Читать книгу Podstawy ekonomii - Группа авторов - Страница 50

Z wcześniejszych rozważań na temat wyboru przez konsumenta struktury konsumpcji wiemy, że oprócz dochodu ważnymi determinantami mającymi wpływ na to, ile i jakie dobra oraz usługi wybiera konsument, są ich ceny. Zazwyczaj, gdy ceny rosną konsumenci ograniczają wielkość popytu na te dobra i odwrotnie, jeżeli ceny spadają, to zgłaszają większe zapotrzebowanie. W naszym przykładzie, gdy ceny tortów czekoladowych wzrosną, konsument ograniczy na nie popyt. Zjawisko to można przedstawić graficznie, wykorzystując analizę wyboru optymalnego, podobnie jak w przypadku zmian dochodu omówionych w poprzednim podrozdziale. Tym razem jednak rozszerzymy nasze rozważania o bardziej szczegółową analizę wpływu zmiany ceny na zachowanie konsumenta, wyodrębniając dwa efekty, które zmiana ta wywołuje, a mianowicie efekt substytucyjny i dochodowy.

5.6.1. Krzywa popytu

Powróćmy do omawianego przez nas przykładowego wyboru koszyka zawierającego torty czekoladowe i wizyty w kinie. Załóżmy, że nastąpi obniżka ceny biletów dla wiernych kinomanów. Dzięki temu konsument będzie mógł nabyć więcej biletów do kina. To spowoduje zmianę położenia linii ograniczenia budżetowego naszego konsumenta – linia ta stanie się bardziej płaska, powodując powiększenie jego zbioru budżetowego. Zmiany te oczywiście nie pozostaną bez wpływu na optymalny wybór konsumenta. Na rysunku 5.11 można zauważyć, że spadek ceny biletów do kina spowodował, że dostępna dla konsumenta stała się wyższa krzywa obojętności, na której znajduje się nowy punkt optimum (E₂). Koszyk ten składa się z większej liczby biletów do kina i większej ilości tortów czekoladowych.

Linię łączącą optymalne wybory konsumenta przy różnych poziomach cen nazywany krzywą cena-konsumpcja. Nanosząc punkty reprezentujące różne poziomy ceny i związane z nimi poszczególne ilości konsumowanego dobra na osobny wykres, otrzymamy krzywą popytu pojedynczego konsumenta, będącą składową dobrze nam już znanej z rozdziału 3 krzywej popytu rynkowego (rys. 5.12).

Należy jednak zaznaczyć, że to, jak zmieniają się liczby nabywanych dóbr i usług na skutek zmian cen zależy od preferencji konsumenta. Nie zawsze efektem spadku ceny jednego dobra będzie wybór koszka zawierającego więcej obu dóbr. Ponadto, jak pamiętamy z rozdziału charakteryzującego siły rynkowe, istnieją dobra, nazywane dobrami Giffena, na które wielkość popytu spada, mimo obniżki ich ceny. Wówczas krzywa popytu ma nietypowe, dodatnie nachylenie.

Rysunek 5.11. Spadek ceny a zmiana struktury konsumpcji

Źródło: opracowanie własne.

Rysunek 5.12. Krzywa popytu indywidualnego konsumenta

Źródło: opracowanie własne.

5.6.2. Efekt substytucyjny i dochodowy

Jak już wcześniej wspomnieliśmy, wpływ zmiany ceny danego dobra na wielkość konsumpcji można analizować w podziale na dwa efekty: substytucyjny i dochodowy. Aby lepiej zilustrować ten problem, wróćmy do powyżej przyjętego założenia, że następuje spadek ceny biletów do kina, np. z 15 zł do 10 zł, przy niezmienionej cenie tortu czekoladowego, wynoszącej 30 zł. Jak wiemy, obniżka cen biletów powoduje zmianę nachylenia linii ograniczenia budżetowego, która staje się bardziej płaska. Przypomnijmy, że nachylenie linii budżetu jest wyrażone stosunkiem ceny biletu do ceny tortu, więc na skutek zmiany ceny biletów nachylenie zmienia swoją wartość z 0,5 do 0,33. Oznacza to, że bilety stają się relatywnie tańsze w stosunku do tortów (początkowo jeden tort był wart dwa bilety do kina, a po zmianie ceny jeden tort stanowi równowartość trzech biletów). Dla konsumenta jest to sygnał, że powinien on kupować relatywnie więcej biletów i relatywnie mniej tortów. Taką zmianę popytu konsumenta nazywamy efektem substytucyjnym zmiany ceny, na skutek bowiem obniżki ceny biletów postanawia on dokonać wymiany (substytucji) relatywnie droższego dobra na tańsze.

