Читать книгу Terapia zajęciowa - Группа авторов - Страница 18

Każda analiza obejmuje kilka etapów, które pozwalają na zdobycie wielu istotnych informacji o konkretnym zajęciu z zakresu wymagań niezbędnych do jego przeprowadzenia. Aby móc wykonać konkretne zajęcie, potrzebne są nie tylko umiejętności, ale również rzeczy, przybory, sprzęt. Poszczególne etapy procesu analizy aktywności ilustruje poniższa ramka.

Etapy analizy aktywności:

1. Wybór czynności

2. Podział czynności na etapy

3. Określenie materiałów, narzędzi, sprzętu niezbędnych do wykonania zajęcia

4. Określenie funkcji organizmu

5. Określenie struktur organizmu

6. Określenie umiejętności

7. Analiza zebranych informacji

3.3.1. Wybór zajęcia do analizy

Pierwszym etapem analizy jest ustalenie, jakie zajęcie będzie poddane analizie. Najczęściej jest to zajęcie określone przez pacjenta jako cel terapii, ale może to być również zajęcie, które chcemy zaproponować konkretnemu pacjentowi jako formę aktywności ułatwiającą nam osiągnięcie celu założonego przez pacjenta (np. różne formy z zakresu zajęć plastycznych, które będą formą ćwiczeń małej motoryki). Sposób wyboru zajęcia determinuje rodzaj analizy aktywności, jaki będzie przeprowadzany przez terapeutę zajęciowego – czy będzie to analiza wykonywana w kontekście konkretnego pacjenta, czy analiza pozwalająca określić potencjał terapeutyczny analizowanego zajęcia.

Analiza aktywności w kontekście konkretnej osoby jest procesem indywidualnym, spersonalizowanym. Dostarcza nam licznych informacji o sposobie wykonania zajęcia przez konkretną osobę w konkretnych warunkach. Prowadząc taki rodzaj analizy, koncentrujemy się na zajęciu, które jest ważne dla naszego pacjenta. Jeżeli zajęcie jest złożone, nie opiera się na jednej czynności, to wtedy dzielimy je (np. ubieranie się jest zajęciem złożonym, w które wchodzi założenie skarpet, bielizny, spodni, bluzki itp.).

3.3.2. Podział czynności na etapy

Podział zajęcia na etapy pozwala na bardziej szczegółową analizę, ponieważ każdy krok niesie ze sobą informacje, które pozwolą na precyzyjne zaplanowanie interwencji terapeutycznej. Możemy zidentyfikować te etapy, które dla pacjenta są problematyczne, a zarazem kluczowe, jeśli chodzi o skuteczność wykonania zajęcia. Pewne etapy w wykonywaniu zajęcia są na tyle ważne, że od umiejętności czy możliwości ich wykonania zależy sukces realizacji całego zajęcia, np. odkręcenie kranu, gdy chcemy się umyć. Bez tego etapu, mimo iż jesteśmy w stanie samodzielnie się rozebrać, namydlić, spłukać, wytrzeć, nie będziemy mogli mówić o sukcesie w zakresie wykonania tej czynności.

Sposoby zdobywania informacji na temat etapów składających się na wykonywania zajęcia:

→ Obserwacja wykonania. Jest to niezwykle skuteczny sposób wykonania analizy, gdyż dostarcza bezcennych informacji o sposobie wykonywania danego zajęcia przez pacjenta. Możemy w trakcie obserwacji definiować problematyczne etapy podczas realizacji zadania. Najlepiej, aby obserwacja była przeprowadzona w warunkach, w jakich pacjent zazwyczaj wykonuje daną czynność. Można wtedy uzyskać informacje o warunkach środowiska i ich wpływie na wykonywane zajęcie. Cennym uzupełnieniem takiej analizy jest rejestracja wideo, która daje możliwość odtworzenia i dogłębnej analizy pod kątem ustalania planu terapii.

→ Wizualizacja. Przy prostych czynnościach, które znamy z autopsji, jesteśmy w stanie wymienić i odtworzyć poszczególne etapy konieczne do zrealizowania, jakie mamy utrwalone w pamięci.

→ Samodzielne wykonanie czynności. Ten sposób wymaga od terapeuty zaangażowania się w wykonanie analizowanego zajęcia, a następnie podziału na etapy. Terapeuta sam wykonuje zajęcie, skupiając się na poszczególnych krokach niezbędnych do jego wykonania.

→ Rozmowa z pacjentem. Możemy poprosić pacjenta o informacje na temat poszczególnych etapów zajęcia i zaznaczenie, które z nich są problematyczne.

→ Rozmowa z osobą, która wykonuje analizowaną czynność.

