Читать книгу Gorączka - Mehmet Dicle - Страница 11

Mehmet Dicle reprezentuje młode pokolenie kurdyjskich pisarzy w Turcji, do którego należą jeszcze między innymi twórcy tacy jak Mihemed Şarman, Yaqob Tîlermenî czy Ciwanmerd Kulek. W przeciwieństwie do starszego pokolenia autorów, którzy ze względu na trudną sytuację polityczną rozwijali swą twórczość głównie na emigracji, Dicle pozostał w Turcji, czerpiąc inspiracje zarówno od swych poprzedników, jak i z na nowo odczytywanej kurdyjskiej tradycji ustnej. W przypadku jego twórczości istotną rolę odgrywają także inspiracje literaturą światową dostępną zazwyczaj w tureckich tłumaczeniach, ale również w coraz częściej wykonywanych tłumaczeniach na język kurdyjski. Od 2013 roku, w okresie tzw. procesu pokojowego, w Turcji wychodziło także sporo kurdyjskojęzycznych czasopism literackich. Niektóre z nich, jak np. Literatura i krytyka (Wêje û Rexne) czy Zarema, miały za zadanie zapoznać czytelników nie tyle z twórczością, ale i z krytyką literacką. Rezultatem było dość ożywione życie kulturalne, skupiające się bynajmniej nie tylko w Stambule, ale także w miastach Kurdystanu, takich jak Diyarbekir, Mêrdîn, Wan4 czy Batman.

Mehmet Dicle urodził się w 1977 roku we wsi Çolaxa nieopodal Bismilu5. Dorastał w miasteczku Hezro, znajdującym się w odległości siedemdziesięciu kilometrów na północny wschód od Diyarbekir. W roku 1990 przeprowadził się do Stambułu, gdzie podjął studia na kierunku geografia na Uniwersytecie Stambulskim. Po ich zakończeniu rozpoczął pracę jako nauczyciel, początkowo w Farqînie6, potem w Stambule, a następnie na jednej z wysp na Morzu Marmara, gdzie mieszka obecnie wraz z żoną i dwoma córkami. W ostatnich latach pobyt na zachodzie Turcji stał się jednak dla pisarza rodzajem kulturowego zesłania, dlatego w najbliższym czasie planuje powrót do Kurdystanu.

Zainteresowanie literaturą było w jego przypadku motywowane wieloma czynnikami, o których Dicle sam od czasu do czasu wspomina. Podczas studiów w Stambule wraz z przyjaciółmi utworzył niewielki klub literacki, w którym dyskutowano nad wybranymi dziełami literatury światowej, a także podejmowano pierwsze samodzielne próby tworzenia własnych utworów. Dicle rozpoczął również współpracę z kurdyjskimi czasopismami (np. Jiyana Rewşen û Rewşennameye/Życie intelektualne), wydawnictwami (Aram) i instytucjami (Enstitûya Kurdî ya Stenbolê/Instytut Kurdyjski w Stambule) (Dicle, 2015a). Jednak najważniejszym źródłem inspiracji są dla pisarza historie z dzieciństwa, które spędził w Hezro, opowieści snute przez jego babcię, mamę, ojca czy też dengbeżów (Dicle, 2014, 2015a, 2015b). Istotnym elementem wspomnień, do których jednak pisarz ma dziś bardzo ambiwalentny stosunek, była edukacja w meczecie pod okiem ojca-mułły, a także w gronie uczniów duchownego i poety Seydy Heciego. Działalność kurdyjskich medres – tj. szkół religijnych była do czasu wprowadzenia zakazu ich funkcjonowania w pierwszych latach republiki kuźnią nie tylko kurdyjskiej religijności, ale także języka, który obok arabskiego funkcjonował tam jako narzędzie edukacji. Nawet po ich oficjalnej likwidacji medresy przetrwały często w postaci grona wiernych skupionych wokół osoby duchowego mistrza. Edukacja religijna pozwoliła więc Diclemu na zapoznanie się klasycznymi kurdyjskimi tekstami, takimi jak choćby Nûbihara Biçûkan, Eqideya Îmanê Ehmedê Xanî czy Mewlûd Meli Beteyî (2015a). W jednym z wywiadów jako bezpośredni motyw podjęcia pierwszych prób poetyckich pisarz z właściwą sobie prostotą i poczuciem humoru wskazuje także na chęć zwrócenia na siebie uwagi dziewczyny, która mu się podobała: „Przypadło jej do gustu to, co pisałem, potem się pobraliśmy, a pisanie pozostało mi jako zajęcie” (2015a).

Pierwszy zbiór opowiadań Diclego zatytułowany Asûs został opublikowany przez dość mało znane kurdyjskie wydawnictwo Tevn w 2005 roku. Książka została następnie wznowiona w 2013 roku przez Avestę (jedno z czołowych kurdyjskich wydawnictw funkcjonujących na tureckim rynku). Kolejnym zbiorem opowiadań było Nara (Avesta 2010) i następnie Gorączka (Ta, Avesta 2013). Mimo niewielkich rozmiarów, tytuły te pozwoliły Diclemu stać się jedną z ważnych figur młodego pokolenia pisarzy w północnym Kurdystanie. Gdy w lipcu 2015 roku przeprowadzałam w Batmanie wywiad z grupą pełnych zapału literatów skupionych wokół czasopisma Trucizna (Jehr), reprezentującego autorów urodzonych w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, powiedziano mi, że opowiadania Mehmeta Dicle są dla nich jednym z najciekawszych i najważniejszych doświadczeń literackich.

Sukces Diclego przywodzi też na myśl dylematy podnoszone przez innego kurdyjskiego pisarza – Hesenê Metê w opowieści Ból (Ês, 1998). Bohater Metê, Darînê Daryo, jest „bohaterem opowieści, której nigdy nie udało mu się samemu napisać” (2000, 11). Historia została więc opowiedziana przez tajemniczego narratora, który decyduje się wybawić swego bohatera z opresji i napisać książkę zamiast niego. Daryo poddany jest naciskom rodziny, która domaga się, by stworzył opasłe tomy w celu udowodnienia całemu światu, że Kurdowie potrafią tworzyć literaturę. Działanie to ma w ich mniemaniu uratować honor klanu, a nawet całego narodu. Mimo to bohaterowi nie udaje się napisać nawet jednego zdania. Uciekając się do ironii, Metê dał wyraz swojemu dystansowi wobec rozmaitych popularnych wśród kurdyjskiej inteligencji idei utożsamiających istnienie literatury z istnieniem narodu lub też skupiających się na ilości i obszerności, a nie na jakości produkowanych utworów. Według Metê tworzenie literatury powinno wynikać przede wszystkim z głębokiej etycznej i estetycznej potrzeby opowiedzenia historii w najlepszy możliwy sposób (Bocheńska, 2011, 327–337, 2014a, 49–50). Tym samym krótsza forma literacka, taka jak opowiadanie, nie musi być wcale uznana za wprawianie się w pisaniu powieści. Od czasu jednak gdy powstanie powieści, inspirowane pojęciem wspólnoty wyobrażonej Benedicta Andersona, zostało skojarzone z procesem budowania narodu kurdyjskiego przez Hashema Ahmadzadeha w jego pracy Nation and Novel (2003), powieść zyskała na gruncie kurdyjskim bardzo duże znaczenie. Pozytywny odbiór opowiadań Mehmeta Dicle przez młode pokolenie dowodzi jednak, że bunt i nieudacznictwo Darînê Daryo prowadzić mogły w końcu do sukcesu, jakim jest bez wątpienia rozwój estetyczny kurdyjskiej literatury, która coraz więcej uwagi poświęca nie tylko temu „co”, ale „jak” chce opowiedzieć.

Jednak dla Mehmeta Dicle opowiadanie nie jest też na pewno jedynym gatunkiem literackim, w jakim pragnie spróbować swoich sił, gdyż przez kilka ostatnich lat pracuje nad swoją pierwszą powieścią. Jak sam wielokrotnie podkreśla, opowiadanie historii jest dla niego przede wszystkim sposobem ocalania ich od zapomnienia. Pisarz zauważa, że w przypadku Kurdów ustne opowieści przez wieki kształtowały zbiorową świadomość, sposób myślenia i odczuwania ludzi. Są więc bardzo istotnym elementem ich tożsamości, która nie powinna zostać utracona (2014, 2015a). Narodowa tożsamość Kurdów jest, jego zdaniem, trwale związana z określonymi kulturowymi kodami, społecznymi doświadczeniami i wyobrażeniami tkwiącymi głęboko w podświadomości:

Myślę, że aż do teraz zajmuję się zbiorową podświadomością, która moim zdaniem czyni z nas naród. Są to kody kulturowe, na które składają się elementy takie jak: sposób narracji i refleksji, poczucie estetyki, mszczenie się i kochanie, odczuwanie bólu i przyjemności… Mimo że wiele wydarzeń zostało zapomnianych, to jednak ich ślady przetrwały w naszej społecznej podświadomości. Postrzegam siebie jako dłużnika, który powinien uczynić z tej podświadomości – lub jak kto woli z duszy – literaturę (2015a) [tłumaczenie JB].

Warto zauważyć, że powyższa definicja narodowej tożsamości oparta na wspólnym języku, kulturze i doświadczeniach ma wiele wspólnego z tzw. kulturowymi definicjami narodu sformułowanymi przez teoretyków takich jak Anthony Smith (1999) czy Antonina Kłoskowska (1996). W rozmowie ze mną w 2017 roku pisarz zaznaczył również, że wszystkie kody kulturowe ulegają w procesie literackim pewnej transformacji, nie są przenoszone bezwiednie i niezmiennie. Wiąże się to z oddziaływaniem całej masy innych czynników, takich jak inspiracje literaturą światową czy zmieniająca się rzeczywistość społeczno-kulturowa samych Kurdów.

Spośród autorów, którzy wywarli na niego największy wpływ, Dicle wymienia przede wszystkim pisarzy latynoamerykańskich i amerykańskich, takich jak Jorge Amado (1912–2001), Gabriel Garcia Márquez (1927–2014), Jorge Luis Borges (1899–1986), Carlos Fuentes Macías (1928–2012), William Faulkner (1897–1962), ale także wybitnego tureckiego autora opowiadań Saita Faika Abasıyanıka (1906–1954). Popularność literatury latynoamerykańskiej w Turcji i wśród Kurdów pisarz wiąże z podobieństwem wielu społecznych i historycznych doświadczeń (2015a).

Jednocześnie autor często podkreśla też rolę rzetelnego warsztatu pisarskiego, na który jego zdaniem składa się nie tylko zwykła umiejętność opowiadania i czerpania z własnego dziedzictwa kulturowego, ale także wiedza, refleksja i istnienie środowiska krytyków, którzy kształtują odbiór literatury. Z tego też powodu dość krytycznie odnosi się do sytuacji współczesnej literatury kurdyjskiej w Turcji, którą według niego cechuje brak zaplecza w postaci szerokiego grona czytelników i krytyków (2015, 2015a).