Читать книгу Terapia zajęciowa - Группа авторов - Страница 8

Model Person – Environment – Occupation (model PEO) ukazuje wykonywanie zajęć (occupational performance) z trzech perspektyw: osoby, środowiska i samego zajęcia. Według modelu zajęcie może zostać wykonane, jeżeli osoba ma odpowiednie kompetencje, motywację, a środowisko, w którym się znajduje, sprzyja wykonaniu zajęcia.

Model PEO zakłada istnienie transaktywnej relacji pomiędzy osobą, środowiskiem a zajęciem. Perspektywa transaktywna oznacza współzależność osoby i środowiska, w którym osoba wykonuje różne zajęcia. Terapeuta, korzystając z modelu PEO, powinien oceniać sytuację pacjenta w sposób kompleksowy, nie może oceniać tylko osoby (jej możliwości, zdolności, ograniczeń) lub tylko środowiska czy zajęcia. Zachowanie podlega bowiem wpływom środowiska – zmiana kontekstu (czasu, miejsca, społeczności itd.) zmienia zachowanie, sposób dochodzenia do celu i dlatego przedmiotem badania w modelu PEO jest dana sytuacja, zdarzenie (event) oceniane kompleksowo, z uwzględnieniem czynników zarówno osobowych, jak i środowiskowych.

Rycina 1. Model PEO; na wykresie koła symbolizujące: osobę, środowisko, zajęcie; część wspólna = occupational performance = fit.

Poszczególne składowe modelu PEO

Osoba

Osoba w modelu PEO określona jest jako jednostka, indywiduum, składające się z ciała, umysłu i ducha. Osoba ciągle się rozwija i jest wewnętrznie zmotywowana, nieustannie wchodzi w interakcje ze środowiskiem, odgrywając różnorodne, zmieniające się w trakcie życia role społeczne. Zgodnie z perspektywą transaktywną, zawsze należy rozpatrywać osobę w konkretnym kontekście. Osoba wyposaża ów kontekst sobą: wiedzą, umiejętnościami, zdolnościami (motorycznymi, sensorycznymi, poznawczymi), doświadczeniem, ale również osobowością, temperamentem, sposobem bycia, kulturą, z której się wywodzi. Osobę charakteryzuje subiektywne patrzenie na rzeczywistość oraz zmienność. Zmiany zachodzące w osobie dotyczą m.in. jej cech, zdolności, umiejętności, sposobu myślenia o sobie i świecie, poczucia własnych możliwości, codziennej rutyny, zwyczajów.

Środowisko

Środowisko wyznacza kontekst dla wykonywania zajęć (occupational performance). Dzieli się na: kulturowe, socjoekonomiczne, instytucjonalne, fizyczne i społeczne. Każde jest równie ważne do rozważenia, przy czym zawsze środowisko jest rozważane z perspektywy osoby. Środowisko nadaje role, wyzwala określone aktywności i determinuje sposób ich wykonania, wymaga pewnych zachowań, np. środowisko kulturowe kształtuje poglądy i sposób postrzegania świata, co w efekcie kształtuje to, jak ludzie myślą o sobie i co chcą robić lub czego się od nich oczekuje (w zależności od stopnia zinternalizowania wartości kulturowych); środowisko socjoekonomiczne wpływa na percepcję możliwości – określenie, co mogę zrobić, czego nie; środowisko społeczne dostarcza wsparcia osobowego, wyzwala motywację, a środowisko fizyczne ściśle wytycza sposoby wykonywania zajęcia. Zarówno osoba, jak i środowisko zmieniają się w czasie. Zmienność może dotyczyć np. wyznawanych wartości, poglądów, ale również warunków życia, statusu społecznego, ekonomicznego, polityki społecznej i innych.

Zajęcie

Ludzie podejmują zajęcia w celu podtrzymania życia, ekspresji oraz spełnienia (satysfakcji). Posiadanie zajęcia jest wewnętrzną potrzebą każdego człowieka. W zależności od etapu życia zajęcia się zmieniają (aspekt czasowy). Dziecko ma narzucony rytm dnia przez rodziców, osoba dorosła jest bardziej niezależna.

Zajęcia są złożone z mniejszych składowych i osadzone w obrębie poszczególnych ról społecznych. Stosowany w modelu podział zajęć obejmuje: role społeczne – zajęcia – zadania – czynności – zdolności (np. rola: pracownik [worker] – zajęcie: dokumentacja wykonanych prac – zadanie: pisanie raportu – czynność: pisanie – zdolności: chwyt, siła mięśni, wytrzymałość, koordynacja wzrokowo-ruchowa, poczucie odpowiedzialności).

Wykonywanie zajęć (occupational performance)

Wykonywanie zajęć to wynik transakcji osoby, środowiska i zajęcia (część wspólna trzech kół przedstawiona na rycinie 1); rezultat tego, co dana osoba w określonym czasie i miejscu w konkretny sposób wykonuje. Jest to dynamiczne doświadczenie (subiektywizm) osoby zaangażowanej w celowe zadania w obrębie środowiska i wymaga od niej wielu umiejętności, m.in. organizacji i doboru zajęć, nadawania priorytetów, ciągłego renegocjowania wizerunku siebie i swoich ról w społeczeństwie – nadawania znaczenia swoim czynom. Obszar wykresu określony jako wykonywanie zajęć świadczy o stopniu dopasowania zachodzącym pomiędzy osobą a środowiskiem i zajęciem (person – environment – occupation fit). Obszar ten powinien być jak największy.

Czym jest terapia zajęciowa według modelu PEO?

Celem interwencji terapeuty zajęciowego jest zwiększenie możliwości wykonywania konkretnych zajęć przez daną osobę w określonym środowisku, tj. zwiększenie części wspólnej trzech kół (ryc. 1). Model zostawia terapeucie pełną dowolność, jeśli chodzi o sposób dochodzenia do celu. Może to nastąpić w obrębie interwencji terapeutycznej skierowanej w którąkolwiek składową modelu tj. w osobę, środowisko lub samo zajęcie, gdyż zawsze dojdzie do zmiany w obrębie fit. Jednocześnie model PEO zakłada, że dokładnego zakresu i rodzaju zmiany nie da się przewidzieć.

Model PEO dostarcza ram dla praktyki terapii zajęciowej, pokazuje możliwość używania różnych ścieżek prowadzących do celu, kieruje uwagę na różne konteksty interwencji. Nie towarzyszy mu zbiór narzędzi badawczych czy zbiór wytycznych dla interwencji; to terapeuta decyduje o tym, jakiego narzędzia oraz jakiej ramy odniesienia użyć w procesie terapii zajęciowej.