Jeśli nie mamy możliwości obserwacji wykonania zajęcia, a sami nigdy go nie wykonywaliśmy, można poprosić kogoś, kto je wykonywał, o informację, z jakich etapów dane zajęcie się składa, a następnie przeanalizować je w kontekście pacjenta. Możemy wtedy odpowiedzieć na pytanie, czy pacjent będzie w stanie sprostać wymaganiom, jakie stawia dane zajęcie.

Zastanów się

Wypisz, na jakie etapy podzielisz czynność mycia rąk. Poproś kolegę o wykonanie tych czynności. Czy wykonując tylko wymienione przez ciebie etapy, mógł skutecznie wykonać to zajęcie?

3.3.3. Określenie materiałów, narzędzi, sprzętu i warunków środowiska niezbędnych do wykonania czynności

Przeanalizowanie potrzeb materialnych i społecznych niezbędnych do wykonania czynności poddawanej analizie pozwala terapeucie na jeszcze pełniejsze spojrzenie na zajęcie. Wszystkie materiały, narzędzia, sprzęt czy aspekt socjalny stanowią kontekst środowiskowy dla zajęcia i mogą znacząco wpływać na sposób jego wykonania. Zrozumienie tej zależności daje inną perspektywę, z której widać wzajemną zależność pomiędzy pacjentem, zajęciem a środowiskiem, co pozwala terapeucie na odpowiedni, dobrany do potrzeb sposób adaptacji. Jest to niezwykle istotny etap analizy, ponieważ uzmysławia potrzebę spojrzenia na zajęcie w kontekście środowiska zarówno fizycznego, jak i społecznego, w którym jest ono wykonywane. Ta sama czynność wykonywana w odmiennych warunkach środowiska fizycznego, z wykorzystaniem innych narzędzi, może przebiegać zupełnie inaczej – warunki środowiska mogą ułatwiać lub utrudniać wykonywanie różnych zajęć. Podobnie jest ze środowiskiem społecznym. Obecność innych osób może być dla pacjenta czynnikiem ułatwiającym lub hamującym, wszystko zależy od kontekstu konkretnej osoby.

Tabela 1. Elementy analizy trzeciego etapu

Zastanów się

Spróbuj przeprowadzić etap trzeci analizy aktywności dla wybranej czynności życia codziennego, jaką wykonujesz. Zastanów się, w jakim stopniu środowisko fizyczne i społeczne wpływa na sposób wykonania tego zajęcia przez ciebie. Przeanalizuj, które aspekty środowiska fizycznego i społecznego są czynnikami ułatwiającymi, a które utrudniającymi wykonanie tego zajęcia przez ciebie.

3.3.4. Funkcje organizmu

Aby dobrze zrozumieć wszystkie aspekty związane z zajęciem, należy również przeanalizować, jakie struktury organizmu są zaangażowane podczas wykonywania danego zajęcia. Wydany przez AOTA w 2008 r. dokument „Occupational Therapy Practice Framework. 2nd Edition” zaleca przeprowadzenie analizy zgodnie z Międzynarodową Klasyfikacją Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia (ICF – International Classification of Functioning, Disability and Health) opracowaną przez Międzynarodową Organizację Zdrowia (WHO – World Health Organisation) w 2001 r. W klasyfikacji ICF funkcje to fizjologiczne funkcje organizmu, a właściwie jego poszczególnych układów, z uwzględnieniem funkcji psychicznych. Kompleksowa analiza aktywności wymaga oceny zaangażowania w podejmowane zajęcie poszczególnych struktur czy funkcji organizmu. Klasyfikacja ICF jest dla terapeuty formą przewodnika, który ułatwia zrozumienie, w jakim stopniu zaburzenia w obrębie poszczególnych funkcji fizjologicznych mogą się przełożyć na możliwości i sposób wykonywania przez pacjentów poszczególnych zajęć. Międzynarodowa Klasyfikacja Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia wyróżnia następujące funkcje organizmu:

→ funkcje umysłowe,

→ funkcje narządów zmysłów i ból,

→ funkcje głosu i mowy,

→ funkcje układu sercowo-naczyniowego, oddechowego, krwiotwórczego i odpornościowego,

→ funkcje układu trawiennego, metabolizmu i układu hormonalnego,

→ funkcje układu moczowo-płciowego i rozrodczego,

→ funkcje nerwowo-mięśniowo-szkieletowe i funkcje związane z ruchem,

→ funkcje skóry i struktur powiązanych ze skórą.

3.3.5. Struktury organizmu

Struktury organizmu w klasyfikacji ICF to części anatomiczne, takie jak narządy, kończyny i ich poszczególne elementy składowe. Wpływają one bezpośrednio na funkcjonowanie poszczególnych układów, dlatego też są mocno powiązane z funkcjami organizmu. Zaburzenia w zakresie struktury przekładają się na dysfunkcje fizjologiczne poszczególnych układów. Informacje zdobyte na podstawie analizy etapu czwartego i piątego pozwalają terapeucie lepiej zrozumieć czynniki wpływające na możliwość wykonywania zajęć przez pacjenta i przełożyć tę wiedzę na konkretną interwencję w procesie terapii. Przeprowadzając analizę aktywności, terapeuta zajęciowy powinien zastanowić się, w jakim stopniu zaburzenia w zakresie funkcjonowania czy niepełnosprawność pacjenta przekłada się na wykonywane zajęcie.

3.3.6. Umiejętności

Kolejnym krokiem analizy aktywności jest określenie wymaganego poziomu umiejętności koniecznego do wykonania zajęcia. Umiejętności są powiązane ze strukturami i funkcjami organizmu omówionymi w poprzednich punktach analizy aktywności, są skorelowane z ich stanem i sprawnością funkcjonowania. Każde z poddawanych analizie zajęć powinno być przeanalizowane pod kątem umiejętności niezbędnych do jego wykonania. W zależności od rodzaju analizy, jaki jest realizowany przez terapeutę zajęciowego, ocenę można przeprowadzić podczas obserwacji wykonania zajęcia przez pacjenta (occupation based activity analysis) lub określić podczas przeprowadzania analizy aktywności bez kontekstu konkretnej osoby. Oceniając, należy pamiętać, że możliwości wykonania zajęcia nie zależą tylko od czynników osobowych (poziom umiejętności, sprawność funkcjonalna), ale także od czynników związanych z samym zajęciem (rzeczy niezbędne do wykonania zajęcia) oraz środowiskiem, w którym zajęcie jest realizowane. Dobrze przeprowadzona analiza aktywności uwzględnia wszystkie te aspekty związane z wykonywaniem zajęcia. Przykładem obrazującym powyższe zależności może być jazda na rowerze. Wymagany poziom umiejętności będzie różny w zależności od środowiska, w którym pacjent będzie jeździł na rowerze – innego stopnia umiejętności motorycznych, percepcyjnych czy emocjonalnych wymaga jazda na rowerze drogą publiczną, ścieżką rowerową czy leśną drogą. Wszystkie te aspekty muszą być przeanalizowane w trakcie analizy aktywności, aby jak najlepiej przeprowadzić proces terapii zajęciowej.

Wspomniany już dokument „Occupational Therapy Practice Framework. 2nd Edition” definiuje pięć obszarów umiejętności:

→ motoryczne i praksji,

→ sensoryczne i percepcyjne,

→ emocjonalne,

→ kognitywne,

→ społeczne i komunikacji.

Zajęcia, które wykonujemy w życiu codziennym, wymagają od nas różnego zakresu umiejętności z wyżej wymienionych obszarów. Interakcja pomiędzy poszczególnymi umiejętnościami umożliwia skuteczne i satysfakcjonujące wykonywanie podejmowanych zajęć. Analiza poziomu umiejętności potrzebnego do wykonania czynności powinna być kompleksowa i uwzględniać również wzajemny wpływ umiejętności z poszczególnych obszarów na wykonanie zajęcia.

Zastanów się

Jakie umiejętności i w jakim stopniu są wykorzystywane podczas wygłaszania przemówienia na forum publicznym?

W jaki sposób poszczególne obszary umiejętności oddziałują na siebie i wpływają na wykonanie tego zajęcia?

3.3.7. Analiza zebranych informacji

Ostatni etap jest niezwykle istotny w przebiegu procesu analizy. Pozwala na zebranie wszystkich informacji dotyczących konkretnego zajęcia i wyciągnięcie wniosków, które należy uwzględnić w procesie terapii zajęciowej. Wykonując analizę aktywności zajęcia definiowanego przez pacjenta jako cel terapii, należy pamiętać o uwzględnieniu w tej analizie kontekstu konkretnej osoby. Istotne jest uwzględnienie konkretnych warunków środowiska fizycznego, społecznego, w jakich pacjent funkcjonuje, ważny jest również kontekst osobowy, role, jakie odgrywa pacjent, jego nawyki, przekonania. Tylko taka kompleksowa analiza ułatwia terapeucie odpowiednie zaplanowanie procesu terapii i ułatwia osiągnięcie założonego celu. Rozważając informacje zdobyte w procesie analizy aktywności, terapeuta zajęciowy może zaadaptować zajęcie poprzez:

→ zmianę sposobu wykonania zajęcia,

→ wprowadzenie sprzętu ułatwiającego wykonanie zajęcia,

→ adaptację środowiska, w jakim zajęcie jest wykonywane.

Prawidłowo przeprowadzona analiza aktywności pozwala terapeucie na właściwe wykorzystanie zajęcia jako narzędzia terapeutycznego oraz ułatwia odpowiednią adaptację dostosowaną do potrzeb i możliwości pacjenta, aby umożliwić mu wykonywanie danego zajęcia.