Читать книгу Отзвук героизма / Батырлык кайтавазы - - Страница 9

Шагыйрь күңеле сизгер барометр кебек бит ул! Никадәр генә оптимист булса да, Ватан солдаты – талантлы яшь язучы Мөхәммәт Әхмәтгалиев тә сугыш дигән җәһәннәм уты эченнән исән-сау чыгачагына бик үк ышанып җитмәгәндер. Бигрәк тә күз алдында якын дуслары-көрәштәшләре дошман ядрәләреннән, снаряд-мина кыйпылчыкларыннан кырылып торганда.

«…Кичә көне буе снаряд, миналар астында чокырларда яттык. Берничә кешене үтерде. Осколкалар белән яраланучылар күп, – дип яза ул 1943 елның августында әнисе Өммегөлсем Кулиевага җибәргән иң соңгы хатларының берсендә. – Мөгаен, бүген кич без дә сугышка керербез… Шулай, әнкәй, язганын күрербез… Менә акрын гына кояш бата… Ул җылы кояш минем өчен яңадан иртәгә чыгармы? Белмим. Вакыт таба алсам, иртәгә сугыштан алган тәэсирләрем турында язармын…»

27 августта язылган ошбу хатның газизләренә ахыргы хәбәре-сәламе булырын, мөгаен, Мөхәммәт үзе дә сизенгәндер. 28 августта инде ул – тынгысыз-ярсу йөрәгендә фашистларга каршы чиксез нәфрәт, якыннарына карата тиңсез мәхәббәт ялкыннары дөрләгән автоматчы егет – Калинин фронтындагы 83 нче укчы корпусның 124 нче бригадасы сугышчылары белән бергәләп Смоленск өлкәсенең Мышково авылы янында дошманга каршы хәлиткеч һөҗүмгә күтәрелә. Һәм шунда, яу кырында, егерме өч яшьлек шагыйрь егет үлемсезлеккә атлый. Күкрәге белән каплап, рота командирын дошман ядрәләреннән саклап кала ул. Яшендәй якты-кыска гомеренең соңгы минутларында да үзе турында түгел, өлкән иптәше турында кайгырта Мөхәммәт…

* * *

Хәзер исә әлеге каһарман һәм аның әти-әнисе, нәсел-нәсәбе белән якыннанрак танышып үтик. Мөхәммәт батырның бертуганнары: энесе – техник фәннәр докторы, профессор Ильяс әфәнде Әхмәтгалиев (1927–1993) һәм сеңлесе – озак еллар дәвамында Татарстан китап нәшриятында редактор булып эшләгән, республикабызның Журналистлар берлеге әгъзасы Мәрьям ханым Әхмәтгалиева хатирәләрендә аларның һәркайсы ачык чагылыш тапкан: «Әтиебез – Ибраһим Җиһангәрәй улы Әхмәтгалиев (1888–1932), бик яшьли ятим калып, унике яшеннән байларга хезмәтче булып ялланган. Үтә тырышлыгы, булдыклылыгы, җитезлеге, тапкырлыгы нәтиҗәсендә ул приказчик дәрәҗәсенә күтәрелә, Яңа бистәдә шаулап торган алма бакчасы уртасында үз йортын булдыра, ике сыер асрый. Әмма бәхетле тормышлары 1932 елда җимерелә. Әтиебез, бер атна урын өстендә ятып, кырык дүрт яшендә үпкә шешеннән вафат була. Утыз сигез яшенә дә җитмәгән әниебез – Өммегөлсем Габделвахит кызы Кулиева (1895–1984) – өч бала, кияүгә чыкмаган Зәйнәп исемле бертуган сеңлесе белән язмыш кочагында кала. Җитмәсә, әтисе дә юк бит янәшәсендә – утлар-сулар кичкән, заманында Ишморатов дигән байларда приказчик булып эшләгән Габделвахит Йосыф улы да 1934 елда ук инде гүр иясе була… Шуннан соң әниебез, тормышның очын очка ялгау өчен, тегү фабрикасына эшкә урнаша. Тора-бара абыебыз Мөхәммәт тә аның кул астына керә башлый. Укулар тәмамланып, җәйге каникулга туктау белән, күрше-тирәдә яшәүчеләрнең утыннарын кисеп-ярып, өеп кую дисеңме, баржадан йөк бушатырга Бакалтайга йөрү дисеңме, өй эшләрендә булышу дисеңме – һәммәсен дә ялт иттереп куяр иде Мөхәммәт абыебыз. Без яшьрәкләр исә һәрвакыт аның кебек булырга тырыша идек.

Яшь язучы Мөхәммәт Әхмәтгалиев (уңнан сулга) каләмдәш дуслары Гарәфи Хәсәнов, Җәвад Тәрҗеманов белән. Казан, 1938

Әниебезнең бертуган абыйсы – күренекле журналист, җырчы һәм җәмәгать эшлеклесе Ибраһим Кулиев (1885–1937) һәм аның улы – танылган инженер, Казан һәм Уфа радиолары эшчәнлегенә нигез салучы, радио буенча татар телендә чыккан беренче китапның авторы Салих Кулиев (1908–1939), – кулга алынып, «халык дошманы» буларак, атылганчы, безнең гаиләгә хәйран ярдәм итеп тордылар. Алар «таш капчык» ка озатылгач та, әнинең әнисен – Латыйфа абыстайны – тизрәк үзебезгә алу хәстәрен күрдек. Әбиебез газиз балаларының 1957 елда тулысынча аклануларын, ни кызганыч, ишетә-күрә алмады – 1942 елның 1 маенда вафат булды…