Ponadto, kiedy cena biletów spada, nasz konsument zauważa, że rośnie siła nabywcza jego dochodu (staje się on bogatszy, stać go na więcej dóbr i usług). Niższe ceny powodują, że dostępne stają się dla konsumenta koszyki zawierające więcej dóbr, co widać na poniższym rysunku. Ta zmiana popytu, która jest skutkiem zwiększenia siły nabywczej dochodu w wyniku spadku cen, jest nazywana efektem dochodowym zmiany ceny.

Rysunek 5.13. Zwiększenie możliwości nabywczych konsumenta na skutek spadku ceny biletów do kina

Źródło: opracowanie własne.

Całkowita zmiana popytu na torty czekoladowe i bilety do kina jest sumą efektu substytucyjnego i dochodowego. Mechanizm działania tych efektów wygodnie jest przedstawić tabelarycznie.

Tabela 5.3. Działanie efektu substytucyjnego i dochodowego a całkowita zmiana popytu na skutek spadku ceny biletów do kina

Źródło: opracowanie własne.

W powyższej tabeli znak „+” i „–” oznaczają odpowiednio zwiększenie lub zmniejszenie się wielkości popytu na dane dobro w wyniku działania wyszczególnionego efektu. Całkowita zmiana popytu, będąca sumą efektu substytucyjnego i dochodowego, jest dodatnia w przypadku wizyt w kinie (obydwa efekty powodują wzrost popytu), natomiast niewiadomy jest jej skutek w przypadku tortów czekoladowych. Tutaj bowiem efekt substytucyjny i dochodowy działają w przeciwnych kierunkach. Oznacza to, że jeżeli efekt substytucyjny będzie silniejszy od dochodowego, to popyt na torty czekoladowe spadnie i odwrotnie, jeżeli efekt dochodowy będzie silniejszy od substytucyjnego, to zapotrzebowanie na torty się zwiększy.

Analizując zmiany popytu na torty czekoladowe i bilety do kina w podziale na efekt substytucyjny i dochodowy, otrzymaliśmy, że spadek ceny biletów powoduje wzrost popyt na wizyty w kinie. Przyjęliśmy założenie, że zarówno torty czekoladowe, jak i bilety do kina są dobrami normalnymi. Możemy mieć jednak do czynienia z dobrem podrzędnym. Wtedy spadek ceny dobra nie musi pociągać za sobą wzrostu popytu. Załóżmy, że konsumujemy dwa dobra: ziemniaki i kawior oraz że cena ziemniaków obniża się i są one dobrem podrzędnym. Przeprowadźmy podobne rozumowanie, jak dla tortów czekoladowych i biletów do kina.

Tabela 5.4. Działanie efektu substytucyjnego i dochodowego a całkowita zmiana popytu na skutek spadku ceny ziemniaków

Źródło: opracowanie własne.

W wyniku działania efektu substytucyjnego spadek ceny ziemniaków powoduje, że stają się one relatywnie tańsze, więc konsument będzie skłonny nabywać ich relatywnie więcej. Jeśli chodzi natomiast o efekt dochodowy, to spadek ceny ziemniaków, jak wiemy, przyczynia się do zwiększenia siły nabywczej naszego dochodu, przez co stajemy się bogatsi. Ponieważ ziemniaki są dobrem podrzędnym, wzrost zamożności spowoduje, że ograniczymy na nie popyt. W rezultacie nie jesteśmy w stanie jednoznacznie określić sumarycznego wpływu obydwu efektów na popyt na ziemniaki. Zależy on od tego, który efekt jest silniejszy, podobnie jak w przypadku kawioru. Jeśli okaże się, że na skutek spadku ceny ziemniaków efekt dochodowy będzie silniejszy niż substytucyjny, to popyt na ziemniaki spadnie i dodatkowo okaże się, że oprócz tego są one dobrem podrzędnym, to jednocześnie są też dobrem Giffena (na skutek spadku ceny obniżyła się wielkość popytu).