Читать книгу Podstawy ekonomii - Группа авторов - Страница 54

Przedsiębiorstwo jest podmiotem gospodarczym, który prowadzi działalność produkcyjną, handlową lub usługową w celach zarobkowych i na własny rachunek. Przedsiębiorstwa są zróżnicowane pod względem rozmiarów i form własności.

Jako miarę wielkości przedsiębiorstwa przyjmuje się najczęściej liczbę zatrudnionych pracowników, wartość produkcji sprzedanej lub wartość majątku trwałego. Kryteria podziału przedsiębiorstw na różne grupy mają charakter umowny i się zmieniają. Na przykład według kryteriów przyjętych w Unii Europejskiej do przedsiębiorstw małych zalicza się przedsiębiorstwa zatrudniające do 50 pracowników. Do przedsiębiorstw średnich –zatrudniające od 50 do 250 pracowników. Natomiast przedsiębiorstwa duże zatrudniają ponad 250 pracowników.

W gospodarce rynkowej przeważają przedsiębiorstwa małe, podczas gdy w gospodarce centralnie planowanej dominowały raczej przedsiębiorstwa duże. Proces urynkowienia polskiej gospodarki, zapoczątkowany w 1990 r., doprowadził do szybkiego wzrostu liczby małych i średnich przedsiębiorstw. Sprzyjała temu prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych i zmiany organizacyjne, jakie się w nich dokonywały (podział przedsiębiorstw na mniejsze podmioty, usamodzielnienie się zakładów i filii), oraz zjawisko masowego powstawania nowych firm prywatnych. Wyodrębnianie sektora małych i średnich przedsiębiorstw jest ważne nie tylko ze względów statystycznych, ale także praktycznych. Małe i średnie przedsiębiorstwa mogą korzystać ze specjalnych ulg podatkowych (karta podatkowa, ryczałt) oraz prowadzić uproszczoną rachunkowość.

Z punktu widzenia form własności można wyodrębnić przedsiębiorstwa prywatne (w tym przedsiębiorstwa będące własnością pojedynczych osób lub rodzin, spółki), spółdzielnie oraz przedsiębiorstwa publiczne (państwowe, komunalne) będące własnością pracowników i przedsiębiorstwa. W Polsce obok „czystych” form własności występuje wiele przedsiębiorstw mieszanych, np. część udziałów w przedsiębiorstwach państwowych mają prywatni właściciele, a pozostała część znajduje się w rękach państwa.

W przedsiębiorstwach prywatnych (zwłaszcza małych) właściciel często jest równocześnie kierownikiem. Część przedsiębiorstw prywatnych opiera się wyłącznie na pracy właściciela i jego rodziny, wiele zatrudnia od kilku do kilkudziesięciu pracowników, a tylko nieliczne przedsiębiorstwa są naprawdę duże. Warunkiem startu w prywatnym biznesie jest zgromadzenie kapitału początkowego potrzebnego do uruchomienia przedsiębiorstwa. Wielkość tego kapitału może różnić się znacznie w zależności od dziedziny gospodarki. Oprócz kapitału potrzebne są: duże zaangażowanie osobiste, wiedza, kwalifikacje, pracowitość, przedsiębiorczość i zdolność do podejmowania ryzyka.

W rozwiniętej gospodarce rynkowej przedsiębiorstwa prywatne są zazwyczaj efektywne (tzn. przynoszą zyski), choć większość daje dochody niewiele wyższe od tych, które ich właściciele mogliby osiągnąć z mniejszym wysiłkiem i przy mniejszym ryzyku, gdyby pracowali u kogoś innego. Niektóre drobne przedsiębiorstwa prywatne przynoszą straty i bankrutują, jednak w ich miejsce z reguły pojawiają się nowe przedsiębiorstwa. Podstawowym motywem prowadzenia własnego przedsiębiorstwa jest nadzieja na osiągnięcie zysku, możliwość realizacji własnych planów, samodzielność i niezależność od innych. Zaletami małych firm prywatnych są m.in.: zdolność do tworzenia silnej motywacji nakierowanej na realizowanie celów firmy, elastyczne działanie i szybkie dostosowywanie się do zmian popytu. Natomiast ich słabością jest mała możliwość zgromadzenia dużego kapitału, będącego w niektórych dziedzinach niezbędnym warunkiem ekspansji. Jest to jedna z fundamentalnych przyczyn łączenia się przedsiębiorstw i tworzenia spółek.

Przedsiębiorstwa łączą się ze sobą z wielu powodów. Do najważniejszych są zaliczane tzw. korzyści skali oraz względy finansowe. Korzyści skali pojawiają się wówczas, gdy wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji jednostkowe koszty się obniżają. Badania empiryczne wskazują, że optymalne rozmiary produkcji różnych wyrobów mogą być różne. Zależy to m.in. od poziomu stosowanej techniki i technologii. Względy finansowe mają znaczenie w tym sensie, że do realizacji wielu przedsięwzięć są potrzebne znacznie większe zasoby kapitału niż będące w dyspozycji pojedynczych firm lub osób. Zakładanie spółek umożliwia ponadto produkcyjne wykorzystanie oszczędności drobnych inwestorów.

Spółka jest umową, na mocy której wspólnicy podejmują wspólną działalność gospodarczą i dążą do osiągnięcia wspólnego celu. W polskim Kodeksie spółek handlowych obowiązującym od 1 stycznia 2001 r. wyodrębnia się dwa rodzaje spółek:

1) spółki osobowe, które mogą występować w formie spółki jawnej, partnerskiej, komandytowej lub komandytowo-akcyjnej,

2) spółki kapitałowe, które przybierają formę spółki z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółki akcyjnej.

Dla spółek osobowych istotny jest skład osobowy określony w umowie, a dla spółek kapitałowych – kapitał złożony z udziałów lub akcji.

Spółka osobowa jest własnością co najmniej dwóch partnerów, którzy wnoszą odpowiedni kapitał, wspólnie prowadzą działalność gospodarczą, ponoszą ryzyko związane z tą działalnością, dzielą się osiągniętymi zyskami i odpowiadają za powstałe zobowiązania. Spółka osobowa jest osobą prawną. Oznacza to, iż może we własnym imieniu nabywać prawa (a zwłaszcza własność nieruchomości), zaciągać zobowiązania i występować w sądzie jako powód lub pozwany. W zakresie podatku dochodowego spółka osobowa podlega przepisom ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych. Zakres odpowiedzialności partnerów za zobowiązania spółki może być różny. W praktyce najczęściej spotykane są dwa rodzaje spółek osobowych: jawne i komandytowe.

Spółka osobowa jawna jest umownym zrzeszeniem dwu lub więcej osób, mających na celu wspólne prowadzenie przedsięwzięcia zarobkowego we wspólnym imieniu wspólników, na zasadzie pełnej i solidarnej odpowiedzialności wszystkich wspólników. Spółka jawna składa się zwykle z niewielkiej liczby wspólników mających do siebie pełne zaufanie.

Spółka osobowa komandytowa jest odmianą spółki osobowej jawnej. Jej istota polega na tym, że występują dwa rodzaje wspólników: wspólnicy zwani komplementariuszami, odpowiadający za zobowiązania prawne i finansowe spółki całym majątkiem, oraz wspólnicy bierni, zwani komandytariuszami, którzy odpowiadają za zobowiązania spółki tylko do wysokości wniesionych udziałów kapitałowych, czyli do tzw. sumy komandytowej.

Spółki osobowe umożliwiają łączenie się pojedynczych kapitałów w większą jednostkę gospodarczą. To łączenie się jest jednak możliwe tylko w ograniczonym zakresie. W spółkach tych zakup i sprzedaż udziałów wymaga, z reguły, zgody partnerów. Może to hamować wzrost rozmiarów kapitału i liczby uczestników spółki. Także pełna odpowiedzialność majątkowa wspólników sprawia, że spółkę zakłada zazwyczaj kilka osób mających do siebie zaufanie. Z tego względu najwygodniejszą formą akumulacji kapitału jest spółka kapitałowa.

Spółki kapitałowe mogą występować w formie spółek z ograniczoną odpowiedzialnością i spółek akcyjnych.

Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością jest spółką kapitałową, w której wszyscy wspólnicy odpowiadają za zobowiązania tylko do wysokości wniesionych przez nich udziałów kapitałowych (pieniężnych lub rzeczowych). W Kodeksie spółek handlowych przyjęto, że kapitał zakładowy spółki powinien wynosić co najmniej 50 000 zł. Wartość minimalna udziału nie może być niższa niż 500 zł. Do powstania spółki z o.o. wymagane jest zawarcie umowy w formie aktu notarialnego, wniesienie całego kapitału zakładowego, ustanowienie władz spółki, wpis spółki do rejestru handlowego. Spółka z o.o. ma osobowość prawną.

Władzami spółki są: zgromadzenie wspólników, rada nadzorcza oraz zarząd. Każdy ze wspólników może pozbyć się swoich udziałów w spółce. Umowa może określać, czy zbycie udziałów wymaga zezwolenia wspólników lub rady nadzorczej.

Spółka akcyjna jest spółką kapitałową, której podstawą finansową jest kapitał wniesiony przez wspólników w formie akcji. Spółka akcyjna ma zazwyczaj dużą liczbę akcjonariuszy, którzy traktują udział w spółce przede wszystkim jako lokatę kapitału. Udziałowcy spółki akcyjnej odpowiadają za zobowiązania spółki tylko do wysokości zakupionych akcji.

Spółka akcyjna jest samodzielną jednostką organizacyjną mającą osobowość prawną. Za bieżącą działalność spółki odpowiada jej kierownictwo, czyli zarząd. Wybrana przez właścicieli rada nadzorcza bierze udział w podejmowaniu podstawowych decyzji strategicznych dotyczących kierunków rozwoju spółki, inwestycji, podziału zysku itp. Niektóre z tych decyzji są zatwierdzane bezpośrednio przez akcjonariuszy na walnych zgromadzeniach akcjonariuszy w drodze głosowania. Teoretycznie właściciel 50% akcji + 1 akcja ma tzw. kontrolny pakiet akcji i decyduje o działalności spółki. Ze względu jednak na to, że spółki akcyjne szybko się rozrastają i występuje duża liczba rozproszonych akcjonariuszy, praktycznie kontrolę nad spółką mogą sprawować właściciele 30% czy nawet 20% akcji (a niekiedy kilkunastu lub kilku procent).

Spółki akcyjne (zwane często korporacjami) mają, podobnie jak inne przedsiębiorstwa, wiele źródeł finansowania i rozszerzania działalności. Można je podzielić na wewnętrzne i zewnętrzne. Najważniejszym wewnętrznym źródłem finansowania działalności spółki akcyjnej jest nierozdzielona (w postaci dywidend) część zysku. Istotną rolę odgrywać też może fundusz amortyzacji. Teoretycznie jest on przeznaczony na odtworzenie zużytego majątku, w praktyce finansuje się z niego również nowe inwestycje. Zewnętrznymi źródłami finansowania działalności spółki akcyjnej są środki finansowe pochodzące ze sprzedaży akcji i obligacji oraz z kredytów zaciągniętych w bankach lub innych instytucjach finansowych.

Warto w tym miejscu wyjaśnić różnicę między akcją i obligacją. Akcja jest papierem wartościowym potwierdzającym udział jej właściciela w kapitale spółki akcyjnej72. Akcje odzwierciedlają współudział w kapitale spółki i dają prawo do udziału w jej zyskach (czyli do pobierania dywidend) oraz prawo głosu na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy. Obligacja jest natomiast formą pożyczki. Jest to papier wartościowy emitowany przez państwo lub niektóre przedsiębiorstwa, przynoszący jego posiadaczowi stały, z góry określony dochód. Właściciel obligacji jest pożyczkodawcą, a nie współwłaścicielem firmy i ma prawo do stałych odsetek do momentu likwidacji pożyczki, czyli jej spłaty. Okres spłaty obligacji może być różny (w praktyce od jednego roku do 40 lat).

