Читать книгу Беларусалім. Кніга першая. Золак - Павел Севярынец - Страница 9

Пячора Сабора, пустая, гулкая, аціхла ад іхніх крокаў і прыслухалася.

Божа мой… Ты тут?

Ціха. Чуваць толькі ценкі трэск сьвечак, крохкую пясчынку пад сківіцаю берца, прынесеную з вуліцы, ды глухі прыбой зь берагоў Нямігі за магутнымі, сямнаццатага стагоддзя, вялікалітоўскай муроўкі сьценамі.

У гэтай агромністай вушной чарупіне Бога пачынаеш чуць і сябе самога – знутры.

Па-здрадніцку крышыць цішыню пясочак, калі перамінаесься з падэшвы на падэшву, розгалас тут зайздросны. Перашэптваецца на ўвесь сабор з шарканьнем ды пакашліваньнем стараста прыхода дзесьці ў прытворы. Шасьцідзесяцігадовы, у заўсёднай заношанай шэрай куртцы, ён зморшчыў вечна заклапочанае аблічча ды раздражнёна закхекаў, прапускаючы ў толькі што вымытую пасьля акафісту на ноч люстрана-бліскучую залю гэтага падшыванца-харыста з агромністым ліхтаром пад вокам (за сікуху якуюсьці па п’яні, жалезна) зь нейкім калматым ды падазрона насатым нехрысьцем, які зьняў берэт, але і не падумаў пакланіцца сьвятым абразам ды перажагнацца ў храме.

Ох ужо гэтае пакашліваньне старасты, рэха манастырскіх старцаў, шыпячыя згадкі пра якіх і праз тры гады пасьля ўцёкаў прабіралі Яна мурашкамі ад вушэй да падэшваў!.. Ты што пратаярэя ў “Верую” перакрыкваеш, галасіць ў пераходзе пад сваю гітару ідзі… Ты са старэйшымі маўчаць і слухаць павінен… Вырадзіўся ў чорнае, як эсэсавец, прасьці Госпадзі, і ерапеніцца яшчэ, цыц, я сказаў!.. Настаяцелю скажу, і ніякі айцец Рыгор не адмоліць, вылеціш з хора, ерась анархісцкая…

Шаркае, крэхча пад нос, шыпіць нешта сабе: пасьля ўчорашняга айцец-настаяцель забараніў далей прытвора заходзіць.

А яшчэ пакутліва крышыць, растрэсквае сьвядомасьць, ашпарвае начны шматтысячны навагодні шоргат – зьнішчальны, з рэхам аглушальнага экрану на Плошчы.

Госпадзе Ісусе…

Слухай, Яне, слухай. Што ж гэта за гук? Духавы, яўна духавы. Інструмант духа.

Ён вучыўся адрозьніваць гукі ды шукаць іх крыніцы усё сваё дваццацігадовае жыцьцё – ад кропляў, гроняў і пераліваў мамінага піяніна ў залі, ад птушынага чырыканьня, калі высыпаў крышкі на падваконьнік кухні, да ценкага камертона ў музычнай школе ды перазвону званоў са Сьвята-Духава, Катэдры, Петрапаўлаўскага ды Магдалены, ад якіх зусім па-рознаму бзыкалі шыбы – у кватэры на Старажоўцы, у вокнах ліцэю на Пляцы Волі, у класах Кансерваторыі праз сквер.

Божа, я веру, што Ты – найвялікшы Дырыжор, і жыцьцё ёсьць Тваёй сімфоніяй, вечнай, непаўторнай, касьмічнай; д’ябал здольны адно на тое, каб кашляць, шаркаць, Табе перашкаджаць – а мы, слухачы, вольныя заткнуць вушы, ці пагойдваць мыском пантофлі ў тахт, ці проста аддавацца плыні мелодыі… І, разумееш, той самы момант, калі нам раптам робіцца ясна, што мы толькі слухачы, калі нас сагравае ўдзячнасьць, што мы апынуліся менавіта тут і цяпер, калі мы адкрываем рот, каб падпяяць ціхенька, альбо зводзім далоні для воплескаў – дык вось, у гэты момант насамрэч ня мы пляскаем Богу, а на нябёсах грымяць хоры і ладзяць авацыю, і крычаць адно аднаму: і гэтае сэрца з намі!..

Асабліва трымцела сэрца ад гармоніі вячэрні – калі адымаеш цёплае цела кларнету ад балючых вуснаў, і першы ўдар звону са званьніцы на другім беразе Пляцу Волі – безь пяці шэсьць! – зьбівае табе дыханьне й перакоўвае дзень у вечар, і раптам усплывае зь Нямігі, адбіваецца ад сьценаў, рассыпаецца і напаўняе чашу плошчы хмельным, як прычасьце, залацістым сьвятам родны Петрапалыч.

Апошнім часам ён усё часьцей чуў шоргат і сіпеньне. Штосьці вусьцішнае. Глухое падземнае рэха, глыбокае вуркатаньне, трубу першага анёла, водгалас рыку, ад якога сьвет імгненна старэў і рабіўся попельна-серабрыстым. У пранозным скрогаце шахты ліфта ў Веранікі на Слабадской; у вентыляцыях ваннай і прыбіральні, дзе перадсьмяротна выдыхае вецер, пакуль ты сьцінаеш уласнае ненавіснае цела; у самотным і дзікім п’яным крыку ў двары апоўначы; або, наймацней, ува ўчорашнім пачварным рыгу над бліскучай, вогненнай чашай з крывёю і хлебам… І нямее душа, і жахаецца, што таемны падземны ход вядзе зь ягонага вуха проста ў ашчэраную пашчу пекла.

Госпадзе, што ж гэта за Новы год… Канец сьвета. Заўчора выперлі з Кансерваторыі – за сістэматычную непасьпяховасьць ды ўдзел у анархісцкіх акцыях. Ты разьдзяўбай з кучаравымі льнянымі валасамі, унікальным музычным слыхам, небясьпечны для грамадства, і цяпер маеш даведку. Канчаткова рухнула персьпектыва дудзець у срэбную дудку ўсё жыцьцё, пакуль не дасі дуба. Учора палез на ліхтар на Плошчы евангелізаваць п’яное быдла, за што дабрэнна адгроб, уратавалі мянты. Заблытаўся са сваімі дзевачкамі. У выніку – гіганцкая пустка ўнутры.

Ісіхія. Хочаш пачуць Бога – маўчы.

Ты ўжо шмат чуў у сваім жыцьці, Ян Ясны, але такое – першы раз. Трэба вызначацца, хто ты, адкуль ты і ці гатовы ты хоць кудысьці ісьці.

Раптам рыпнулі цяжэнныя дзьверы Сабора. Шаўкавіста скалыхнулася ад ветру пурпуровая тканіна ў алтары за царскай брамаю. А рэха рыпеньня – пранізьлівае, сьвідруючае – пракацілася па ўсёй прасторы, рухнула проста ў вушы і закіпела ў памяці… Нібы вялікая гара, вагнём распаленая, абвалілася ў мора…

Што гэта? Горн? Можа быць, сігнальны горн… Далёкі роў акіяну з самага мысу Горн?

Пабудка, будзіць беларусаў? Гэта і ёсьць адказ?

Што, мае рацыю Леў, гэты шалёнага выгляду, глыбока дышучы незнаёмы пажылы анёл?.. Госпадзе, адкажы… Адкажы тут і цяпер, куды нясе мяне гэты Сабор, мой любы стары вальнадумец, мой Петрапалыч…

Залаты карабель плыве па Нямізе, рэнесансавы – збудаваны тады, калі ліцьвіны бралі Маскву і елі адзін аднаго ў Крамлі, абложаныя апалчэньнем… Храм Статкевічаў, Агінскіх, Трызнаў і Рагозаў, ненавісна праваслаўны для месьцічаў-вуніятаў… Адным, левым крылом – беларускі, Трох Віленскіх Пакутнікаў, закатаваных язычнікамі, як і ён уначы ў натоўпе перад Палацам, за веру – а другім, правым – расейскі, