Читать книгу Ludzkie działanie - Ludwig Von Mises - Страница 13

Istnieją dwie gałęzie nauki o ludzkim działaniu: prakseologia i historia.

Historia zajmuje się gromadzeniem i porządkowaniem wszystkich płynących z doświadczenia danych dotyczących ludzkiego działania. Jej badania skupiają się na konkretnych działaniach i obejmują nieskończone bogactwo ludzkich dążeń oraz aktywności poszczególnych ludzi wraz z ich przypadkowymi, specyficznymi lub wyjątkowymi konsekwencjami. Historia koncentruje się na ideach kierujących ludzkimi działaniami i rezultatach tych działań. W polu jej zainteresowań mieszczą się wszelkie aspekty ludzkich działań. Obok historii ogólnej istnieje historia dotycząca poszczególnych zagadnień, takich jak polityka, wojskowość, idee, filozofia, gospodarka, technika, literatura, nauka, religia, moralność i obyczaje oraz wiele innych dziedzin życia. Za badania historyczne należy też uznać te działy etnologii i antropologii, które wykraczają poza zakres biologii, te obszary psychologii, które nie dotyczą fizjologii, epistemologii ani filozofii, oraz te dociekania lingwistyki, które nie mieszczą się w zakresie logiki ani fizjologii narządów mowy16.

Przedmiotem wszystkich nauk historycznych jest przeszłość. Nauki te nie mówią o wszelkich działaniach ludzi, na przykład o działaniach przyszłych. Badania historyczne dają człowiekowi mądrość i pewne rozeznanie, ale nie dają mu wiedzy ani umiejętności, które mógłby wykorzystać, wykonując konkretne zadanie.

Nauki przyrodnicze zajmują się również zdarzeniami przeszłymi. Każde doświadczenie jest doświadczeniem czegoś, co już przeminęło; nie istnieją doświadczenia zdarzeń przyszłych. Jednak doświadczenie, któremu nauki przyrodnicze zawdzięczają swoje osiągnięcia, to doświadczenie polegające na eksperymencie. W eksperymencie poszczególne elementy składające się na zmianę mogą być obserwowane w izolacji. Zgromadzone w ten sposób dane mogą być wykorzystane w indukcji, specyficznej procedurze wnioskowania, która okazała się przydatna ze względów pragmatycznych, mimo że jej status epistemologiczny stanowi wciąż nierozwiązany problem.

Doświadczenie, z którym mają do czynienia nauki dotyczące ludzkiego działania, jest zawsze doświadczeniem złożonych zjawisk. Ludzkiego działania nie da się poddać eksperymentom laboratoryjnym. Nie jesteśmy w stanie obserwować zmiany w obrębie jednego tylko elementu zdarzenia, gdy inne jego elementy pozostają niezmienione. Doświadczenie historyczne jako doświadczenie złożonych zjawisk nie dostarcza wiedzy o faktach w takim sensie, w jakim nauki przyrodnicze używają tego terminu na określenie izolowanych zdarzeń badanych w eksperymentach. Wiedza, której dostarcza doświadczenie historyczne, nie może być wykorzystana jako materiał do budowy teorii i przewidywań dotyczących przyszłych zdarzeń. Każde doświadczenie historyczne może być interpretowane na wiele sposobów, stąd też zazwyczaj obrasta różnymi interpretacjami.

Postulaty pozytywizmu i podobnych mu szkół metafizycznych są więc złudne. Nie jest możliwe zreformowanie nauk dotyczących ludzkiego działania zgodnie z wzorcem obowiązującym w fizyce i innych naukach przyrodniczych. Nie istnieje metoda zbudowania aposteriorycznej teorii postępowania człowieka i zdarzeń społecznych. Historia nie może ani udowodnić, ani podważyć żadnego ogólnego twierdzenia w taki sposób, w jaki nauki przyrodnicze przyjmują lub odrzucają hipotezę na podstawie eksperymentów laboratoryjnych. Nie jest możliwa ani eksperymentalna weryfikacja, ani eksperymentalna falsyfikacja ogólnego twierdzenia z dziedziny historii.

Złożone zjawiska, zaistniałe w następstwie łańcucha przyczyn, nie mogą służyć za sprawdzian poprawności jakiejkolwiek teorii. Przeciwnie, zjawiska takie stają się zrozumiałe tylko dzięki ich interpretacji w świetle teorii, które już wypracowały inne dziedziny. W wypadku zjawisk naturalnych interpretacja zdarzenia nie może być sprzeczna z teoriami pozytywnie zweryfikowanymi przez eksperymenty. W wypadku zdarzeń historycznych nie istnieje takie ograniczenie. Komentatorzy mogą podawać dowolne, arbitralne wyjaśnienia. Kiedy trzeba coś wyjaśnić, umysł ludzki bez trudu stwarza wymyślone ad hoc teorie, które nie mają żadnego logicznego uzasadnienia.

W dziedzinie historii prakseologia odgrywa rolę ograniczenia podobnego do rygorów, które teorie weryfikowane eksperymentalnie nakładają na interpretacje dotyczące poszczególnych zdarzeń fizycznych, chemicznych i fizjologicznych. Prakseologia jest nauką teoretyczną i systematyczną, a nie historyczną. Dziedziną jej badań jest ludzkie działanie jako takie; wszelkie zewnętrzne, przypadkowe i jednostkowe okoliczności towarzyszące konkretnym działaniom nie mają dla niej znaczenia. Poznanie prakseologiczne ma charakter czysto formalny i ogólny, nie dotyczy treści ani specyficznych cech określonego przypadku. Prakseologia dąży do poznania ważnego we wszystkich tych sytuacjach, w których warunki odpowiadają dokładnie warunkom podanym w jej założeniach i wnioskowaniach. Jej twierdzenia i ustalenia nie wynikają z doświadczenia. Podobnie jak twierdzenia logiczne i matematyczne, są one zdaniami apriorycznymi. Nie podlegają weryfikacji ani falsyfikacji na gruncie doświadczenia i faktów. Zarówno pod względem logicznym, jak i chronologicznym poprzedzają wszelkie zrozumienie faktów historycznych. Stanowią warunek konieczny intelektualnego uchwycenia zdarzeń historycznych. Bez twierdzeń prakseologii nie bylibyśmy w stanie dojrzeć w zdarzeniach niczego poza zmieniającymi się jak w kalejdoskopie sytuacjami i ogólnym chaosem.