteczności całkowitej użyteczność krańcowa jest rezultatem wzrostu konsumpcji jednego z dóbr. Użyteczność krańcową definiuje się jako zmianę użyteczności całkowitej w wyniku zmiany konsumpcji jednego z dóbr. Oblicza się ją zarówno dla dobra X, jak i Y, korzystając ze wzorów:

(5.3)

gdzie:

Użk _{( x )} – użyteczność krańcowa z konsumpcji dobra X,

Użk _{( y )} – użyteczność krańcowa z konsumpcji dobra Y.

Użyteczność krańcowa pokazuje, o ile zmieni się użyteczność całkowita konsumenta, jeśli skonsumuje on trochę więcej danego dobra. Najlepiej widać to po przekształceniu wzorów na użyteczność krańcową do postaci: ΔUżc = Użk_(x)ΔX, ΔUżc = Użk_(y)ΔY. Zmiana użyteczności całkowitej jest wtedy iloczynem użyteczności krańcowej oraz zmiany ilości konsumowanego dobra. Jeśli przyjmiemy, że użyteczność krańcowa jest pewnym subiektywnym odczuciem wywołanym zmianą ilości konsumpcji danego dobra, to zmiana całkowitej satysfakcji konsumenta będzie iloczynem owego subiektywnego odczucia oraz zmiany ilości jego konsumpcji. Przykładowo: inne jest subiektywne odczucie dotyczące butelki wody, gdy jest się mocno spragnionym (wcześniej konsumpcja wody musiała wynosić zero), a inne, gdy nie chce się pić (wcześniej najpewniej skonsumowaliśmy już pewną ilość wody). Konsumpcja jednej butelki wody w przypadku dużego pragnienia przyniesie więcej satysfakcji niż w przypadku gdy nie trzeba go gasić. Użyteczność krańcowa będzie tu zatem malejąca.

Przesuwając się wzdłuż krzywej obojętności, zmieniają się ilości konsumowanych dóbr, a użyteczność całkowita pozostaje bez zmian. Oznacza to, że suma iloczynów użyteczności krańcowych oraz zmian ilości konsumowanych dóbr X i Y musi być równa zero:

Użk _{( x )}ΔX + Użk_(y)ΔY = 0

(5.4)

Przekształcając powyższe równanie, otrzymuje się:

(5.5)

Lewa strona równania jest niczym innym jak krańcową stopą substytucji. Oznacza to, że krańcowa stopa substytucji może być również wyrażona jako iloraz krańcowych użyteczności z konsumpcji dóbr.

71

Warto w tym miejscu zauważyć, że przyjęcie zmiany konsumpcji dobra X równej jedności (∆X = 1) zrównuje KSS ze zmianą wielkości konsumpcji dobra Y.