Читать книгу Gorączka - Mehmet Dicle - Страница 10

Szczególną rolę w społeczeństwie kurdyjskim odgrywała przez wieki tradycja ustna, gdyż większość Kurdów była aż do drugiej połowy XX wieku niepiśmienna. Pieśni, baśnie, rozbudowane destany i wiele innych form i gatunków towarzyszyły Kurdom od kołyski aż po grób. Utwory te były wykonywane przez tzw. dengbeżów, czyli opowiadaczy lub pieśniarzy. Słowo pochodzi od kurdyjskiego słowa deng, oznaczającego „głos”, i tematu teraźniejszego czasownika gotin, oznaczającego „mówić” – bêj. Istniały również inne, bardziej wyspecyfikowane nazwy jak stranbêj – wykonawca pieśni czy çirokbêj – wykonawca baśni.

Drugim filarem tradycyjnej kultury kurdyjskiej była literatura klasyczna i piśmiennictwo, rozwijające się w obrębie różnych dialektów mniej więcej od XIV–XV wieku. Aż do XX wieku używano w tym celu alfabetu arabskiego. Piśmiennictwo wiązało się też ściśle z działalnością szkół muzułmańskich – tzw. medres. Najbardziej znanym poetą klasycznym piszącym w dialekcie kurmandżi jest bez wątpienia Ehmedê Xanî (1652–1707), autor pierwszego słownika kurdyjskiego zatytułowanego Świeże owoce małych (Nûbihara Biçûkan), adresowanego do dzieci, oraz powstałego w 1695 roku poematu Mem i Zin (Mem û Zîn), który jest dziś jedną z ikon kurdyjskiej kultury2.

Opierając się na doświadczeniach tradycji ustnej, literatury klasycznej, a także wzorcach czerpanych z literatury sąsiadów, w XX wieku zaczęła się rozwijać kurdyjska literatura współczesna. Jednak wielu kurdyjskich pisarzy, takich jak Yaşar Kemal (Turcja), Salim Barakat (Syria) czy Mensur Yakutî (Iran), rozpoczęło swoją pisarską karierę w oficjalnym języku, zwłaszcza że jak wskazano wyżej, możliwość publikowania w języku kurdyjskim bywała często drastycznie ograniczona.

Historycznie pierwsze kurdyjskie opowiadanie ukazało się na łamach czasopisma Kurdyjski dzień (Rojî Kurd) w 1913 roku w Stambule. Zaś za pierwszą opublikowaną powieść uznaje się utwór Kurdyjski pasterz (Şivanê Kurd) opublikowany w Armeńskiej SSR w 1927 roku.

Ze względu na sytuację polityczną twórczość prozatorska Kurdów z Turcji zaczęła rozwijać się w latach 80. na emigracji. Jednym z najbardziej znanych pisarzy pochodzących z Turcji był Mehmed Uzun (1953–2007), którego pierwsza powieść Ty (Tu) ukazała się w 1985 roku w Szwecji. Oprócz niego warto wymienić także zamordowanego w Turcji Musę Antera (1920–1992), mieszkających do dziś w Szwecji Hesenê Metê (1957) i Firata Cewerî (1969), a także Mahmuda Baksî (1944–2000) czy Zeynela Abidîna Hana (1961–2020). Wszyscy ci autorzy tworzą lub tworzyli w języku kurdyjskim, w dialekcie kurmandżi. Literatura w tym dialekcie powstaje także w Syrii, Iraku i Iranie. Warto wspomnieć tu zwłaszcza o dwóch znanych pisarzach z Kurdystanu syryjskiego, takich jak Jan Dost (1965) czy Helîm Yusîv (1967). Pierwsza powieść w dialekcie zazaki, Lament kukułki (Kilama Pepûgî) autorstwa Deniza Gündüza, została opublikowana w 2000 roku, zaś za pierwszą powieść w dialekcie sorani uznaje się Peszmergów Rehima Qazi (Pêşmerga, 1962). Najbardziej znanym kurdyjskim pisarzem piszącym w dialekcie sorani jest dziś Bextiyar Elî (1966), którego kilka powieści przetłumaczono na język niemiecki i angielski3. Warto dodać również, że obok kurdyjskich pisarzy pojawiają się też nieliczne pisarki, które często łączą twórczość poetycką z prozatorską, jak chociażby piszące w dialekcie sorani Mahabad Qaradaghi czy Rewas Ahmad.