Читать книгу Vreedsame revolusie - Нил Барнард - Страница 10

Geweld – én sprake van vrede

Vandag dink baie mense blykbaar dat die Suid-Afrikaanse skikkingsproses heel vreedsaam en ordelik verloop het. Niks is verder van die waarheid nie. ’n Legio geweldsaanslae uit alle oorde het die land oor die ganse tydperk geteister.

Volgens sommige berekeninge het sowat 14 000 mense sedert die middel van 1990, toe onderhandelinge begin het, tot April 1994 in politieke geweld omgekom. Veral KwaZulu-Natal was ’n slagveld waar ’n bloedige stryd tussen ondersteuners van die IVP en die ANC/SAKP gewoed het. Volgens statistiek van die SA Insti­tuut vir Rasseverhoudinge (SAIRV) het 3 699 mense in 1990 in dié stryd omgekom. In 1991 het dié getal matig afgeneem tot 2 672. Volgens die Menseregtekommissie het gemiddeld 101 mense elke maand tussen Julie 1990 en Junie 1993 in politieke geweld in KZN gesterf. Boonop het die bloedvergieting na die PWV-gebied uitgebrei waar 4 756 mense in dié tydperk in voorvalle van politieke geweld dood is.

Aanvalle op polisiemanne het ook dramaties toegeneem. Van Januarie 1991 tot aan die einde van Desember 1993 was daar 6 369 polities gemotiveerde aanvalle op polisielede waarin 412 van hulle gesterf het. In onrusvoorvalle tussen Julie 1991 en Junie 1993 is 518 mense dood in Polisie-optrede.1 In sogenaamde halssnoermoorde, waartydens mense wat verdink is van “samewerking met die regime” met brandende buitebande om die nek deur aktiviste om die lewe gebring is, het 469 mense tussen 1986 en 1992 omgekom.2 Ook “hostelgeweld” het sy tol geëis, hoofsaaklik tussen ondersteuners van die IVP en die ANC. Volgens laasge­noemde was daar tussen Julie 1990 en April 1992 altesame 261 aanvalle deur hostelinwoners waarin 1 207 inwoners van verskeie townships dood is.3

By die onderhandelaars en vredesoekers het die besef posgevat dat die situasie onhoudbaar was en dat die geweld op politieke vlak dringend in bedwang gebring moes word. Uiteindelik het verteenwoordigers van bykans dertig politieke partye en organisasies, vakbonde en nieregeringsorganisasies in September 1991 ná maande lange beraadslagings op ’n omvattende en bindende Nasionale Vredesakkoord (NVA) ooreengekom.

Dit was daarop gemik om deur gedragskodes, prosedures en meganismes die openbare geweld en intimidasie in die land sodanig te beperk dat almal vrylik aan politieke prosesse kon deelneem. Terselfdertyd moes dit help om ’n stabiele samelewings­orde in stand te hou met die minimum ontwrigting van die onderhandelinge.

Om stabiliteit te probeer skep en die vredesproses te konsoli­deer, is “reconstruction actions” geloods wat daarop gemik was om die ergste gevolge van politieke geweld op plaaslike vlak teen te werk. Met die oog hierop is verskeie meganismes in plek gestel. Die akkoord het ’n gedragskode vir al die politieke partye en organisasies bevat waarin hulle hul onder meer daartoe verbind het om aktief by te dra tot die skepping van “’n klimaat van demo­kratiese verdraagsaamheid”. Almal het onderneem om in die openbaar en by herhaling alle politieke geweld te veroordeel.

Die partye sou onder meer ook niemand op grond van hul politieke oortuigings intimideer, dreig of leed aandoen nie en in die algemeen vrye politieke uitlewing bevorder. Almal het onder­neem om met die Polisie saam te werk om geweldsvoorvalle te ondersoek en oortreders aan te keer.

Die akkoord het helaas nie alle aanhitsing tot geweld aan bande gelê nie. Die ANC-leierskap was voorbokke om die etos en versoe­ningsgees van die akkoord flagrant en uitdagend te verbreek. Die proses was vroeg reeds by omdraai verby en die ANC kon dit bekostig om sy revolusionêre onderrok te laat uithang.

Op ’n buitelandse besoek in Mei 1992 het Mandela in Helsinki beweer dat pres. De Klerk aandadig was aan die geweld waarin “meer as 1 000 mense” in Suid-Afrika dood is. ’n Paar dae later in Genève het hy die Regering se stappe om wet en orde te handhaaf met die Nazi’s se volksmoord op die Jode tydens die Tweede Wêreldoorlog vergelyk.4

Dit was uiters onverantwoordelik van Mandela wat verlore aansien onder die radikale probeer herwin het ná die ANC se toe­gewing oor die opskorting van geweld.

Ander uitsprake was nog meer roekeloos. Die berugte vuurvreter Harry Gwala het op 16 Junie 1992 by Zwide buite Port Elizabeth verklaar: “Codesa or no Codesa, we have come here to take power from the hands of the Fascist Boers. If our freedom depends on blood-shedding, so be it.”5

Kragtens die vredesakkoord is ooreengekom dat die komitee wat ingevolge die Prevention of Public Violence and Intimidation Act van 1991 in die lewe geroep is, gebruik moes word om die agtergrond en redes vir die geweld te ondersoek. Verskeie “vredesinstrumente” is ook op plaaslike en streeksvlak geskep om geweld en intimidasie te voorkom. Hul werk is nasionaal gekoör­dineer deur die Nasionale Vredessekretariaat, wat op 4 November 1992 onder regter Antonie Gildenhuys begin funksioneer het.

Die ANC het swaargewigte soos Tokyo Sexwale en Jayendra Naidoo vir die sekretariaat benoem, terwyl die NP se verteenwoordigers, Chris Fismer en Johan Steenkamp, net nie dieselfde gesag gehad het nie. Gelukkig het ’n topamptenaar van SOD, Deon Rudman (voorheen van Justisie), ook in die sekretariaat gedien.

Kort voor lank het die ANC se verknogtheid aan MK ook hier kop uitgesteek. Die ANC-voorbokke het te kenne gegee dat die vredesakkoord ondergeskik is aan die DF Malan Akkoord en ge­volglik val Umkhonto en sy bedrywighede nie onder die verbie­dinge van die vredesakkoord nie. Mandela het dié opsigtelike slenter ondersteun wat daarop neergekom het dat die ANC ’n private “weermag” kon behou, maar nie die ander ondertekenaars van die akkoord nie.

Het Inkatha se “kulturele wapens” soos assegaaie en knopkieries dan ’n groter bedreiging vir vrede ingehou as die AK47’s en kleef­bomme van MK? Buthelezi se uiterste frustrasie met die situasie was verstaanbaar, veral in die lig van die ANC se redenasie dat hulle nie ’n politieke party is nie maar ’n bevrydingsbeweging.

Die Regering se deelname aan die akkoord was, om dit sag te stel, onindrukwekkend. Terwyl die ANC by geleentheid deur swaargewigte soos Thabo Mbeki, Aziz en Essop Pahad en Sydney Mufamadi, Cosatu deur Sam Shilowa en die IVP deur Frank Mdlalose verteenwoordig is, was Hernus Kriel, Johan Scheepers, Renier Schoeman en Jac Rabie gereeld afwesig.

Mdlalose het by geleentheid sy “bittere teleurstelling” uitge­spreek oor die Regering se oënskynlike belangeloosheid en die ANC se uitbuiting daarvan, en gesê: “These chaps are getting away with murder on a daily basis and the Government does not seem interested.”6

Om die Regering en die NP se power poging te bowe te kom het die AK11 verskeie voorstelle gemaak, onder meer dat die Beleidsgroep vir Onderhandeling en die Kerngroep vir Onderhandeling aktief die leiding neem en dat die adjunkminister van Wet en Orde, Johan Scheepers, die saak innoverend bestuur. Maar ons voorstelle het meestal op dowe ore geval. De Klerk se weiering om ministers toegewyd aan die onderhandelinge te laat deelneem, het die Regering ook hier duur te staan gekom.

In sy voorsittersverslag van 4 November 1994 het Gildenhuys verklaar dat die vredesakkoord ’n betekenisvolle bydrae tot vrede en stabiliteit gelewer het, maar dat die akkoord nooit vrede in Suid-Afrika kon waarborg nie. Daarvoor was die voorkoms van politieke sluipmoorde, taxi-geweld, treingeweld, hostelanargie, halssnoermoorde, verbruikersboikotte en bendegeweld eenvou­dig te omvangryk en onvoorspelbaar.

“Geweld wat in die verlede kovert voorgekom het, word nou openlik bedryf. Dit is baie moeilik, indien nie onmoontlik nie, om sodanige geweld te beëindig. Dit sal ’n hartsverandering verg van al die politieke groepe wat by die geweld betrokke is,” was sy gevolgtrekking.

Die vredesakkoord was ’n lofwaardige meganisme met beperk­te welslae. Dit doen nie afbreuk aan die feit nie dat dit ’n inno­verende poging was om stabiliteit in die land met kontraktuele kaart en transport en gesamentlike bestuursmeganismes na te jaag. Dit het ten minste die versugting na ’n onderhandelde skik­king verteenwoordig wat nie deur radikale baldadiges ontspoor mog word nie.

1 Report of the Truth and Reconciliation Commission, Vol. 2, “Political Violence in the Era of Negotiations and Transition, 1990-1994”, pp. 583-710.

2 JV van der Merwe, Submission to the Truth and Reconciliation Commission, 21 Oktober 1996.

3 Statement of the emergency meeting of the National Executive Committee of the ANC, 23 Junie 1992.

4 The Citizen, 23 Mei 1992 en 25 Mei 1992.

5 “Bloodletting if necessary, says Gwala”, EP Herald, 17 Junie 1992.

6 Opmerkings van Frank Mdlalose by die vergadering van die Nasionale Vredeskomitee, 26 Mei 1992.