Читать книгу Отзвук героизма / Батырлык кайтавазы - - Страница 6

Мәскәүнең «Политик әдәбият» нәшриятында «Сугыш чоры парторглары» дигән исем астында чыгарылган китаплар сериясе белән танышып утырам. Һәр китапның тышлыгында – сугышчыларны ярсулы атакага әйдәүче политрук рәсеме. Документаль рәсем. Бик күпләргә яхшы таныш рәсем…

Кем соң ул, кайсы як кешесе, безнең якташыбыз түгелме? Кайда, нинди батырлык үрнәге күрсәткән? Әнә шундый сораулар мине сугыш чоры политруклары, парторглары белән тирәнтен кызыксынырга этәрде. Архив документлары, төрле нәшриятларда хәрби-патриотик темага басылган китаплар, вакытлы матбугат материаллары гыйбрәтле мәгълүматлар бирде.

…1942 елның 12 июле. Гитлерчы башкисәрләр Дон буе далалары аша Сталинградка, Кавказга таба ыргылалар. Славяносербск торак пункты янында фашист илбасарларның юлын 4 нче укчы дивизиянең 220 нче укчы полкы сугышчылары кисә. Көчләр тигез түгел. Дошман барлык төр кораллардан алар өстенә ут өермәсе яудыра. Көн дәвамында дошман унөч мәртәбә атакага күтәрелә. Әмма сугышчыларыбыз, кораллары чагыштырмача азрак булса да, бер адым да артка чигенмичә, унөч атаканың һәркайсын батырларча кире кагалар. Фашистлар зур югалтулар кичерә.

Совет солдатларының саны да күзгә күренеп кими. Нишләргә? Озак уйлап торырга вакыт юк – гитлерчылар ундүртенче мәртәбә атакага күтәреләләр. Хәзер «Кем кемне?» дигән сорау хәл ителәчәк. Шуны бик яхшы аңлаган кече политрук Алексей Гордеевич Ерёменко бөтен буена торып баса да, пистолетлы кулын өскә күтәреп: «Ватан-ана өчен – алга, атакага!» дип кычкыра һәм дошман өстенә беренче булып ташлана. Калган сугышчылар да, аның үрнәгендә атакага күтәрелеп, фашистларны үз участокларында тулысынча тар-мар итәләр. Йөрәгенә дошман ядрәсе тигән политрук Ерёменко исә яу кырында мәңгегә ятып кала…

Тик шулай да бәхетле язмыш кешесе булып чыга Алексей Гордеевич. Коралдашларын атакага күтәргән мизгелдә аны фронт фотокорреспонденты М. П. Альперт фоторәсемгә төшереп өлгерә. Исемсез бу фото соңыннан илебезнең һәм дөньяның күп кенә газета-журналларында, китапларда кат-кат басыла. Шулай итеп, әлеге документаль кадр патриот сугышчы образын гәүдәләндергән символик рәсемгә әверелә…

Әйе, колхозлар төзүдә чыныгу алган, партия оешмасына җитәкчелек итеп, бай тәҗрибә туплаган коммунист, сугышта политрук буларак, Ватан-ана азатлыгы хакына әнә шундый батырлык күрсәтә, башкаларны да үз артыннан ияртә.

Хәзер ул һәлак булган җирдә – Ворошиловградтан 30 чакрым читтәрәк Октябрьнең 40 еллыгы исемендәге совхозның «Комиссар кыры» дип йөртелгән урынында – мәһабәт һәйкәл тора. Скульптор И. Н. Чумак Алексей Гордеевичны нәкъ рәсемдәгечә итеп – ашкынулы атакага әйдәгән мизгелдәгечә сурәтләгән. Уң кулын ярсулы төстә күккә чөеп, ул һаман да «Алга, тынычлык өчен көрәшкә!» дип дулкынланып дәшәдер кебек.

Мин аны барыбызга да бик якын, кадерле шагыйребез – Советлар Союзы Герое Муса Җәлилнең рухи туганы итеп күз алдына китерәм. Ул да бит, коммунист һәм политрук буларак, күпме сугышчыларны җиңүгә рухландырган. Хәтта ул фашизм зинданнарында да әсирләр арасында совет халкының җиңүенә ышанычны ныгытучы политрук, әйдәп баручы булып кала.

Республикабызда иң беренче Советлар Союзы Геройларыннан Мамадыш районының Кече Кирмән авылы егете Гафият Нигъмәтуллин да бөтен сугыш дәвамында үзен кыю политрук итеп таныта. Танкка каршы ата торган артиллерия дивизионы комиссары Г. Я. Нигъмәтуллин 1945 елның маенда аяусыз көрәштә батырларча һәлак була.

Мин аларны Максим Горькийның мәгълүм легендасында сурәтләнгән Данкога тиңләр идем. Сугышта үзләрен корбан итеп булса да, йөрәкләрен факел итеп кабызып, башкаларга дөрес, якты юлны күрсәтүчеләр аз булмаган. Күбәү алар безнең тормышыбызның, яшәешебезнең чын Данколары! Шулар турында кабат-кабат уйланам… Аларның бер өлеше парторглар буларак нык танылган, солдатлар арасында ихтирам казанган.

…1944 елда Днепр хәрби флотилиясенең политбүлеге, татар халкының батыр улы, бронекатерлар отряды парторгы, гвардияче 1 нче статьялы старшина Нәбиулла Насыйбулла улы Насыйровка багышлап, махсус листовка бастырып чыгара.

«…Парторг Насыйровның данлы исеме, 3 нче ранг капитаны Песков подразделениесендә генә түгел, безнең бөтен флотилиябезгә яхшы билгеле, – диелә әлеге тарихи документта. – Большевиклар партиясенең тугрылыклы улы коммунист Насыйров Бөек Ватан сугышының беренче көннәреннән үк дошманга каршы каһарманнарча көрәшә. Ул фашист илбасарларны Одесса һәм Севастополь янында аяусыз тукмады, Сталинград һәм Бобруйск, Турово һәм Пинск янында юк итте… Березина һәм Припять янында барган көчле сугышлар вакытында коммунист Насыйровның орудие расчёты сугышчылары тарафыннан фашистларның өч урындагы миномёт батареялары, артиллерия батареясы, танк, ике пулемёт ноктасы, ике блиндаж, хәрби йөк төягән өч олау һәм бер ротадан артык пехотачылары юк ителде.

Пинск янындагы сугыш барышында парторг Насыйров һәлак булды.

Днепр флотилиясе моряклары! Ватан-анабызны Насыйров кебек яратыгыз! Дошманга каршы Насыйров кебек, үз-үзегезне аямыйча көрәшегез!»

…1945 елның гыйнвары. Совет гаскәрләре Венгрия башкаласы Будапешт өчен көчле сугышлар алып баралар. Һәр йорт, һәр урам күп корбаннар бәрабәренә яулана. 180 нче укчы дивизиянең 42 нче укчы полкы сугышчыларына шәһәр читендәге Читарка бистәсен кулга төшерү бурычы куела. Ә бу бик җиңелдән түгел. Бистәгә керү юлында фашистлар тарафыннан көчле крепостька әверелдерелгән ике катлы йорт тора. Баш күтәрер хәл юк – гитлерчылар үлем укларын берөзлексез сибеп торалар.

Стратегик яктан гаять әһәмиятле әлеге йортны кичекмәстән алу өчен ашыгыч рәвештә штурм отряды оештырылып, аның составына рота парторгы, сержант А. П. Исаевның автоматчылар отделениесе дә кертелә.

Ниһаять, штурм! Сугышчылар алга ыргылуга, әлеге йортның подвалындагы пулемёт телгә килә, өске каттан исә автоматлардан ата башлыйлар. Пулемётны юк итәргә җибәрелгән ике сугышчының берсе шундук үтерелә, икенчесе авыр яралана. Шулчак парторг Исаев бу мөһим эшкә үзе алына. Подвалга таба бер-бер артлы гранаталар оча. Әмма Исаев үзе дә нык кына яралана. Көчле шартлаулардан соң фашистлар, кабат аңнарына килеп, тагын пулемёттан ярсып ата башлыйлар. Шулчак коммунист Исаев, актык көчен җыеп, бөтен буена торып баса һәм, алга таба ыргылып, имәндәй таза гәүдәсе белән дошманның ут ноктасын томалый…

Штурм отряды, шундук крепость-йортка бәреп кереп, гитлерчыларны тулысынча юк итә. Бистәгә юл ачыла… Рус халкының легендар улы Алексей Петрович Исаевка исә шушы фидакярлеге өчен 1945 елның 28 апрелендә «Советлар Союзы Герое» дигән югары исем бирелә. Аның батырлыгын мәңгеләштереп, туган авылы Малая (Югары Ослан районы) хәзер Исаево дип атала. Казан урамнарының берсе шулай ук парторг Исаев исемен йөртә.

«Сугыш чоры парторглары» дигән китаптан күренгәнчә, Советлар Союзы Герое исеменә лаек булган парторгларның яртысына бу исем үлгәннән соң бирелә.

* * *

Без яу кырында һәлак булган политруклар, парторглар турында сөйләдек. Әмма алар арасында мең дә бер мәртәбә үлем белән күзгә-күз очрашып та исән калганнары, дошманны үз өнендә тар-мар итеп, Берлин урамнары аша җиңүчеләр булып атлаганнары да бар. Мари халкының каһарман улы – Кукмара районының Иске Кенә авылында яшәүче коммунист капитан Сәет Сәгыйтович Сәгыйтов – әнә шундыйларның берсе. Дәһшәтле сугыш елларында эскадрон комиссары, рота политругы, батарея комиссары, полк партоешмасы секретаре вазифаларын башкарган әлеге мөхтәрәм ветеран төрле хәрби частьлар составында данлы сугышчан юл үтә.

…1945 елның апреле. Фашистларның өнендә һәр йорт, һәр квартал, һәр урам өчен канкойгыч сугышлар бара. Үлем сәгате якынлашканын сизгән гитлерчылар котырынып каршылык күрсәтәләр. Ләкин куркусыз совет сугышчылары, тимер ташкын булып, Рейхстагка һаман якыная баралар. Беренче Белоруссия фронты составындагы 150 нче укчы дивизиянең 674 нче укчы полкы артиллерия батареясы командиры Сәет Сәгыйтов та шулар арасында.

Сәет Сәгыйтович артиллеристлары Одер елгасын беренчеләрдән булып кичеп чыгалар. Шпрее каналы, Мольтке күпере, Моабит төрмәсе, «Гиммлер йорты» өчен барган аяусыз сугышларда да Сәгыйтов бөркетләре тиңдәшсез батырлыклар күрсәтәләр. Дошманның бик күп ут нокталарын, техникасын, җанлы көчләрен юк итәләр. Мәсәлән, Рейхстагны турыдан утка тоту өчен уңайлырак урын эзләп, С. Сәгыйтов батареясы артиллеристлары 76 миллиметрлы пушкаларын «Гиммлер йорты» ның икенче катына сөйрәп менгерәләр. Шуннан, Рейхстагка төбәп, бер-бер артлы туксан ике снаряд җибәрәләр. Бранденбург капкасы ягыннан контратакага күтәрелгән фашистларны утлы табага бастыручылар да сәгыйтовчылар була. (Бу хакта генерал-полковник В. М. Шатиловның «Рейхстаг өстендә байрак» дигән мәгълүм китабында бик тәфсилле язылган. Генералның култамгасы куелган әлеге китапны Сәет ага бүген дә кадерләп саклый.)

Яу кырында күрсәткән батырлыклары өчен капитан Сәет Сәгыйтов Сугышчан Кызыл Байрак, I дәрәҗә һәм II дәрәҗә Ватан сугышы орденнары һәм медальләр белән бүләкләнә.

Сәет Сәгыйтович 9 май көнне совет сугышчыларының Берлинда үткәрелгән парадында да катнаша. Шул тарихи көн истәлеге итеп, ул Рейхстаг диварына «Без монда фашистларны акылга утырту өчен килдек. Капитан Сәгыйтов. Кукмара – Берлин» дип язып куярга да онытмый.

Сәет Сәгыйтов, 1945 елның сентябрь аенда союзниклар (Америка Кушма Штатлары, Англия, Франция) белән берлектә үткәрелгән гаскәрләр парадында да катнашып, Бранденбург капкасы яныннан җиңүчеләрнең берсе булып атлый!..