Przedsiębiorstwa spółdzielcze powstają jako dobrowolne zrzeszenia osób prowadzących wspólną działalność w imieniu swoich członków. Specyfika przedsiębiorstw spółdzielczych polega przede wszystkim na tym, że:

1) członkowie spółdzielni mogą wnosić do niej udziały zarówno w postaci środków pieniężnych, jak i budynków, maszyn i ziemi;

2) zarządzanie spółdzielnią opiera się na zasadach samorządowych (ogólne zebranie członków, które formalnie jest najwyższą władzą spółdzielni, wybiera zarząd spółdzielni; każdy członek spółdzielni ma jeden głos, niezależnie od wielkości wniesionych wkładów);

3) podziału nadwyżki ekonomicznej (przychody zmniejszone o poniesione koszty) między członków spółdzielni dokonuje się przy uwzględnianiu dwóch kryteriów: (a) bieżącego wkładu pracy członków spółdzielni (dochody z pracy), (b) wysokości wniesionego wkładu kapitałowego (dywidenda).

Specyficzną formą przedsiębiorstwa prywatnego jest spółka pracownicza, w tym tzw. akcjonariat pracowniczy (Employee Stock Ownership Plan – ESOP). Przedsiębiorstwo może być własnością pracowników w całości lub części. Akcje pracownicze są akcjami preferencyjnymi, przekazywanymi pracownikom na dogodnych warunkach, korzystniejszych niż w przypadku akcji sprzedawanych na giełdzie. Ta forma własności pojawiła się na zasadzie eksperymentu w końcu XIX w. Na szerszą skalę została wprowadzona po drugiej wojnie światowej w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej, zwłaszcza w latach 80. Dzięki nowym regulacjom odnoszącym się do podatków i podziału zysku przedsiębiorstw, zakres jej występowania poważnie się zwiększył. Obecnie w Stanach Zjednoczonych ESOP-y zatrudniają około 15 mln osób. Akcje pracownicze dosyć często traktuje się jako sposób ułatwiający ograniczanie żądań płacowych pracowników, wzmacniający przy tym motywację nastawioną na wzrost indywidualnej wydajności pracy i poprawę efektywności przedsiębiorstwa jako całości. Zwolennicy tej formy własności podkreślają, że firmy, których pracownicy są jednocześnie ich właścicielami, lepiej sobie radzą na rynku, rzadziej zwalniają, a pracownicy chętniej wykonują swoje obowiązki.

W Polsce, zwłaszcza w początkowym okresie transformacji, pracownicy stają się współwłaścicielami prywatyzowanych przedsiębiorstw przez zakup części akcji po preferencyjnych cenach (w latach 1990–1994 mogli nabywać do 20% akcji za połowę ich ceny rynkowej obowiązującej w pierwszym dniu emisji, a od 1995 r. uzyskali prawo do bezpłatnego przejęcia 15% akcji) lub przez tworzenie spółek pracowniczych (przejmowanie firm państwowych przez pracowników i zarząd w formie leasingu).

Przedsiębiorstwa będące własnością państwa istnieją w różnych systemach społeczno-ekonomicznych. Po drugiej wojnie światowej przedsiębiorstwa państwowe odgrywały dość dużą rolę również w wielu krajach Europy Zachodniej. Często traktowano je jako ważny element stabilizacji koniunktury i realizacji pewnych celów społecznych (oddziaływanie na wielkość zatrudnienia, dochodów ludności i cen podstawowych artykułów). W największym stopniu „modzie” na nacjonalizację oparły się Stany Zjednoczone i Japonia. W latach 80. XX w. w krajach Europy Zachodniej coraz wyraźniej zaczęto dostrzegać słabości przedsiębiorstw państwowych, ich niską efektywność i wpływ na zwiększanie się deficytu budżetowego. W związku z tym w wielu krajach Europy Zachodniej rozpoczęto proces prywatyzacji znacjonalizowanych wcześniej przedsiębiorstw. W gospodarce centralnie planowanej własność państwowa dominowała we wszystkich dziedzinach gospodarki. W Polsce wyjątkiem było drobnotowarowe prywatne rolnictwo. Na początku lat 90. XX w. transformujące się gospodarki stanęły wobec potrzeby przeprowadzenia gruntownych zmian systemowych. Na przebieg prywatyzacji, czyli jej cele, tempo i metody, duży wpływ miały różnice w sytuacji politycznej i społecznej tych krajów.