Читать книгу Беларусалім. Кніга першая. Золак - Павел Севярынец - Страница 5

Скалелы, амаль нерухомы ад холаду й атупеньня, Андрэй Белазор глядзеў з моста ў цемру, у аграмаднае бруднае люстра, адну зь нямногіх рэкаў у сьвеце, дзе на літар вады прыпадае літар сьцёкаў.

Гэты горад узьнікае ў гісторыі дарэшты зьнішчаным. Першая згадка ў летапісе – Менск спалены, і Усяслаў Чарадзей рубіцца за яго, няіснага, зь Яраславічамі ў лагчыне Нямігі – крывавыя берагі.

Ён нейкім звышнатуральным наіцьцем адчуў, што пад гэтым мостам бруіць вада з Заслаўя, з Княгінькі й Чарніцы, дзьвюх рэчак ягонага дзяцінства, ад затравелага Замчышча, дзе тысячу гадоў таму пасьля замаху на Ўладзімера была паселеная з сынам чорнай манашкай Рагнеда, і дзе ён сам, сямігадовы, самотна сьцякаў сьлязьмі па сваім невядомым бацьку.

Памятаеш, Андрэй, памятаеш, дзіцём у матчыным доме ў Заслаўі ты раптам прачнуўся сярод начы і ляжаў у цемры пакоя, спавіты коўдрай, і з жахам таропіўся ў столь: кожнае імгненьне набліжае цябе да сьмерці. Усё бліжэй. Бліжэй.

Дрыжыкі, сутаргі з самага нутра ахапілі яго з галавы да ног. Зараз сышлося ўсё: менавіта на гэтым месцы ён упершыню згадвае сябе ў Менску, шасьцігадовы, за ручку з матуляй. Мам, ну стой, бачыш?.. Агністы сьвет расхінае раскошныя, тысячасьветлыя абдымкі, на ўзгор'ях абапал берагоў калышуцца агмяні ў глыбінях Сьвіслачы і да краёў напаўняюць маленькае гарачае сэрца. Сюды. Жыць!

Кожную ноч перад сном у Заслаўі падлетак Андрэй распранаўся, выключаў сьвятло – і, голы, доўга моўчкі аблягаў на падваконьнік, і глядзеў скрозь чорнае гольле старое яблыні пад іхнім вакном, гольле, што растрэсквала неба, глядзеў сюды, у зарыва вялікага горада, у прамяністае выпарэньне ліхтароў ды фараў на ўвесь дагляд, у прыглушаны гул… І скаўтваў так соладка, і трымцеў ток сокаў забытага дрэва спазнаньня дабра і зла, і цягнулася ўгару ўся зямля каранямі і жыламі, і на вострых, калючых ад марозу галінках сьпелі ды расьцьвіталі зоркі, далёкія, бясконца далёкія сьведкі іншага, сьветлага-сьветлага сьвету.

Аказваецца, усе трыццаць гадоў, усе высілкі, уся моц, уся жарсьць – усё ішло сюды, у памыйную багну, у марозную навагоднюю ноч бязь сьнегу. Гэта сюды, да начной Сьвіслачы-сволачы, да вусьця Нямігі цягнула яго вечарамі з вучобы, у спустошаныя выходныя, і нават цяпер, бегма, у адным сьпінжаку, калі ўсё правалілася к чорту… Сюды.

Маці выгнала. Воля пракляла. Цімур знойдзе й заб'е.

На міг, на адзін толькі міг ён уявіў адлюстраваньне неба ў бруднай вадзе безданьню, учапіўся ў пякучы метал парэнчаў пальцамі, перакуліць гэтую чашу нагбом! – і захапіла дух, расхінулася сьмерць.

Значыць, зьнішчыць.

Кожны чалавек можа – і мае права, клянуся! – адным махам зьнішчыць увесь сьвет. Забіць усю краіну, убогую, балотную, з паўзатопленым племем насельнікаў, у твані па плечы… Зруйнаваць гэты горад, шэрую масу холаду, голаду і ледзянога страху. Усе гэтыя пакутлівыя магчымасьці, усю пустату, усё чалавечае кішэньне. Рассадзіць у прах ворага, параненага мабільнікам, і дабіць сьцерву, якая парвала ягонае сэрца. Выключыць сьвятло. Вырубіць боль. І зьнікнуць.

Напэўна, ён ужо прамёрз невылечна. У ім самім унутры, недзе ў жываце, яшчэ цеплілася крыху жыцьця – усё, што засталося на апошні рывок.

За сьпінаю гулка, знадрыўна, на ўвесь апусьцелы горад зароў матор – машына – роў набліжаўся, шалёнымі абаротамі намотваў вантробы, перамолваў косьці, сьцінаў дыханьне – і пранёсься скрозь яго, і вынес мозг. Андрэй Белазор аж адкрыў рот, бо зразумеў як.

Тады – чаго чакаць? Ён машынальна вызваліў з рукава запясьце. Таймер паказаў апакаліптычны дзьве тысячы трыста сорак першы. Незямное, але гранічна яснае чуцьцё. Ня будзе ніякага Новага года. Празь дзевятнаццаць хвілінаў канец сьвету. Цяпер, у ноч ягонага нараджэньня, яму заставалася толькі дабрацца да таго месца, дзе ўсё й пачалося – узысьці, як на эшафот, на Плошчу Волі.

Андрэй, дрыжучы, адарваўся ад чыгунных парэнчаў. Здранцьвелае ад холаду, зацеклае цела было ўжо чужым. Гэтае цела – ягоны молат на крушэньне сьвету. Кожным крокам, быццам кіркаю, ён выпрабоўваў, грукаў у панцыр моста.

Гінь, горад, поўны вагнёў. За кожным тваім агеньчыкам аказалася асобнае чалавечае пекла. Хай праваліцца, хай аплыве ў цемру гэты пракляты край, дзе найлепшыя героі паміралі за права быць забытымі, атрымаць на магілу плявок ці асінавы кол!

Уздоўж схілу, па гразкай броўцы, па буйных купінах ссохлай травы, быццам па ўпартых валасатых галовах, ён ішоў пад дрэвы Менскага гарадзішча, дзе ў тую ноч Воля абвіла ягоную шыю, клялася, што нічога не было, і сама, гадзіна, заваліла-такі яго ў траву…

О, як шалеў ён, як заломваў ёй рукі, ты хочаш? так? тварына, хочаш, зьдзіраў зь яе кофтачку, аж пырскалі стразы, вырабілася дзеля гэтага раскосага! – і шал, і жарсьць выбухалі, ён проста жэр вуснамі яе шыю, каўтаў яе фырканьне, лаянку і апраўданьні, рычаў ёй у раскрыты рот, загаляючы ногі, рваць суку, хай бачыць увесь начны Менск, навальваўся ўсім целам, налягаў, каб ямчэй усадзіць у гэтую жароўню ўсю злосьць, усю прагу, успароць яе да самага горла, хай енчыць, хай вішчыць, бы меч у мяса – ці быў, ці ёсьць там цяпер Цімур?! раз за разам, каб дастаць да дна, самага бруднага дна Нямігі, зь нянавісьцю, палкасьцю, лютасьцю, ярасьцю, да паляў Гарадзішча, забітых у твань тысячу гадоў таму, да катлавана метро, да трупаў задушаных у ціскатні, да самага пекла!..

Вырваць зараз усё гэта, разам з каранямі дрэваў, з плодам, з крывёю.

Ён распахнуў насустрач ледзяному, сьцятаму да сутаргаў сьвету зламаныя крылы свайго сьпінжака – хай выдзірае, хоць усе лёгкія з бронхамі з сэрцам, усё адно прападаць – ірві, скаціна.

Гісторык… Гэта ўсё падлеткавыя гармоны. Табе карціць давесьці, што ты сасьпеў, што ты не такі, як усе, хочаш валодаць, хочаш кахаць, ты паказваеш зубы ўсяму сьвету – і львіная доля такіх, як ты, затыкае гэтую прабоіну ў мозгу, халера, Радзімай. Вось і ўся твая гісторыя. Гадаць па гадавых колцах на пнішчах дрэваў жыцьця, даводзіць насельнікам гэтага пнішча, поўным млявасьці й абыякавасьці, што яна жыве, усё яшчэ жыве…

Ды х-хай гіне! Згінь, Беларусь.

Айчым, апошні зь вялікалітоўскага роду Белазораў, прыняў ягонае юнацтва з усімі псіхамі і аглушальным грукатам дзьвераў. Даў яму сваё прозьвішча з архіўнымі ксерамі радаводаў, на працы на сваёй мэблевай фабрыцы гаманіў па-расейску, дома, з мамаю ды ім – толькі па-беларуску, ціха, з празрыстымі мяккімі знакамі. Прозьвішча й мова, празь якія Андруся на гістфаку дражнілі Белазарам... Так хацеў нашчадка – о, Андрусь чуў начамі, як глуха охалі яны з мамаю ў спальні за сьценкай!.. Нават у дамавіне, задраўшы па-над рыдаючай мамай Верай пародзісты, з горбінкай, нос, васкова бледны ад крыўды, ён глядзеў у неба з дакорам, і ніводзін з суседзяў ды знаёмых ад пад'езду да самых могілак сярод лесу не пасьмеў анічога сказаць уголас.

Роду Белазораў ня быць. Хай гіне.

Талая зямля да начы падмерзла, хрумсьцела пад падэшвамі, прасядала глыбей і пацмоквала. Ён ішоў, цяжка дыхаючы, праз старадаўняе гарадзішча. У скронях грукала, і ён штокрок правальваўся, пагружаўся ў малатарню калёнай зброі палачанаў ды яраславічаў, у бойню Манамаха, што не пакінуў тут ані чалядзіна, ані скаціны, толькі ювелірную краму, у мясьніцкі рад сярэднявечнага Ніжняга рынку, у паводку бруду й нечыстотаў штовесну, у натугу п'янога, ашалелага да млосьці натоўпу – у раку Нямігу, якой няма.

Прападай, душа!..

Катлавіна Нямігі, абнятая двума рукавамі ракі. Яма, зь якой стагоддзямі чэрпаў сілу стары Менск. Замчышча, цяпер расьсечанае напалам і аточанае гранёнымі хмарачосамі… Згніла, вымыта Нямігай і Сьвіслаччу ў Чорнае мора дванаццаціметровая крапасная брама; разбурана, загрузла камянямі ў твані царква дванаццатага стагоддзя – крыжы ды косьці колькіх пакаленьняў тлеюць у гэтым прадоньні!

Гэта ў ягоным нутры, будуючы метро, машэраўскія экскаватары выкопвалі прорву з самага болю горада, руйнавалі дзядзінец і падмуркі драўлянай царквы, гэта ў яго ўсярэдзіне гулка раўла і змаўкала, сьцякала па сьценах сьлязьмі й крывавымі пацёкамі самая страшная ў сьвеце станцыя метро з чорным караблём-гільятынаю, падвешаным пад скляпеньнямі платформы па-над галовамі – і гэта ў ягонай душы душыліся зараз, ламалі адно аднаму ключыцы й грудныя клеткі, вывальвалі языкі ад удушша сорак дзьве дзяўчыны і дванаццаць хлопцаў у тысяча дзевяцьсот дзевяноста дзявятым…

А вось прызнайся, Андр, – ты паверыў, дурань, што ты выбраны, адзіны ў сьвеце, калі менавіта тут аднойчы ішоў з доктарам Альбертам Ліхтштайнерам ад Цімура ў Палац пешшу – Нямігу ўброд!.. На пераломе, адкуль ногі самі нясуць уніз, адкуль натоўп рынуў у пераход, ён мімаходзь пасьпеў палюбавацца сваім адлюстраваньнем вось у гэтым белым бігбордзе з чорным квадратам.

Доктар ішоў нетаропка, пыхаў дымам. Пробліск акуляраў, дасьціпныя, прымружаныя старэчыя вочы, зь іскаркамі сівізны ад выдыху заўсёднай люлькі з бурштынавым муштуком – і вось ён, самы мудры чалавек на зямлі, доктар філасофіі і псіхалогіі, грамадзянін сусьвету, стомлены д’ябал, шэры кардынал “Непагаснага”, Альберт Ёган Ліхтштайнер, які ўжо нічым не дапаможа. Ён быў такі эпічны, такі хрыплы, гэты прымружаны мудрэц, чараўнік – Гэндальф зь люлькай, і Андрэй не зьдзівіўся б, калі б аказалася, што ўвесь той сонечны дзень, уся ў плыні машынаў, зь лёгкай смугою храмаў Няміга, ды й увесь гэты сьвет насамрэч створаны дзеля адной ягонай іранічнай усьмешкі.

– Чалавек глыбока няшчасны… паверце маёй старасьці, мой юны сябра. Старой добрай, прычым добра забясьпечанай, прашу заўважыць, старасьці.

Глыбока, глыбока сыходзілі іхнія крокі ў падземны пераход.

– Так павялося здаўна, людзі ў скурах трэсьліся… ад грымотаў ці ад рыку зьвера. Тысячы пакаленьняў перадавалі адзін аднаму генетычны страх. Героі гінулі, вядома. Выжывалі забойцы і падонкі… Пакуты, Андрэй – яны апраўдвалі і асьвячалі пакуты… эээ… свае і чужыя. Яны шукалі сэнсу ў болю і вынаходзілі катаваньні… Чалавецтва перапоўніла свой розум злом. Да такой ступені, што гэта стала немагчыма цярпець.

З трубы тунэля яны вынырнулі на другім беразе Нямігі, і доктар Альберт задыхана пыхнуў у бок сабора на гары.

– Ашалелыя ад уласнага зла, людзі прыдумалі Бога. Казачнае выйсьце, ня буду спрачацца. Вечнасьць, дабро, справядлівасьць… Любоў, нарэшце. Глядзелі на якую-небудзь далёкую зорку на небе, плакалі і марылі – недзе там, высока, усё гэта ёсьць. Памілуйце, мы хочам такімі быць, Андрэй!.. І вось ва ўсе эпохі мы рвемся да гэтай зоркі, захапляем іншых і, само сабой… эээ… ідзем па галовах і трупах дзеля перамогі. Белыя, чырвоныя, залатыя зоркі… Рэлігіі… рэвалюцыі… нацызм, камунізм… космас… Да зор!

Гара, на якой стаіць Верхні горад, давалася цяжка. Альберт зацята аддыхваўся.

– Пасьля закату кожнага такога… зорнага спазму, усё ў крыві, маць вашу… рэшта чалавецтва распаўзаецца па сваіх норах залізваць раны – у царкву, у культуру… ды хоць у бутэльку, мой юны сябра, так жа? І, само сабою, выношвае новыя спосабы ўзяць неба штурмам. А там, у небе – проста пуста. І халодна. Абсалютны нуль паводле Кельвіна.

Белы сабор… І тады, і цяпер – пусты, халодны.

– Фокус у тым, што выйсьце ўнутры чалавека, Андрэй. Ня трэба заганяць у рай іншых – трэба раскрыць…эээ… свой розум… і вызваліць рай у самім сабе. Навошта шукаць Бога недзе высока ў небе, калі ён у цябе паміж вушэй… ну альбо паміж ног?

Белазор дыхаў ягоным дымам.

– Думаеш, ды што трэба гэтаму старому – для яго… першачарговае значэньне даўно маюць сьвечкі ад гемарою. Хай сабе і так, але адстароненасьць робіць меркаваньне толькі больш аб’ектыўным, мой сябра… Адказ вісіць у паветры, і маладосьць яго ня чуе. Толькі старыя паляўнічыя за жыцьцём… э-э-э… тыпу мяне – пад канец, Андрэй, так, пад канее-ец – могуць з заплюшчанымі вачыма паказаць, дзе ўвайсьці ў чалавека і як зь яго выйсьці… Ці вывесьці яго з самога сябе, хе-хе… І вырастаў перад імі Палац, піраміда чорнага лабрадарыту, вяршыня айсберга па-над Цімуравым падвалам.

– Задача вельмі простая. Чалавечая воля. Гэта выключальнік. Яе можна зьвесьці да электрычных імпульсаў, гармонаў і лёгкай хіміі. Клемы. Плюс, мінус. Кнопка… У кожным індывідуальным выпадку (а гэта пара дзясяткаў тыпаў) э-ээ… элементарная праграма… Цяпло. Задавальненьне. Камфорт. Эйфарыя. Стань богам для самога сябе. Табе не патрэбныя для гэтага іншыя. Глядзіце глыбей, Андрэй… Вашае імя – Андрэй. Андр – чалавек… У вас ёсьць сьвятло. Чорны квадрат і Беларусь. Бездань сэнсу.

І ён паверыў. Што толку…

О, хай бы і зараз у пераход дзевяцьсот дзевяноста дзявятага, дзе сорак дзьве дзяўчыны і дванаццаць хлопцаў ціснуліся, правальваліся, зь сіпеньнем выдыхаў ды трэскам рэбраў вывальвалі разбухлыя языкі і скаўтвалі сьмерць без аніякіх высілкаў са свайго боку, без рашэньняў, без апошніх рыўкоў!..

Але ў адным доктар Альберт меў рацыю – твой сьвет унутры цябе. І ён ведае, як яго адключыць раз і назаўжды, каб зьніклі і холад, і страх, і боль.

– Бездань сэнсу… Ммм… – пасмакаваў тады наапошак стары Альберт, і пыхнуў, і сьвет закалыхаўся, – Што ж, буду лічыць за гонар, калі Вы пагодзіцеся… эээ… як-небудзь выпіць са мной… скажам, кубачак кавы… І патлумачыць… што планета Зямля можа пачарпнуць для сябе ў гэтым вашым гіганцкім і, без сумненьня… глыбокім… балоце.

І была шыльда на празрыстых дзьвярох, і надпіс белым па чорным “Беларускі аддзел”, і цэлы офіс у Палацы Рэспублікі, які яны міжсобку менавалі “Беларусь у квадраце”.

І былі беларусы з усёй Беларусі – усе, хто застаўся, і яны размаўлялі ў ягоным аддзеле па-беларуску, і ад размаху праектаў у кожнага, хто ўваходзіў сюды, вочы і праўда былі чорныя: настолькі пашыраліся зрэнкі. І былі цэлыя бібліятэкі арнаментальных рунаў, выбудаваныя табліцамі ў таямнічы алфавіт абярэгаў і іерогліфаў; і грандыёзнае аднаўленьне Крэўскага замка, колькісотметровага квадрата з каменных глыбаў, зь вежамі Вітаўта, Кейстута, Ягайлы ды Сьвідрыгайлы, і галавакружны верталётны палёт з фотасесіяй, каб зьняць яго з птушынае вышыні; і шматтысячныя дэгустацыі налівак, настоек ды самагонаў з усіх паграбоў і пушчаў, разьлітыя ў гранёныя штофы і кубічныя чаркі; і міжнародныя форумы авангарднага віцебскага мастацтва ХХ стагоддзя, і сетка кавярняў са здагадайся якімі столікамі, ліхтарамі, тэчкамі меню; і, канечне, квадратныя сонечныя гадзіньнікі на нулявых кіламетрах цэнтральных пляцаў райцэнтраў; і габрэйскія, масонскія ды езуіцкія маршруты з адпаведным эскортам па глыбінцы; і беларускі выпуск “Playboy” з арыйскімі дзевачкамі ў бялізьне “Мілавіцы”, што трымаюць перад сабой тонкія малевіцкія рамкі і міла асвойваюць “смочкі”, “любошчы”, “шмаравідлы” ды чорныя ромбападобныя станікі; і мадэрновыя помнікі з каўказскага базальту, і шыкоўныя, плітамі, фотаальбомы ў стылі змрочнага Рэмбранта, і процьма іншых глянцавых, ахавых, класа прэміюм рэчаў, адзінай умовай якіх была квадратовая ўпарадкаванасьць і кропка чорнага штампу напрыканцы.

Хай рухне і праект “ВКЛ” з чорным лагатыпам-уключальнікам, пакліканы падняць вялікую шляхецкую хвалю ў Беларусі, Украіне, Літве, Латвіі, Польшчы, каб запісаць падчас бліжэйшых перапісаў мільён ліцьвінаў, цэлую нацыю; і “Гендэрны прарыў”, які ахапіў бы жанчынаў, гома, бі, транс і зрабіў бы Менск сусьветнай сталіцай талеранцыі; хай лясьне “Чырвоны квадрат”, ізноў з Малевіча, глабальны цэнтр сацыялістычнага руху з домікам-музеем РСДРП пад агромністым шкляным каўпаком, пашыранай на кіламетры “Лініяй Сталіна”, падсьвечанымі помнікамі Леніну і канферэнц-заламі ў шэдэўрах камуністычнага канструктывізму, ад Опернага да Палаца афіцэраў, ды бязьвізавымі натоўпамі левай моладзі; і “Чорная зорка” па маршрутах друкарняў, явак і тэрактаў нарадавольцаў ХІХ—ХХ стагоддзяў – для паломнікаў-анархістаў зь Еўропы, Азіі ды Амерыкі…

Хай ідзе прахам уся гэтая праца, вытанчаная й бессэнсоўная, хай разьляціца ад аднаго ўдару па бясконцым сусьвеце на шматкі, кропкі, коскі і кроплі ўся гэтая прадуманая на колькідзясят хадоў наперад геніяльная шахматная камбінацыя!..

І разам зь ёй – уся Беларусь. Бо гэта ён, ён, Андрэй Белазор, быў яе апошнім шанцам. Краіна, якой да выміраньня заставалася якое-небудзь пакаленьне, раптоўна трапіла ў планетарную плынь, вынырнула ў глабальным віры, хапнула паветра – і хай скончыцца цяпер гулкім, з рэхам і выбітымі зубамі ўперамешку са шклом суіцыдам на Плошчы Волі.

Згінь і ты, вечнамудры еўраяўрэй Альберт са сваёй прымружанай усявёднасьцю. Ты быў апошняй надзеяй, ты ўсё зразумеў, Гэндальф хрэнаў, ты маўчаў і выцэльваў вачыма ўвесь мой расповед – і нават ты, высакароднае выроддзе, кінуў мяне на зьядзеньне. Што ты, як гімназіст, крахтаў па-бацькоўску доктар Альберт, падносіў да зубоў пустую люльку і раздражнёна моршчыўся – дзевачку адбілі. Ну, азіят ён, скіф, з раскосымі і прагнымі вачыма… Няшчаснае дзяцінства, працаваў, як пракляты, па начох, капітал наварыў галавой… Чаго ты ад яго хочаш, мой юны сябра? Ён пра шчасьце для чалавецтва думае – атлант, на такіх зямля стаіць… Ты ж сам прывёў яе да яго – а цяпер знайшоў зладзея. Вунь, сектанты ад яго кіпнем сікаюць, размалёўваюць квадрат пентаграмамі – а ты пацягні-ка, колькі ён цягне… Тут вось-вось зоркі табе зь неба ў жмені пасыплюцца, а ты…

Ччорт, пайшоў ты ў пекла са сваім Цімурам! Будзь знішчаны, яйкагаловы еўрапейскі старац, які прагнуўся пад раскосую азіяцкую мразь!.. Белазор заміргаў вачыма ў фары, што несьліся насустрач: хай вышыбе, выкрэсьліць з памяці вогненнай успышкай, выдыхне выхлапам…

А зараз пусты пераход зеўрае чорна, квадратна. І сабор глядзіць паўзьверх, абыякава, грэбліва. Не, ён пройдзе верхам, праз мост – хай сабе дзеля гэтага давядзецца яшчэ раз стаць на ўвесь рост перад вежай Цімура. Паўз зыркія шары ліхтароў, паўз гатычныя яліны, паўз прасьпект, па якім картэжамі чорных машынаў езьдзяць пераможцы – да гэтага вавілонскага стоду, што пануе па-над лагчынай Нямігі. Цімур, як ёсьць Цімур, ростам у трыццаць паверхаў, з бліскучымі залысінамі й мегатонным позіркам, ад якога зносіць дах – і гараць вочы ягоных вокнаў на самым версе, і сьцякаюць, пераліваюцца па зашклёных паверхах чорныя блікі.

Праз дванаццаць хвілінаў ён разьнясе гэты гмах адным махам.

Чортава чорная містыка. Квадратныя кю-ар штрых-коды на кожнай пакупцы ды нават магільных помніках. Габрэйскі чорны куб тфілін, які пабожныя юдэі носяць на перадплеччы і лобе як знак напаміну пра выхад зь Егіпта. Кааба, цёмная мусульманская сьвятыня, велізарнае кубічнае сьвяцілішча Меккі, вакол якога віруюць мільённыя натоўпы белых паломнікаў…

Зьнішчыць, рассадзіць на ашкелкі і сам чорны квадрат! Бач ты, прыехалі, правільныя такія, з рымаў, альпаў ды вавілонаў, у Краіну Нішто, і чорнае ў іх белае, і белае, глянь, чорнае, а ты круціся, як хоч – ды пайшлі вы нахрэн, героі нашага часу!

Ты сам, сам Андрэй Белазор, быў героем, згадай: выходзіш з Палаца Рэспублікі ў белы сьвет – быццам касьмічны захопнік на ўпакораную планету. Так, я адтуль, менавіта адтуль, з маленькай квадратовай значкай-камерай, са срэбным, з сэнсарным чорным экранам, айфонам, зь фірмовай квадратовай крэдыткай (прадавачкі падымаюць на цябе томныя міндалепадобныя і такія чорныя вочы) – і мімаходзь, адной левай, узважваеш на руцэ, так яго разгэтак, чорны квадратны час…

Дваццаць тры пяцьдзясят.

О, гэтыя гулкія чэргі рознакалібровых добраахвотнікаў у фае Палаца кожную раніцу, паўменска ў чэргах, медкамісія – пропуск у рай: то смакаваць дэлікатэсы й слодычы ды класьціся на вымярэньне нейронных успышак, то прагляд хітовых фільмаў ды праслушка кайфовае музыкі з чуйнікамі, прымацаванымі да галавы й запясьцяў, а то й на фіксацыю сілы выбухаў аргазмаў – увесь медычны корпус у белых халатах потым толькі травіць байкі па курылках ды барах увечары…

Чалавечае шчасьце чорным па белым, шчасьце па-чорнаму, простыя словы, простыя рэчы, шчасьце ў квадраце, у полымі печы, у чорным кубе Палаца, па дванаццаць даляраў за гадзіну, дзеля ўсяго чалавецтва – а будзьце ж вы ўсе праклятыя.

Позьнія машыны раз-пораз раўлі міма, драпежны роў ахопліваў яго ўсяго, і з кожным разам дзікі зьвер унутры яго рычаў усё мацней, прагна, пераможна. Зараз, зараз усё скончыцца, сьмерць усяму! Забойчае сьвятло ўспыхвала, асьляпляла на імгненьне незямнымі азарэньнямі, і шалёнае захапленьне гнала яго наперад, на мост.

У сярэдзіне залатога, шчасьлівага шаснаццатага стагоддзя – пасьля грандыёзнага, бачнага на дзясяткі вёрстаў гарадскога пажару – цэнтар Менска перанесьлі на ўзгор’е і заклалі гандлёвы Пляц Волі. Арэну сілы і славы на бліжэйшыя паўтысячы гадоў, аж да гэтага дня – ідэальны квадрат з бокам дзьвесьце метраў.

На палове мосту па-над Нямігай позірк распароў менскае сэрца. Храмы Верхняга горада, гандлёвыя шэрагі Ніжняга, Траецкае й Ракаўскае прадмесьці… Скрыжаваньне восевых шляхоў беларускай гісторыі – з Полацка да Кіева, зь Вільні й Варшавы на Маскву. Усё ў ліхтарыках, падсьветках, рознакаляровых агеньчыках… Так, спадарове, у вас сёньня сьвята – але толькі да нуля гадзінаў, нуля хвілінаў.

Нашто вакол Петрапаўлаўскага сабора былі ўсе гэтыя хросныя хады і казані Мялета Сматрыцкага?.. Траецкая гара з кляштарам на месцы Мінабароны, колішняе ўладаньне продка Дастаеўскага – дзе ты цяпер, дзе твае надрывы і шырокая душа, якую б ты звузіў, дзе тая сьлязінка дзіцяці, якой ня вартая ніякая рэвалюцыя?.. Хто памятае, што тут, у падвалах касьцёла сьвятога Язэпа ды мурох кляштару бернардынаў катавалі каліноўцаў?.. Каму гэта трэба цяпер – людская пакута, і гнеў, і крык, ды і вашае шчасьце – за сем хвілінаў да канца сьвету!..

Ён прыпыніўся ля парэнчаў моста, над самым скрыжаваньнем, каб крыху аддыхацца. Крыж дарогаў, азораных ліхтарамі, разыходзіўся на ўсе чатыры бакі аграмаднымі пустымі ростанямі; горад нема пазіраў за ягонай агоніяй. Цела трымцела, быццам і праўда ўкрыжаванае.

Вокны шпіталя на Герцэна вострым бляскам ускрылі грудную клетку. Воля… Не, не, не! Колькі ж зла ў гэтай цемры, калі толькі адзін агеньчык прабівае наскрозь – і потым нічога, нічога нельга зрабіць!..

Ён зьнішчыць усё зло… Сабой.

Чалавечае шчасьце… Пачакай крыху, Волечка. Пачакай, мама. Пачакайце ўсе. Колькі? Пяць хвілінаў. Тры сотні секундаў і крокаў таксама сотні тры. Усё супадае, значыць, усё правільна.

Цела валюхалася, бы ў п'янога. Гэта ж трэба, людзі, вы чуеце: ён нясе сябе, каб празь некалькі хвілінаў разьбіць пасярод дарогі!

Пустка, гіганцкая пустата, тыпова менская, пагражальна расла ў ім самім. Уся гэтая ніякавасьць вуліцаў, бязмэтнасьць мінакоў, усё гэтае павуціньне гірляндаў, якое аблытвае мёртвае сьвята, усе нацятыя струны дроту, якому ніколі больш не загучаць, трупы бруднай лістоты, якімі заляпаныя ходнікі і штодзённая шэрасьць каменю на камені, якой запаўняюць прастору – уся гэтая бяссэнсіца нема крычала, патрабуючы яго, Андрэя Белазора.

Ён ішоў угару, халодны анёл з чорнымі абвіслымі крыламі сьпінжака, хрыпата кашляў і ашалела грыз сьцюдзёнае паветра і лёд горада.

Вунь яно, ужо відаць, тое месца, пасярэдзіне плошчы, дзе ён нагнаў Волю. Пераход, чорнае і бліскуча-белае пад ліхтарамі. Плаха.

Воленька, Волюшка, Вольная Воля… Яна, яна прыцягвала яго ў гэтым жыцьці найглыбей – і адштурхоўвала наймацней. Чорныя, пякуча чорныя з золатам валасоў вочы, такія пякучыя ў блізкасьці, калі кранаесься скроняю, і паміж ёй і табой толькі толіка пульсу – і такія жахлівыя ў правалах вачніцаў ад страху й агіды. Гарачыя каралавыя вусны – такая аздоба ашчэраных белых-белых зубоў, ёдкага пляўка ды грэбліва падцятага пяшчотнага падбароддзя!.. Боства для прагі, для захапленьня, для насалоды – і вынас мозгу ў падазронасьці ды пераборлівасьці. Мяккія, точаныя далонькі з чуйнымі, амаль празрыстымі пальчыкамі – і завостраныя адмысловай пілачкай пазногці, якімі яна карысталася, залатая помсьлівая рысь. Ідэальныя, налітыя апалам каленкі, бляск і гладкасьць запацелага люстра, калі пальцы струменяць уздоўж сьцягна, у самы жар – і моцная, да хрумсту тваіх касьцей, сьцісканьне, калі яна дасягае піку.

Так і кахаў ён яе, у зьдзічэлым змаганьні: налягаў зь нянавісьцю, выдыхаў амаль непрытомна зь незямной пяшчотай. Воля, Воля, Воля… Шалёная халодная ўлада – і беларуская бясьсіласьць.

Зьнішчыць, каб ані знаку!

Ён яе і так, лічы, зьнішчыў – скалечаная, зь мяшкамі пад вачыма, бяз маткі, нікому не патрэбная… Дык няхай жа гэты апошні ўдар кавадлам – і хай гэтыя зубкі-перліны, якія ён высільваўся, мацаў языком у роце, і ненавісныя бліскучыя вочы, і лініі клубоў, і паўза, калі яна выпрабоўвае, уздрыгвае зморшчынка ля скроні, і ты ня ведаеш, чаго чакаць – жарсьці або пагарды – хай гахне ў пыл і прах!

Вось гэтае месца.

О, Пляц, сорак тысячаў квадратных метраў беларускай волі! Яшчэ трыста з гакам гадоў таму тут, вакол будучай плахі Андрэя Белазора у Паўночнай вайне выстройвалі цёмнымі квадратамі свае карэ ды аглядалі войскі з вокнаў езуіцкага калегіюма то Пётр І, то Карл ХІІ; тут, у бібліятэцы, дзе цяпер музычны ліцэй, Мураўёў-дзекабрыст, з тых Мураўёвых, каторых вешаюць, – гартаў вялікалітоўскія фаліянты й марыў пра свабоду для ўсіх народаў імперыі; тут на асабісты загад цара Мікалая І у 1851-м рассадзілі па цаглінах менскую Ратушу, сімвал магдэбургскага права, – і ніводзін мянчук, нават за грошы, ня ўзяўся разьбіраць руіны, зганялі жаўнераў ды вязьняў Валадаркі; тут пад пільным вокам захопніка-імператара, адсечанага па грудзі на гранітным пастаменьце, прагульваліся й размаўлялі напаўголаса Манюшка з Дуніным-Марцінкевічам, партрэты якіх на чорным тле ён афармляў у серыі “Сто беларусаў у чорным квадраце”; тут, у Прысутных месцах, былым базыльянскім кляштары, куды паняволеныя беларусы ішлі шукаць праўды, засудзілі Якуба Коласа; і тут жа, на пляцы паміж Ратушай ды колішняй Сьвята-Духавай базылянскай царквой, пераробленай на праваслаўную катэдру, нарадаволец Пуліхаў шпурляў у губернатара Курлова, забойцу соцень менчукоў, бомбу, што не разарвалася… Ягоная бомба зараз выбухне. Без хвіліны: стрэлкі на Ратушы амаль сышліся.

І сэрца, зь ціхім говарам айчыма, з мудрай усьмешкай доктара Альберта, зь белай яблынявай квеценьню Заслаўя і аблокамі па-над Менскім морам – і розум, з усімі разьлікамі, дэйламі карнэгі, планамі ды пантамі, і усё прамёрзлае да касьцей цела, якое калісьці столькі хацела, – хай зьбяруць усё, што сашкрабецца з асфальту, бампера ды бліскучага радыятара, у печ крэматорыя, у вагонь непагасны, і зачыняць чорнай засаўкай.

І быў жаль, сьляпушчы, пякучы, да пранізьлівай насалоды жаль – ён, апошні Белазор, астатняя надзея Беларусі, які не рабіў нічога благога, геній і прыгажун… Бах! – рассадзіць сябе стопудовым молатам машыны ў самым цэнтры беларускай гісторыі.

Ён стаў на бардзюр. Без хвіліны. Дзесьці ў горадзе, далёка шумелі забойчыя маторы: пранеслася чыгунная баба з боку Нямігі, аж закіпелі чырвоныя стоп-сігналы і заняло дух… Не, ён чакае адтуль, з цёмнай проймы Прасьпекта – бо вось яно, у бліку ліхтара на голым асфальце, раскрэсьленае для яго бліскучае месца.

Пляц Волі… Губернатарскі дом, былы кляштар езуітаў, дзе ў 1917-м трыццаць беларускіх ксяндзоў заснавалі Беларускую хрысьціянскую дэмакратыю; былая гарадская ўправа, дзе ў 1918-м на тры дні падымалі бел-чырвона-белы сьцяг БНР, а ў вайну беларускія падпольшчыкі забівалі беларускіх нацыяналістаў; у будынку насупраць, дзе выступае з выламанай сьцяны бронзавы Гарэцкі, грохалі апячатваныя дзьверы кабінетаў Інбелкульта – каб рэхам адгукнуцца стрэламі з наганаў у Курапатах; колішні Саборны сквер, месца народных гуляньняў, дзе ў савецкі застой мастакі незадорага выстаўлялі пейзажы, а калекцыянеры – значкі зь сярпамі й молатамі ды “Пагоняй”; гатэль “Еўропа”, што сёньня кішыць амбасадарамі, чыноўнікамі, арабскімі шэйхамі ды іншымі кліентамі Цімура – і нарэшце, у цемені за дрэвамі, па-над усім – вялізны экран чорнага квадрата на Палацы Рэспублікі з апошнім навагоднім адлікам.

Дзеля чаго ўсё гэта было? Дзеля чаго яно, увогуле? Зьнікне з адным ударам.

Пляц Волі, менскае сэрца, цікае-тукае ў ягоных грудзях. Зрок сышоўся на хвіліннай стрэлцы Ратушы, ён шчымліва адчуў, як скарачаецца прасьвет жыцьця, зачыняецца апошняя шчылінка сьвету.

У вусьцішным узбуджэньні Андрэй Белазор прагна ўдыхаў дух волі: хай сабе напрыканцы – ён уладар гэтага сьвету, хай і на апошнюю хвілю, уся аграмадная краіна, увесь лёс, уся прастора, мінуўшчына й будучыня, усе сыходзяцца ўвадно ў цэнтры Менска, у пік часу, сьцінаецца ў самым ягоным сэрцы, якое цікае, быццам бомба.

Ён замер і раптам агледзеўся: бяз грошай і дакументаў, акалелы ад холаду, на дзень народзінаў, у свой юбілей, ашалелы геній на пустой Плошчы, наўсхліп, у чаканьні машыны ад ГУМа – што гэта, маць тваю, увогуле за хрэнь?!..

І ў гэты момант яго азарыла сьвятло. Здалёк, ад “Дынама”, з рокавым ровам успыхнулі фары, абшарылі Плошчу і асьвяцілі ўсю сцэну.

