Читать книгу Отзвук героизма / Батырлык кайтавазы - - Страница 4

Һәр төбәкнең, һәр авылның кабатланмас үз тарихы бар. Әнә шул гыйбрәтле вә данлы тарихны тудыручылар – теге яки бу авылның фидакяр җанлы, якты күңелле, көчле рухлы, тынгысыз кешеләре. Аларның нурлы исемнәрен галиҗәнап Вакыт һич оныттырмый, кешеләрнең исләренә әледән-әле төшереп тора.

Шулай дигәч тә, хәтеремдә 2010 елның май ае яңарды. Бөек Ватан сугышында җиңүебезнең 65 еллыгын бәйрәм иткәндә, Мамадыш районының Албай авылында берьюлы биш каһарманга, шулай ук яу кырында һәлак булган һәм исән кайткан якташларга багышланган мемориаль үзәк ачылды. Әлеге тантанага муниципаль район хакимияте башлыгы Анатолий Петрович Иванов җитәкчелегендәге мәртәбәле делегация килде. Керәшен татарлары яши торган ошбу авыл халкы үзенең тәвәккәллеге, бердәмлеге, максатчанлыгы белән бик күпләрне сокландыра. Чыгыш ясаучылар да һәр батырга аерым-аерым тукталып, аларның Ил-Ватан каршында күрсәткән фидакярлекләрен яктыртып үттеләр.

Гражданнар сугышы чорының легендар каһарманы Степан Домолазов

Албайлыларның иң беренче горурлыгы – Гражданнар сугышы чорының легендар каһарманы Степан Васильевич Домолазов (1885–1937).

Укый-яза белгән зирәк егетне 1906 елда патша армиясенә алалар. Тиздән аңа фельдфебель чины бирелә. 1910 елда Степан прапорщиклар мәктәбен тәмамлый. Бер елдан соң аны фехтование буенча инструкторлар әзерли торган Варшава округ мәктәбенә укырга җибәрәләр. 1915 елда, хәрби хезмәттә көе, С. Домолазов Казандагы 1 нче ирләр гимназиясен тәмамлый.

Беренче бөтендөнья сугышы елларында кыю һәм батыр штабс-капитан Степан Васильевич Георгий тәресе белән бүләкләнә. Гражданнар сугышы чорында ул – Казан губернасының Мамадыш өязендә хәрби комиссар, атаклы Азин дивизиясенең 39 нчы полкы командиры. Аның полкы Көнчыгыш фронтта адмирал Колчак гаскәрләренә каршы батырларча сугыша. 1920 елда Көнбатыш фронтта ак поляклар белән көрәшкәндә дә үзен бары тик уңай яктан гына таныта ул. Гражданнар сугышын Степан Васильевич дивизия командиры буларак тәмамлый.

1923–1925 елларда исә С. В. Домолазов – Татарстан АССР хәрби комиссары. 1925 елда ул М. В. Фрунзе исемендәге Хәрби академияне тәмамлый һәм 1937 елга кадәр Кызыл армиянең Идел буе хәрби округында җаваплы вазифалар башкара. Күрсәткән батырлыклары өчен ул өч мәртәбә Сугышчан Кызыл Байрак ордены, исемле корал һәм алтын сәгать белән бүләкләнә.

Ни кызганыч, 1937 елда Степан Васильевич репрессия корбаны була. Еллар үткәч, ул аклана – намуслы исеме халык күңелендә яңадан якты йолдыз булып кабына!..

Советлар Союзы Герое Михаил Москвин

Албайлылар Советлар Союзы Герое Михаил Кириллович Москвин (1910–1969) белән дә нык горурланалар.

Авылда башлангыч мәктәпне тәмамлагач, Михаил авыл хуҗалыгында, Белоруссиядәге һәм Төньяк Кавказдагы төзелешләрдә, аннары туган ягында район Советы башкарма комитеты секретаре булып эшли. 1932–1935 елларда М. К. Москвин Кызыл армия сафларында хезмәт итә һәм яңадан 1941 елның октябрендә хәрби хезмәткә алына. Михаил Кириллович 1942 елның октябреннән – Бөек Ватан сугышы фронтында.