Горурланып әйтә алабыз: Ибраһим һәм Салих Кулиевлар – Татарстан тарихында гына түгел, әлбәттә инде, абыебызның үсүендә-формалашуында якты эз калдырган затлы шәхесләрдән иде…

Мөхәммәт абыебыз дигәннән, ул 1920 елның 20 гыйнварында Яңа бистәдә дөньяга килгән. Туу турындагы таныклыгына, ни сәбәптәндер, туган көне «21 февраль» дип язып куйганнар…

Яңа бистәдәге 13 нче татар урта мәктәбен тәмамлаганнан соң, абыебыз 1938–1941 елларда Казан дәүләт педагогия институтының биология факультетында белем алды. Бөек Ватан сугышы башлангач, студент иптәшләре белән бергә Кайбыч районында окоплар, танкка каршы траншеялар казуда катнашты. Аннары Ленинградтан Казанга күчеп килгән хәрби заводларның берсендә эшли башлады…

Абыебызны сугышка 1942 елның 22 маенда – Калинин исемендәге шул заводта эшләгән җиреннән алдылар. Аны фронтка озату берничә көнгә сузылды. Казан вокзалы каршындагы бакча кырыенда көннәр буе поезд көтү. Армиягә алынган егетләр, ирләр, озатучылар барысы бергә әле. Гармуннар… Йөрәк өзгеч җырлар… Әйтеп каласы сүзләр, истә калдырырлык итеп карашулар… Команда биреп, берәүләрне, тезеп, барлап, вокзал эченә алып кереп китәләр. Озатучылар койма янында өзелеп-өелеп кала – перронга керергә рөхсәт юк. Китәләр, яңалары килә. Халык бетми, мәйдан гөрли, җырлый, елый… Көнозын торгач, иртәгә дип, абыйларны кире кайтардылар. Тагын бер төн үз өебездә бергә куну шатлыгы…

Ниһаять, абыебызны армиягә озатып җибәрдек. Шул ук көнне аннан хәбәр дә килеп иреште. Дөресрәге, блокнот битенә ашыгып кына язылган ул хат-записканы бер узгынчы өебезгә кертеп чыккан иде…

Шуннан соң да абыебыздан хат-хәбәрләр өзлексез килеп торды – бигрәк тә тынгысыз, кайгыртучан изге җан иде шул ул – кадерле, үтә якын кешебез! Хәтта кыска-кыска җөмләләреннән дә безне ничек кенә булса да борчымаска тырышу, тынычландыруга көчле омтылыш, күңел җылысы бөркелеп тора иде аның…

1943 елның август азагында дошман ядрәсеннән гомере киселгәнчегә хәтле Мөхәммәт абыебызның рухы, җаны гел безнең белән бергә булды. Хәер, хәзер дә ул безнең арада! Мөхәммәт абыебызның көндәлекләрен, сугыштан язган хатларын, шигырьләрен укып, фоторәсемнәренә карап, без аны һәр көнне күңелләребездә яңартабыз…

Абыебыз бик матур – бөдрә чәчле, уйчан кара күзле, таза-төз гәүдәле чын егет иде. Тавышы бик моңлы булып, җырларга да, биергә дә бик яратты. Өстәвенә үткен телле, тапкыр сүзле дә иде ул…

Беренче әдәби язмаларыннан күренгәнчә, абыебыз иҗат эше белән 1934 елдан шөгыльләнә башлый. Беренче шигырьләре 1935 елда «Мехчы», «Яшь ленинчы» (хәзерге «Сабантуй») газеталарында, «Пионер каләме» (хәзерге «Ялкын») журналы битләрендә дөнья күрә, соңга таба «Шат балалык», «Алмаш», «Очкыннар», «Беренче көн» кебек күмәк җыентыкларда һәм альманахларда басылып чыга. Аның шигырьләре, эчтәлек ягыннан бәхетле балачак, яшьлек ялкыны, илне саклау, котыпны җиңү кебек, шул чор поэзиясе өчен характерлы темаларны яктырта. Мөхәммәт абыебызның шагыйрьлек сәләте бигрәк тә кече һәм урта яшьтәге балалар өчен язган шигырьләрендә («Ата һәм бала», «Балык тотканда», «Бишек җыры», «Үгез», «Сеңлем бәхете» һ. б.) ачык күренә.

1941 елда Мөхәммәт абыебыз үзенең шигырьләре тупланган беренче җыентыгын басмага әзерләгән иде, әмма сугыш башлану сәбәпле, әлеге китап чыкмый калды…

Шулай да, Җиңү таңы атканнан соң, без аның бу изге хыялын якын дуслары ярдәмендә уңышлы төстә тормышка ашырдык…»

* * *

Мөхәммәт Әхмәтгалиевнең сугыш чоры көндәлекләрендә һәм фронттан язган кайбер хатларында – яшь язучының уй-кичерешләре, шул дәһшәтле чорга карата үз мөнәсәбәте-фикерләре…

Әлеге язмаларны тәртипкә салып матбугат өчен әзерләүдә Мәрьям ханым белән Ильяс әфәнде Әхмәтгалиевләрнең булышлыгы зурдан булды. Хатлардагы, көндәлекләрдәге искәрмәләр исә И. Әхмәтгалиев (И. Ә.) тарафыннан бирелде.