Читать книгу Отзвук героизма / Батырлык кайтавазы - - Страница 5

…Юлдашым – Бөек Ватан сугышы инвалиды һәм хезмәт ветераны Габдерәхим ага Габдрахманов белән Менделеев шәһәрендәге атаклы Революция тавының иң югары түбәсенә күтәрелдек. Биредән тирә-юнь – Рәсәйдә иң борынгылардан саналган химия заводы корпуслары һәм матурланып үсеп килүче яңа шәһәр – уч төбендәгедәй бик ачык күренеп тора. Янәшәдә генә, талчыбыклы ярларына тулышып, Тойма елгасы ага. Ул, кышкы йокыдан уянып, үзенең боз толыбын салырга өлгергән инде. Табигать күзгә күренеп яшәрә, җанлана. Язның шифалы җылы сулышын тоеп, Революция тавында яшел чирәм баш калкыткан, тау битләрендә саргылт ут төсендәге беренче чәчәкләр дә күренгәли. Габдерәхим абый әйтеп куйды:

– «Революция тавы» дип тикмәгә генә йөртелми бу тау. Биредә, элекке Тын тауда, Бондюг күгендә кара болытлар куера башлагач, бик күпләр, кулларына корал алып, контрреволюционерларга, акгвардиячеләргә каршы батырларча көрәшкәннәр. Химзавод эшчесе Шәрифулла бабайның да берьюлы биш улы – Кәлимулла (кызыл партизаннар отряды командирларының берсе), Габдрахман (монысы әтиебез була инде), Миңнәхмәт, Мөхәммәтгариф, Мөхәммәтшакир советлар власте өчен үз-үзләрен аямыйча сугышканнар монда. Алтынчы улларына – Хәбибрахман абыйга – Шәрифулла бабайны акгвардиячеләрдән яшереп саклау бурычы йөкләнгән була. Канга сусаган дошман аны – «биш улын, хәер-фатиха биреп, кызыллар сафына бастырган ата большевикны» – дөнья бетереп эзләгән. Әмма тиз генә табарлык җирдә булмаган ул. Хәбибрахман абый Шәрифулла бабайны, җитәрлек күләмдә азык һәм су биреп, үзе генә белгән урындагы тау куышына яшерә. Куыш авызын исә ташлар белән томалый. Әнә шулай исән кала безнең нәселнең олы горурлыгы-мактанычы Шәрифулла бабай!..

Башка туганнарыбыз да Гражданнар сугышыннан исән-сау кайта. Бөек Ватан сугышында да актив катнаша алар! Әмма әтиебез Габдрахманга гына бу бәхетле көннәрне күрергә насыйп булмады – Гражданнар сугышыннан авыр яраланып, контузия алып һәм салкын тидереп кайтканлыктан, дөньядан бик иртә китте… Әмма безнең химзаводта аны бик яхшы беләләр, намуслы тырыш хезмәте белән бик күпләрнең олы ихтирамын казанган иде әтиебез. Гомеренең соңгы көннәренә кадәр шунда эшләде бит ул!..

Өч бертуган – Миңнемөхәммәт, Котдус, Габдерәхим Габдрахмановлар

Габдерәхим абый бер мәлгә тынып калды. Аннары, уйчан карашын Революция тавының иң калку җирендә контрреволюционерларга һәм акгвардиячеләргә каршы аяусыз көрәштә батырларча һәлак булган каһарман якташларыбыз истәлегенә куелган мәһабәт һәйкәлгә һәм җирдәге сары чәчәкләргә төбәп, сүзен дәвам итте:

– …Кемгә ничектер, әмма миңа бу чәчәкләр батырларның кайнар каны тамган җирдә Мәңгелек ут булып кабынганнардыр кебек тоела. «Без монда, безне онытмадыгызмы?» дигәндәй, шул каһарманнар, һәр елны иртә язда чәчәкләр булып калкып, безгә эндәшәләр кебек…

Әтиебез Габдрахман да шушы туганнар каберлегендә ятадыр кебек тоела миңа. Нигә дисәң, аның кайнар каны да түгелгән бит шушы тау битләренә. Тозлы маңгай тире дә күп тамган. Заманында без ишле гаиләбез белән шушы тауда – Революция тавында яшәдек… Ә-ә-нә безнең барак урыны. Асты – таштан, өсте агачтан иде аның… Комсомол сафларына да шушында яшәгән чакта бастык. И-и-и, ул чактагы очынулар, шатланулар! Башта комсомолга Котдус абый керде, аннары Миңнемөхәммәт абый, соңыннан – мин… Без, комсомол исеме белән чиксез горурланып, ул елларда ниләр генә эшләмәдек үзебезнең төбәктә. Химзаводта ударникларча эшләү белән бергә, наданнарны укырга-язарга өйрәтергә, өмәләр оештырырга, клубта халыкка концерт-спектакльләр күрсәтергә, спорт ярышлары үткәрергә дә өлгерә идек!..

Комсомол сафларында тәрбияләнгән ир туганнары турында аеруча горурланып сөйли Габдерәхим абый. Горурланырлык та шул, аларның һәр икесе дә – Котдус та, Миңнемөхәммәт тә – үзләрен тыныч тормышта да, яу кырында да чын кешеләр итеп танытканнар.

Котдус абыйсы, әтиләре Габдрахман абый үлгәннән соң, гаиләдәге алты баланың иң өлкәне буларак, әнисе Фәрдәнә һәм туганнары өчен йортта төп таяныч булып кала. Гаҗәеп тырыш, һәр эшкә сәләтле Котдус ундүрт яшеннән инде химия заводында эшли башлый. Бераздан аны, иң алдынгы яшь эшчеләрнең берсе буларак, комсомол сафларына кабул итәләр һәм ячейка секретаре итеп сайлап куялар. 1930 елда булдыклы комсомолецны Кызыл армия сафларына алалар. Аннан ул 1932 ел азагында кече политрук дәрәҗәсендә әйләнеп кайта. Тагын җиң сызганып эшкә тотына тынгысыз егет. Бондюгта ОСОАВИАХИМның башлангыч оешмасына нигез салып, дүрт ел дәвамында аның рәисе вазифасын башкара, комсомол яшьләрне чын патриотлар итеп тәрбияли. Кызыклы бер мисал: Бондюг эшчеләр посёлогыннан чыккан алты Советлар Союзы Героеның һәркайсы заманында аның шәкертләре булган бит! Шушы факт үзе генә дә күп нәрсә турында сөйли.

1932 елда Котдус Габдрахманов ВКП(б) сафларына кабул ителә. Яшь коммунистка бераздан тагын да җаваплырак вазифалар йөклиләр. 1936–1939 елларда ул Татарстан Эчке эшләр халык комиссариатының (НКВДның) Алабуга, Биектау район бүлекләрендә эшли. Алабугада Анна исемле кыз белән танышып, гаилә корып җибәрә. Күпләрне сокландырып, бик тату-матур яшиләр алар. Ак финнарга каршы сугыш башлангач, Котдус үзе теләп фронтка китә. Мотоукчы полкның аерым чаңгычылар батальонында взвод командиры вазифасын башкара. Һәм коммунист лейтенант Габдрахманов бу сугыштан, СССР – Финляндия арасында солых килешүе төзелүгә үз өлешен кертеп, әмма контузия алып һәм яраланып, култык таяклары белән туган авылына кайтып төшә.

Бөек Ватан сугышы башлангач, Котдус Габдрахман улы, үз теләге белән фронтка җибәрүләрен сорап, тиешле оешмаларга гариза яза.

– Сезнең бит әле аягыгыздагы яралар да төзәлеп җитмәгән, бераз сабыр итегез! – диюләренә каршы, кистереп:

– Туган илебезне дошман дагалы итекләре белән аяусыз таптаганда ничек түзеп, тыныч кына өйдә ятмак кирәк?! – ди ул. – Минем кебекләрнең урыны хәзер алгы сызыкта – Ватан язмышы хәл ителгән урында!..

Ничек итсә итә, әмма барыбер үз дигәненә ирешә Котдус. Яу кырында, элеккечә, дошманнарга каршы үз-үзен аямыйча көрәшә ул. Хөкүмәтебез бүләкләренә лаек була. Тагын авыр яралана. Госпитальләрдә шактый ятып, туган ягында бераз сихәтләнгәч, ярсу күңеле аны тагын фронтка – алгы сызыкка дәшә… Ләкин 1944 елның февралендә Революция тавындагы төп йортка гвардия өлкән лейтенанты К. Г. Габдрахмановның Кировоград өлкәсенең Петрово районындагы Лелековка авылы өчен барган сугышта батырларча һәлак булуы турында кайгылы хат килә.

Бик авыр кичерәләр кече Габдрахмановлар йөрәк өшеткеч бу хәбәрне. Җитмәсә, әле яңарак кына, авырып китеп, әниләре Фәрдәнә дә үлгән була. Бөек Ватан сугышы башланыр алдыннан гына Белоруссиядә хезмәт иткән 1918 елгы икенче абыйлары Миңнемөхәммәттән дә инде күптәннән хатлар килми. Үзенең тормыш юлын Бондюг химия заводында эшләүдән башлаган, Днепродзержинск шәһәрендәге индустрия институтында укыган Миңнемөхәммәт, Кызыл армия сафларына чираттагы хәрби хезмәткә алынып, политруклар әзерли торган курсларны тәмамлый, үзен «Ворошиловча төз атучы» итеп таныта. Баштарак аны, физик кимчелеген табып (бер аягы чак кына кыскарак була), армиягә алмаска уйлаганнар. Әмма комсомолец егет үз дигәнен иткәнче хәрби комиссариат юлын таптаудан, бер-бер артлы гаризалар язудан туктамый. Тиздән ВКП(б) сафларына әгъза итеп тә кабул итәләр үзен. Миңнемөхәммәттән соңгы хат 1941 елның июнь азагында килә. Ул түбәндәге сүзләрне 20 июньдә язган: «…Хезмәт итәремә тагын 6 ай калып бара, хәзер сезнең янга кайтырга хәзерләнәм. Әнигә бик матур шәльяулык, Котдус абыйга яхшы күн итек, киленебез Нюра апага, яраткан кыз туганнарым Миңзифа, Гөлзифа апаларга һәм Миңниса сеңлемә бер дигән күлмәкләр алып куйдым. Габдерәхим энем белән үземә пардан костюм да алдым. Әгәр дөньялар тыныч булса, шәт, тиздән күрешербез, көтегез!»

Әмма күрешергә насыйп булмаган икән…

– Ул чакта мин үзем дә фронтта идем, – дип искә ала шул дәһшәтле елларны I дәрәҗә һәм II дәрәҗә Ватан сугышы орденнары белән бүләкләнгән батыр разведчик Габдерәхим абый Габдрахманов. – 1944 елның 21 гыйнварында госпитальдә уң аягымны кистеләр. Аңарчы уң кулым белән уң яңак сөягем яраланган иде… Озак вакытлар хат-хәбәрем булмый торгач, мине дә төп йорттагылар үлгәнгә санаганнар. Ә мин менә хәзер дә исән әле, сугышта һәлак булган туганнарым өчен дә яшим… Еш кына мине «Миңнемөхәммәт абыйларым ничек һәлак булган, кайда күмелгәннәр икән?» дигән сораулар бик тә борчый, тынгысызлый иде. Инде менә сезнең булышлык белән боларны да ачыклау бәхетенә ирештек…

Биредә, бераз чигенеш ясап, «булышлык» дигән сүзгә аңлатма биреп китик әле. Билгеле булганча, безнең «Хәтер яктысы» экспедициясе билгесез батырларны эзләү-барлау буенча эзлекле-нәтиҗәле эш алып бара. Дистәләрчә еллар дәвамында илебез Саклану министрлыгының Подольск шәһәрендәге Үзәк архивында эшләгәндә республикабызның күп кенә билгесез каһарманнары табылды. Алар арасында 58 нче гвардияче укчы дивизиягә караган 175 нче гвардияче укчы полкның рота командиры – 1908 елда туган өлкән лейтенант Котдус Габдрахман улы Габдрахманов та бар иде. Ул хезмәт иткән укчы полкның 1942–1945 еллардагы сугышчан хәрәкәтләре турында сөйләүче журналда гаярь якташыбызның күрсәткән фидакярлеге турында түбәндәге юллар язылган:

«…8 февраль, 1944 ел. Рота командиры, гвардия өлкән лейтенанты К. Г. Габдрахманов Туган ил хакына үзенең газиз гомерен корбан итте. Ул, аяусыз ут яудыручы дошман дзоты амбразурасына ташланып, аны күкрәге белән каплады. Фашист пулемёты, коммунист Габдрахманов канына тончыгып һәм ул ыргыткан гранаталардан тәмам эштән чыгып, бөтенләй тынып калды…

Сугышчан дуслары яраткан командирларының вакытсыз үлеме өчен дошманнан аяусыз үч алдылар һәм, җиңү арты җиңүләр яулап, алга таба юлларын дәвам иттерделәр…» (188431 тасв., 2 эш, 26 б.)

Безнең командованиенең үтә мөһим хәрби заданиесен башкарганда әнә шундый гайрәтлелек үрнәге күрсәткән якташыбыз турында «Татарстан яшьләре» газетасында язма да бастырган идем. Шуннан соң ике-өч көн дә үтмәде, безнең янга – Казанга – Менделеев шәһәреннән чандыр-җыйнак гәүдәле, сыңар аяклы, култык таяклы һәм күзлекле бер агай килеп җитте.

– Сез телгә алган Котдус Габдрахмановның бертуган энесе Габдерәхим абыең булам мин, – диде ул, алдыбызга калын гына фотоальбом куеп. – Менә монда безнең гаиләнең, туганнарыбызның, якыннарыбызның байтак рәсемнәре бар… Сезнең язманы кат-кат укып сөенештек тә, елаштык та. Күзгә йокы керми хәзер, ашау-эчү дә онытылды. Әле менә Әлмәттәге кыз туганым Миңниса яныннан урап килешем, аны да сөендерим дидем. Барлык туганнарымның телендә хәзер бер сүз: Котдус, Котдус, Котдус… Гаҗәпләнерлек тә шул: аның ничек һәлак булганлыгын ничәмә-ничә дистә еллар үткәч кенә белдек бит!.. Инде Миңнемөхәммәт абыйның да язмышын ачыклыйсы иде. Сугыш башланганда ул Брест крепостенда хезмәт иткән…

«Брест крепосте» дигән сүзне ишетүгә, мин шундук «Татарстан яшьләре» газетасының баш мөхәррире урынбасары – Брест крепосте каһарманнарын эзләү-барлау белән байтактан шөгыльләнүче журналист-эзтабар Атлас Гафиятов белән элемтәгә кердем.

– Крепостьны саклаганда батырларча һәлак булучылар арасында, чыннан да, сез әйткән Габдрахманов фамилияле каһарман бар, – диде ул, Бресттан үзе алып кайткан исемлекне тикшереп. – Исеме дә туры килә. Аның гәүдәсе калдыкларын (җәсәден) 1968 елда тапканнар һәм шундагы мемориаль комплекстагы мәрмәр плитәләрнең берсенә – «Неизвестный» дигән сүзләр урынына – исем-фамилиясен алтын хәрефләр белән язганнар. Билгесез батырларның исемлеге әнә шулай елдан-ел тулылана бара анда. Моңарчы без Габдрахмановның кайсы районнан икәнен тәгаен белми идек әле – медальонындагы язуларда төгәл адресы сакланмаган, әмма «Тат. АССР» дигән сүзләр ачык беленеп тора. Димәк, әлеге каһарман Бондюгтан – Менделеевтан! Димәк, бу районның тагын бер, хәер, ике батыры артты!

Әнә шулай итеп, газета материалына бәйле рәвештә, без тагын Бөек Ватан сугышының билгесез ике каһарманын таптык, бертуган фронтовик Габдрахмановларның исән калган өченче туганнары белән якыннан таныштык.

Ә ул өченче туган – Габдерәхим абый – гаҗәеп кызыклы, шигъри күңелле, яшәүнең һәр мизгеленнән ямь-тәм таба белүче, тормышка бөтен барлыгы белән гашыйк кеше булып чыкты. Яу кырыннан аяксыз килеш кайткач та, ул төшенкелеккә бирелмәгән. Сугышның бөтен рәхимсезлекләренә үч итеп, инвалид булуына да карамастан, заманында химзаводта да, ДОСААФ оешмасында да күңел биреп эшләгән. Үзе кебек гамьле, ярдәмчел, булдыклы хәләл җефете Бибиямал апа белән бергә матур гына гомер кичереп, ике кыз, бер егет тәрбияләп үстергәннәр.

Габдерәхим аганың тагын бер кызыклы ягы: һәр елны Менделеев районында үткән Сабантуйларда көрәшеп (!), үзе кебек ветераннар арасында еш кына призлы урыннарны яулап килә икән… Батыр булып та калганы бар, диделәр. Димәк, икеләтә-өчләтә батыр ул! Моңа ничек сөенмисең, горурланмыйсың?!

…Габдерәхим ага белән, Революция тавыннан төшеп, Менделеев шәһәре үзәгендәге изге урынга – каһарман якташларыбызның данлы исем-фамилияләре, кылган батырлыклары мәңгеләштерелгән мемориаль комплекска килдек. Үлемсез батырларның ярсу-тынгысыз йөрәге шикелле берөзлексез дөрләп-талпынып торучы Мәңгелек ут янында герой шагыйрь Муса Җәлилнең мәрмәр плитәләргә язылган үлемсез шигъри юллары күңелләргә аеруча көчле тәэсир итә:

Әйе, бертуган Габдрахмановларның да данлы исемнәре туып үскән якларына әйләнеп кайтты. Хәзер аларның кылган батырлыкларын мәңгеләштерү турында кайгыртасы бар. Заманында алар – символик мәгънәгә ия Революция тавы башыннан күтәрелгән яшь бөркетләр – Котдус, Миңнемөхәммәт һәм Габдерәхим Габдрахмановлар үзләрен Туган илебезнең чын патриотлары итеп танытканнар. Якын киләчәктә аларның мәгърур исемнәре мемориаль комплекстагы исемлеккә дә алтын хәрефләр белән язылыр, шәһәрнең берәр яңа урамына «Бертуган Габдрахмановлар» дигән мәртәбәле исем бирелер, аларга һәйкәлләр дә куелыр әле, шәт, иншалла!..