Читать книгу Галасы (зборнік) - Макс Шчур - Страница 13

Ужо два тыдні таму, адразу пасля вяртання з Гдыньскае канферэнцыі ў пытанні аглушэння шыпячых (калі вы падумалі, што герой гэтага тэксту – біёлаг, які займаецца даследаваннем прычын адсутнасці слыху ў змеяў і іншых паўзуноў, то зараз жа кіньце чытаць і шуруйце займацца чымсьці болей, на вашу думку, карысным, хоць бы і даследаваннем ранішняга зместу паўзункоў уласнага дзіцяці, калі яно ў вас толькі ёсць, што несумненна – дурні множацца хутка, асабліва пасля Чарнобыля), Васільевіч адчуў, што ягонае жыццё болей не будзе такім, як было дагэтуль. Краіна сустрэла яго з непаразуменнем. Гэта ж трэба, думаў Васільевіч, усяго тры дні ў іншае частцы колішняй Рэчы Паспалітай, і да болю знаёмы свет змяніўся да непазнавальнасці! Павагаўшыся з хвіліну, ён дастаў з некалі моднай скураной торбы замуляны сшытачак і выразным почыркам занатаваў вышэйзгаданы афарызм у свой шыфраваны дзённік, які вёў з сямігадовага ўзросту і ў якім з таго часу набралася ўжо добрых пяцьдзясят старонак. Сваю кволую нованароджаную думку Васільевіч спавіў, адвярнуўшыся ў куток, да тралейбуснага вакна, нібы саромеўся перад іншымі пасажырамі за самую яе наяўнасць. На іхных варожых нявыспаных тварах была напісаная нянавісць да ўсіх думнікаў свету, да якіх яны самі, вядома ж, не належалі.

Сёння Васільевічу было асабліва няўтульна сядзець на скураным сядзенні тралейбуса – ён не мог засяродзіцца на тэксце ўласнае манаграфіі, якую мусіў да заўтра падрыхтаваць да друку, бо ў яго было дзіўнае адчуванне, што ён займае чыёсьці месца. Пры гэтым у тралейбусе не было ніводнага чалавека, які быў бы варты таго, каб яму гэтае месца саступіць. Вунь абапіралася на кульбу старая бабка з Камароўкі, вартая хіба толькі сякеры Раскольнікава, вунь хістаўся перапрацаваны п’янтос, вунь талдычыла сабе пад нос іншамоўныя вершы дзяўчынка-школьніца, вунь з непрыхаваным прафесіяналізмам абвілася вакол шаста цяжарная малалетка-распусніца… Як ніколі дагэтуль, Васільевіч адчуў сябе чужым сярод гэтых людзей, якіх язык не паварочваўся назваць ягонымі суродзічамі. Столькі гадоў ён падманваў сябе надзеяй, што здолее дагукацца да страчанай душы свайго народа, і вось цяпер адчуваў сябе парыем, якому ў гэтым горадзе няма месца нават у тралейбусе…

Васільевіч ехаў са Свабоднага Радзіва, дзе браў удзел у перадачы на тэму «Як я правёў лета», у сваё (ах, каб жа яно насамрэч было ягоным!) выдавецтва, і яго жыццё праходзіла цяпер перад ягоным затуманеным шыбамі тралейбуса зрокам як ніколі выразна. Лета ён, між іншым, правёў на вёсцы, за чытаннем мала ўжо каму зразумелых кніг Лукаша Калюгі й Янкі Станкевіча, пра што і апавядаў на працягу сарака хвілін вядоўцу, які па-зямляцку запрасіў яго ў радыёэфір. Цяпер Васільевіч зноў замест восеньскае слаты бачыў за акном сенажаць, бачыў грыбы ў лесе, яшчэ не атручаныя радыяцыяй, бачыў руіны паблізнага панскага маёнтка, дзе ягоныя прашчуры працавалі конюхамі, чуў перадсмяротны віск суседскага кабанчыка, адчуваў смак крынічнай вады й смурод з драўлянае будкі калектыўнага карыстання – усё гэта ядналася ў ягонай галаве пад поймам «дзяцінства». Надта ж кароткай была тая райская пара бестурботнасці й гарманічнага зліцця з навакольным асяроддзем, перарваная неабходнасцю вучыцца грамаце й выпраўляцца ў вялікі свет…

У адрозненне ад Пінокіа, Васільевіч вырас без таты Карла – ці насамрэч бацьку звалі Васілём, пэўнасці не было ні ў кога, але так ужо за ім замацавалася… Маці ягоная была даяркай-ударніцай (то-бок грала на ўдарных інструментах у калгасным ансамблі народнай песні) і часцяком наведвала з гастролямі вялікія гарады вобласці, адкуль аднойчы разам з граматай за трэцяе месца ў конкурсе музычнай самадзейнасці і прывезла на сваю галаву Васільевіча. Той сядзеў у яе на галаве, ці дакладней – на карку, ажно да шасці гадоў, пакуль маці не аддала яго ў найбліжэйшы інтэрнат для таленавітых дзяцей – шкада толькі, што гэтыя дзіцячыя таленты былі збольшага несумяшчальнымі з заканадаўствам…

Пасля заканчэння школы-інтэрнату ціхі інтраверт Васільевіч хацеў быў паступаць ці то ў вайсковую вучэльню, ці то ў міліцэйскую акадэмію, бо ягоная маці не магла ўявіць свайго сына яшчэ дзе-небудзь, чымся ў казарме, адылі на зло сваім бяздушным і бязмозглым аднакласнікам (якія мала таго што здзекваліся з яго на працягу ўсіх васьмідзясятых гадоў, дык яшчэ й сапсавалі яму далейшыя жыццёвыя планы, пастанавіўшы ўсе як адзін вучыцца далей менавіта на вайскоўцаў ці мянтоў) Васільевіч падаў дакументы на філфак. Паступіць яму дапамаглі любоў да кніжак і льготныя квоты для вяскоўцаў. Па часе гэтая падзея супала з абуджэннем ягонай цялеснае пачуццёвасці й нацыянальнай свядомасці ў грамадстве. У самога Васільевіча нацыянальная свядомасць абудзілася нашмат раней за пачуццёвасць, недзе ўжо ў пачатку васьмідзясятых, калі ён упершыню ў жыцці прачытаў кніжку Апостала – не тую, што выдаў Скарына ў Піцеры, а Апостала нацыі. Спадабалася яму кніжка – шмат у ёй было ўсякіх цікавых народных выразаў, кшталту «з сракі дым», не кажучы ўжо пра некалькі эратычных сцэнаў, якія Васільевіч дагэтуль бачыў толькі на матчынай ферме і ў інтэрнацкай кухні…

Трапіўшы на філфак, Васільевіч поўнай хадою ўключыўся ў працэс нацыянальнага адраджэння й падпольнае барацьбы з непісьменнасцю, што ўзбуяла ў айчынных ВНУ за часамі камуністычнага прыгнёту. Ціхімі вечарамі Васільевіч не бегаў за дзеўкамі, як бальшыня, а ў таварыстве сваіх найбольш блізкіх сяброў-філаматараў, як іх называлі зайздросныя пакепнікі, чытаў уголас і вучыў напамяць забароненую фонэтыку Лёсіка й громатыку Тарашкевіча. Гэтак ягоная пачуццёвасць дарэшты сублімавалася ў нацыянальную свядомасць. Тады ж ён пачаў наведваць касцёл (тоячы гэта ад маці, якая была праваслаўнай), дзе перад кожным іспытам горача маліўся за будучыню радзімы. Зрэшты, дух часу быў такі, што выгнаць Васільевіча з універа за ягоную грамадскую пазіцыю пабаяліся б ужо й самыя апошнія рэтраграды. Хто ж тады здагадваўся, што аднойчы апошнія зноў стануць першымі…

Лішне казаць, што ў змаганні за незалежнасць напачатку дзевяностых Васільевіч быў адным з самых палымяных удзельнікаў. Гэтак, дачуўшыся, што няўдзячныя завочнікі называюць ягоную альмамацер «заафілфак», ён напісаў супраць іх памфлет у студэнцкую газету. На мітынгі ён, вядома, заходзіў, але дбаў перадусім пра тое, каб нідзе лішні раз не падстаўляць галаву, чый змест мог бацькаўшчыне яшчэ спатрэбіцца пасля перамогі нацыянальных сілаў. Адылі ўжо тады ён разгледзеў скажонае нетутэйшымі генамі аблічча жыхароў горада – гэта было самае сапраўднае сена на асфальце, вырванае з каранямі з зямлі, скошанае няўмольнай касою русіфікацыі й высушанае смяротным для тутэйшага чалавека алкаголем. Духоўная рэвалюцыя была гэтым людзям не патрэбная, ім была патрэбная каўбаса і цвёрдая рука, каб трымаць гэтую каўбасу. Не, з такімі людзьмі дабра не будзе, прадчуваў Васільевіч. Гэта было ясна ўжо паводле таго, што пасля надыходу так званай свабоды й дэмакратыі гэтыя людзі не кінуліся гурмой вучыць на памяць граматыку Тарашкевіча й чытаць кнігі Апостала, а ўдарыліся ў распусту, абкраданне бліжніх, фарцоўку і іншыя заганы. Адарваўшыся ад матчыных грудзей, яны тут жа прысмакталіся да чужых нафты і газу… «Не люблю я места, па-расейску – горад», цытаваў Васільевіч пры выпадковых знаёмствах тутэйшым дзяўчатам, праз што тыя адскоквалі ад яго так, як быццам ён ім прызнаўся, што ён са Светлагорска.

Нягледзячы на ціск жыццёвых абставін, гарадскіх Васільевіч так і не палюбіў, хоць сам трымаўся горада, як клешч. Вось і цяпер, седзячы ў тралейбусе, ён глядзеў на іхныя чужыя неарыйскія твары, занятыя збольшага грэшнымі думкамі пра здабыццё хлеба надзённага й курс даляра, і з пяшчотай згадваў праўдзіва еўрапейскія, адухоўленыя, шляхетныя вусатыя абліччы палякаў, згадваў іхнае стагоддзямі кшталтаванае вымаўленне шыпячых, зайздросціў багаццю іхнае літаратуры – ажно чатыры Нобелеўскія прэміі за стагоддзе! – і смаку іхнае сармацкае кухні. А тут што – ну хіба гэта кухня? Калі б не вясковыя маласольныя гуркі, Васільевіч бы ў горадзе акалеў з голаду. Дый літаратура, калі ўжо пра тое зайшло…

Яшчэ да паездкі за мяжу Васільевіч пачаў ставіць пад сумнеў свае правераныя вякамі каштоўнасці. Ужо ў часы навучання на філфаку яму ў рукі трапіла адна страшная кніга ў маскальскім перакладзе, якая ўпершыню пахіснула вавілонскую вежу ягонага светапогляду, на вяршыні якога па-ранейшаму знаходзілася матчына мова, хаця памалу па ёй пачынала ўжо караскацца ўгару выдатніца й прыгажуня Павярхоўская, з якой Васільевіч не зводзіў вачэй цягам лекцыяў. Менавіта яна, паводле іроніі лёсу, і падкінула яму крамольную ксёнжку. Называлася кніга «Эрас і цывілізацыя». За тыдзень яна здолела перавярнуць ягоныя ўяўленні як пра эрас, так і пра цывілізацыю дагары нагамі. Каб кампенсаваць ейнае разбуральнае ўздзеянне, Васільевіч пастанавіў разабрацца з «Эрасам» па-свойму, пераклаўшы яго на мову сваёй вёскі. Праўда, мову арыгіналу ён так і не вывучыў, але пранікся духам кнігі настолькі, што перастварыў яе слова ў слова з галавы, накшталт Борхесавага П’ера Мэнара. Пераклад быў адрынуты зашораным старарэжымным выдавецтвам, але яшчэ доўга хадзіў па руках на інтэрнацкіх пагулянках у якасці дапаможніка па сэксуальным выхаванні для мізагінаў. Гэтая прыкрая няўдача, а таксама заўчаснае замужжа Павярхоўскай прымусілі Васільевіча часова плюнуць на навуку і ўдарыцца ў лірыку, асноўнымі тэмамі якой былі культурны правінцыяналізм і крызіс постмадэрнізму (вось жа, філфак навучыў-такі яго некалькім новым словам). Лірыка ў Васільевіча выходзіла не горшай за пераклад. Няма дзіва: кожны паэт, вядома, не абавязаны быць мовазнаўцам, лічыў Васільевіч, але кожны мовазнавец – паэт паводле паклікання.

Неўзабаве пасля таго, як Васільевіч выдаў першую кнігу сваіх герметычных вершаў, спачувальныя выкладчыкі парэкамендавалі яго ў Саюз пісьменнікаў. Тады ён быў на вяршыні славы, якая ў вузкіх колах адмыслоўцаў шырылася хутка. Абараніўшы дыплом на тэму «Філасофскія катэгорыі быцця й часу ў творчасці Васіля Віткі» й закасіўшы ад войска па інваліднасці, Васільевіч атрымаў пуцёўку ў жыццё – то-бок у аспірантуру. Адначасова ў выдавецтве яму прапанавалі сціплую пасаду цэнзара. Працу сваю Васільевіч выконваў сумленна, поўны не тое каб гонару, але без сумневу – усведамлення сваёй карысці для бацькаўшчыны, якая акурат тады выдалася шляхам, супрацьлеглым ад таго, які напрарочыў ёй Апостал нацыі. Неўзабаве Васільевіча выклікалі да новага начальства і, паклаўшы на стол рэвальвер, прапанавалі дылему накшталт выбару Софі: альбо сыходзіш з няўгоднага ўладзе Саюза пісьменнікаў, альбо – з выдавецтва. Васільевіч не спаў усю ноч. З аднаго боку, Саюз пісьменнікаў – гэта святое, штосьці накшталт царквы, за якую не грэх і папакутаваць, у ім традыцыйна пакутнікаў было болей, чым шараговых сябраў, з другога – яго хваляваў лёс ягонай манаграфіі: дзе яшчэ, як не ў выдавецтве, можна спакойна прыдумляць новую навуковую тэрміналогію, так бы мовіць, займацца ідэалагічным сабатажам, майстраваць антыдзяржаўную духоўную бомбу за дзяржаўныя грошы? Іншых грошай Васільевіч ніколі й не атрымліваў. Таму на наступны дзень ён у тым жа кабінеце з па-ленінску хітраватай усмешкай уваччу адрокся ад Саюза пісьменнікаў, трымаючы пры гэтым дулю ў кішэні (дуля была смачная, акурат матуля перадала – Васільевіч наўмысна ўзяў яе з сабою, каб магчы ў думках цешыцца з вытанчанай двухсэнсоўнасці сітуацыі).

І насамрэч, адзіным, што на працягу апошніх гадоў хоць неяк стрымлівала яго ад расчаравання ў жыцці, была маці, то-бок вёска. Маці ён заўсёды згадваў, калі перачытваў сваё ўлюбёнае «Смаленне вепрука», што ўжо некалькі гадоў займала пачэснае месца ў ягонай прыбіральні. Вёска (зноў-такі, пасярэдніцтвам маці) забяспечвала яго маласольнымі гуркамі й дыялектызмамі, якія ён спрытна ўварочваў у чужыя тэксты, спадзеючыся пашырыць падобным чынам Евангелле ад Апостала, прыблізна так, як ідэалагічны дыверсант у тым галівудскім кіно – парнаграфічныя кадры ў дзіцячыя кінастужкі. Па вечарах Васільевіч тусаваўся ў інтэрнэце, пераважна на сайце Свабоднага Радзіва, дзе пад рознымі імёнамі (такімі як Сумленны, Змагар, Васька-гаспадар з-пад коўдры) бязлітасна бэсціў лібералаў, касмапалітаў і іншых манкуртаў за іхныя арфаграфічныя й ідэйныя памылкі. Адылі як у віртуальным, так і ў рэальным жыцці ён адчуваў сябе ў сваёй радыкальнай вернасці ўласным ідэалам усё больш самотным.

Гарадскія, вядома, таксама не любілі Васільевіча і пры кожнай нагодзе давалі яму гэта зразумець. Вось і цяпер яны неінтэлігентна заціскалі насы, убачыўшы плямы ад маласольных гуркоў на ягоным старым пінжаку, зварочвалі ў трубачку вушы, пачуўшы ягонае «Перапрашаю», лупацілі вочы, чытаючы незразумелую ім назву ягонай манаграфіі… От, каб ён усё-ткі быў тады паступіўшы ў міліцэйскую акадэмію – яны б пазіралі на яго цяпер зусім іначай! А так адразу відаць, што яны бачаць у ім нахлебніка, гэткага сярэднявечнага манаха, якога мусяць карміць з уласнай і без таго дзіравай кішэні. Так-так, яны з задавальненнем адправілі б яго ў Курапаты, як і ўсіх ягоных духоўных папярэднікаў, ці яшчэ горай – настаўнічаць у родную вёску паводле размеркавання… Аднак думка пра ўласнае пакутніцтва, што звычайна надавала Васільевічу значнасці ўва ўласных вачох, сёння яго чамусьці не цешыла. Яго і раней пераследавалі думкі пра эміграцыю, але менавіта цяпер, атрымаўшы штуршок у спіну ад п’янага рабацягі, ён адчуў яе нутраную неабходнасць з небывалаю вастрынёй. Адначасова ён усвядоміў, што прамарнаваў адзіны шанец папрасіць палітычнага прытулку акурат два тыдні таму, пасля таго як ягоны выступ на замежнае канферэнцыі быў сустрэты бурнай авацыяй. У той дзень яму якраз споўнілася сорак гадоў. Пераехаўшы мяжу, Васільевіч адразу ж адчуў сябе пад псіхалагічным ціскам не столькі крывавага рэжыму, колькі свайго ўзросту. Ён усвядоміў, што мары, дзеля якіх ён жыў так доўга, не здзейсніліся: нават на новы пінжак ён за гады не здолеў назбіраць грошай, не тое што на ўласную кватэру… Каўбаса ў цвёрдай руцэ перамагла, творчасці ягонай ніхто не разумее, як і не разумее значнасці ягонай рэдакцыйнай дзейнасці, не кажучы пра навуковую… Ну які клопат гэтым бездухоўным людзям да аглушэння шыпячых? Ці да філасофскіх катэгорый быцця й часу ў творчасці Васіля Віткі? І што рабіць? – мучыў ён сябе пытаннем. Як жыць далей? І ці варта жыць наогул? Ён заплюшчыў вочы і выразна ўявіў сабе, як цвёрдым купалаўскім крокам уздымаецца па лесвіцы ў кабінет дырэктара выдавецтва й не меней цвёрдым голасам пад пагрозай звальнення патрабуе ад яго выдачы рэвальвера… Атрымлівае рэвальвер, едзе, не, лепш ідзе пехатою ў Курапаты, сядае на лаву Клінтана, выпівае кілішак гарэлкі, заядае яго апошнім у жыцці маласольным гурком, і…

Калі Васільевіч прачнуўся, у тралейбусе ўжо нікога не было. На прыпынку азвярэлыя амапаўцы дубасілі безбілетнага пасажыра. Васільевіч тут жа ачомаўся й прыгадаў, што і ён забыўся заплаціць за праезд. Пераадолеўшы жаданне схавацца пад сядзенне, ён горда рушыў здавацца акупантам – у патаемным спадзеве ўпершыню ў жыцці трапіць за свае перакананні на суткі.