Удар гадзіньніка з Ратушы па-над галавой – мегатонны, гулкі, згары – паразіў яго, як грымоты зь неба.

Адзін.

Першае, што ён убачыў у вагні, які нёсься яму насустрач – чорныя вочы Цімура; цемру, у якую ён з усяе сілы колькі гадзінаў таму шпурнуў свой айфон.

Два.

У вачох успыхнула Вільня. Засьнежанае сэрца Старога места з вышыні Трох Крыжоў, куды ён занёс Волю на руках; сьветлыя, цялеснай цягі, постаці касьцёльнага барока; крама, куды забягалі пагрэцца, і яе гарачыя, мокрыя ад шчасьця вочы пад сьняжком у Вострай Браме, і пацалунак у кроплі ад сьняжынак на шыі.

Тры.

У сьвятле расла, расхіналася Полацкая Сафія, да якой ён прыцягнуў-такі доктара Альберта: глядзіце, Беларусь, нявеста ў белым, “Непагасны” – жаніх у чорным, ды зробім цэлы горад-вясельле, запалім на ўсю Еўропу!.. Бацькоўскія, цёплыя, зь іскрамі вочы Альберта, які моўчкі адмоўна хітае галавой, доўга глядзіць на срэбра Дзьвіны, потым распальвае люльку, пускае наўсьцяж па рацэ дым і нарэсьце крэхча: “А… давай”.

Чатыры.

Бліскучая, балючая кафля ў прыбіральні гістфаку, атрымаў з усяе сілы ў твар, ня ўстояў на нагах; рэзкі пах мачы, салёная з жалезам кроў на вуснах; чырвоныя кроплі такаюць у ракавіну і сплываюць бел-чырвона-белым у крыжавіну: гэта ад аднаго пяцікурсьніка са Шклова з каларадскай стужкай, за Беларусь.

Пяць.

Алёнка, ягоная першая дзяўчына, якую ён даўно забыў, запракідвае галаву ў сьвятло таршэра, крычыць ад болю, а пасьля ён выходзіць зь яе пакойчыка, хапае ротам паветра – і такі аграмадны, такі шэры, такі пусты гэты Менск!..

Шэсьць.

Сьвятло імкліва набліжалася, фары зьліваліся ўвадно; у яго ўнутры ўсё сьцялася. Узыход сонца ў школьным летніку на Менскім моры; заціхаюць п'яныя і заспаныя аднакласьніцы, а мора павольна напаўняецца расплаўленым золатам, і вецер сее срэбра па вадзе, і дым аблокаў.

Сем.

Роў рос; сьляпушчая сіла неслася на яго, гатовая скрышыць адным махам, ён падцяўся, падпускаючы бліжэй, да апошняга рыўка насустрач… І пахмурны ранак перад школай, дзе ўчора паабяцалі зноў вышчаміць выдатнічка-байструка; ён мацае гузак над брывом, і раптам угары, у разрыве аблокаў – блакіт, праменьне, ды такое пяшчотнае, такое прызыўнае, такое далёкае, што сьлёзы проста пырскаюць з вачэй.

Восем.

Пацэліць у самы рокат вагню! Кадры ўспыхваюць усё хутчэй, бліскавічна: сполах, айчым адкрывае перад ім ілюстравана-глянцавую "Краіну Беларусь"; яблык белага наліву, узламаны зубамі, выбухае сокам, надкушанае ядро кіпіць у сьліне; грошы, тайком выцягнутыя з мамінага кашалька на лядоўні, абменьваюцца ў буфеце на цэлы айсьберг марозіва – а вечарам з гулкім скрогатам і ўдарам з Ратушы выбухаюць зарніцы па-над Заслаўем, быццам размова дэманаў пра ягоную душу раптам вырывае зь зямлі крыж царквы і касьцёла, а ягоны дзіцячы лоб, дрыжучы разам з шыбай, сьцякае халоднымі кроплямі…

Дзевяць.

Разбурыць сябе! Шпурнуць сэрца, якое трыццаць гадоў у грудной клетцы танула ў хлусьні й пустэчы, распляскаць мозг, які лічыў толькі сваё. Падладзіцца. Напружыцца. Правая стапа на рубе бардзюра, на краі сьвету – а маці запальвае й ставіць на вакне сьвечку; на ўсходзе зарыва вялікага горада, дрэва з россыпам зорак б'е ў зямлю, тая аж трэскаецца карэньнем, і падаюць дыяменты, такія зыркія ў траве…

Дзесяць. Машына ля гатэля “Еўропа”.

Гул гадзіньніка расшчапляе яго на атамы, дрыжыць, рассыпае рэхам у пыл, увесь сьвет здрыгаецца і руйнуецца разам зь ім у гэтым набаце; вочы пячэ, бель ператвараецца ў боль: штосьці нясьцерпна сьветлае, бліскучае, чыстае высьвятляе яго да дна, выпальвае дачыста ўсё, нясецца, захапляючы за сабою сусьвет, – ці гэта ён у спазмах вылузваецца з матчынага нутра ў сьляпушчы сьцюдзёны сьвет, ляціць з паскарэньнем у тунэлі насустрач!

Адзінаццаць.

Ві-і-ііск!!!

Рывок, чорная дзіра ў заплюшчаных вачох, і ці крычыць гэта ўзрэзаная Воля, ці гэта яе залівісты віск насалоды, ці раве ён сам, ці гэта маці нараджае яго – але:

Божа!..

Асьляпляльны ядзерны выбух. І канец сьвету.