Советлар Союзы Герое Иван Максимов

Россия Федерациясе Герое Георгий Смирнов

Үзәк фронтның 60 нчы армиясе карамагындагы 7 нче гвардияче механикалаштырылган корпусның 26 нчы гвардияче механикалаштырылган бригадасы батальоны командиры, гвардия өлкән лейтенанты Москвин 1943 елның сентябрендә Киевтан төньяктарак тарафта үз сугышчылары белән беренчеләрдән булып Днепрны кичә, сугышчыларын һөҗүмгә күтәрә һәм плацдарм яулый. Әлеге мөһим плацдармны үз кулларында нык тотып, батальон дошманның биш контрһөҗүмен кире кайтара, бригаданың һәм корпусның төп көчләренә елганы кичәргә ярдәм итә. Шушы батырлыгы өчен М. К. Москвинга 1943 елның 17 октябрендә Советлар Союзы Герое исеме бирелә.

1945 елда ул Ленинградта Югары бронетанк гаскәрләре офицерлары мәктәбен тәмамлый. 1946 елда майор Москвин запаска күчерелә. Ул Мамадыш районының «Камский» леспромхозында эшли. Кыю офицер Ленин, II дәрәҗә Ватан сугышы, Кызыл Йолдыз орденнары, медальләр белән бүләкләнә.

Социалистик Хезмәт Герое Иван Иванов

Советлар Союзы Герое исемен горур йөрткән өченче батыр – Иван Тихонович Максимов (1924–1987) – шулай ук албайлыларның тирән хөрмәт иткән, яраткан авылдашларыннан санала.

Сигезенче классны тәмамлагач, Иван колхозда хисапчы булып эшли башлый. 1942 елның августында аны Кызыл армия сафларына алалар. 1943 елда егет Смоленск хәрби пехота училищесын тәмамлый. 1943 елдан ул – хәрәкәттәге армиядә, сугышчан операцияләрдә катнаша башлый. Рота командиры – өлкән лейтенант Максимов 1945 елның 30 мартында Данциг шәһәре (Польша) читендә ныгытылган саклану сызыгын штурмлаганда сугышчыларын беренче булып һөҗүмгә күтәрә. Рота шәһәрне азат итүдә дә актив катнаша. Аннары, дошман танкларының алты контрһөҗүмен кире кагып, кул астында булган чаралар белән Висланы кичә, полкның төп көчләре килеп җиткәнгә кадәр, кулга төшерелгән плацдармны нык тотып тора. Тәвәккәл офицер И. Т. Максимовка Советлар Союзы Герое исеме 1945 елның 29 июнендә бирелә.

Албайлылар арасында «Россия Герое» исемен йөртүче хәрби очучы да бар әле. 1914 елда туган Георгий Семёнович Смирнов фашист карчыгаларына каршы көрәштә искитмәле батырлык үрнәкләре күрсәтә. Ул дошманның биш самолётын бәреп төшерә; егерме ике хәрби очыш барышында гитлерчыларның өсләренә унҗиде тонна бомба ташлап, аларның танк колонналарын, автомашиналарын юк итә.

50 нче авиация дивизиясенә караган 81 нче авиация полкының звено командиры, лейтенант Г. С. Смирнов 1941 елның 8 сентябрендә үк Советлар Союзы Герое дигән олуг исемгә тәкъдим ителсә дә, хәрби бүләкне үз вакытында ала алмый. 1941 елның 31 октябрендә, авыр яралану сәбәпле, Георгий Семёнович госпитальдә вакытсыз вафат була. Бүләкләү кәгазьләре дә каядыр адашып йөри…

Сугыш башланганга 67 ел узгач, Алтын йолдыз медале, бәхеткә, үзенең иясен эзләп тапты. Бу өлкәдә Г. С. Смирнов хезмәт иткән полк ветераннары советы, Геройның улы Геннадий Георгиевич һәм кызы Галина Георгиевна зур эшчәнлек күрсәттеләр. Без дә, эзтабар буларак, үз өлешебезне керттек. Нәтиҗәдә Россия Федерациясе Президенты В. В. Путинның 2008 елның 8 мартында игълан ителгән Указы нигезендә лейтенант Г. С. Смирновка «Россия Федерациясе Герое» дигән олуг исем бирелде.

Безнең «Хәтер яктысы» эзләнү экспедициясе әгъзалары да албайлы батырларның фидакярлеген мәңгеләштерү буенча күркәм эшләр башкардылар. Мамадыш районы үзәгендәге Хәтер паркында Советлар Союзы Геройлары М. К. Москвинга, И. Т. Максимовка, Россия Герое Г. С. Смирновка мәһабәт бюстлар куелды (скульпторлары – әтиле-уллы Альфрет, Альберт, Гадел Әбдрәшитовлар). Күренекле журналист-публицист, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре Александр Сергеевич Филиппов алар турындагы энциклопедик мәгълүматларны «Герой керәшеннәр» дигән китабына да (Казан, «Сүз» нәшрияты, 2009) кертте. Албайлы каһарманнарның икесе (М. К. Москвин, И. Т. Максимов) 2000 елда Татарстан китап нәшриятында без әзерләп чыгарган «Батырлар китабы» нда («Книга Героев») түрдән урын алды. Г. С. Смирнов турында да газеталарда һәм «Казань» журналында күләмле язмалар урнаштырдык. Георгий Семёнович хакында 2012 елда «Идел-Пресс» нәшриятында дөнья күргән «Россия Федерациясе Геройлары» дигән китапта да тәфсилләп сөйләнелә.

Албай авылында ачылган мемориаль комплекста тагын сугыш һәм хезмәт батыры, Социалистик Хезмәт Герое Иван Захарович Ивановның да исем-фамилиясе мәрмәр плитәләргә алтын хәрефләр белән уеп язылган. Тумышы белән Албай авыл җирлегенә керүче Зур Арташ авылыннан ул. 1927 елда дөньяга килгән әлеге каһарман, япон самурайларына каршы фидакярләрчә көрәшеп, «Японияне җиңгән өчен» медале һәм II дәрәҗә Ватан сугышы орденына лаек була.

Сугыштан соңгы гомерен Иван Захарович тулысынча урман хуҗалыгына багышлый. Мәскәүдәге урман хуҗалыгы техникумын һәм Йошкар-Оладагы урман хуҗалыгы институтын тәмамлый. Гади мастердан – баш инженерга, аннары «Кама» леспромхозы директоры дәрәҗәсенә кадәр күтәрелә Иван Захарович. Ул эшләгән елларда леспромхоз коллективы, ил күләмендә иң югары нәтиҗәләргә ирешеп, Хезмәт Кызыл Байрагы орденына лаек була. Директор исә «Почёт билгесе», Ленин орденнары белән бүләкләнә. Татарстанның һәм Россиянең атказанган урманчысы И. З. Ивановка 1985 елда «Социалистик Хезмәт Герое» дигән мактаулы исем бирелә…

Әйе, Галәм – үзенең ай-йолдызлары, халкыбыз исә үзенең батыр уллары һәм кызлары белән матур бит!.. Мамадыш районы җитәкчеләре шуны яхшы аңлап, үткәнне барлап, киләчәккә карап эш итәләр.

* * *

…Мемориаль комплекстагы тантана барышында мин дә бер шигыремне укыдым. Рәхим-шәфкатьсез дошманга каршы хәлиткеч көрәш мәйданында мәңгелеккә ятып калган албайлыларга, арташлыларга һәм башка каһарман якташларыбызга багышлана ул: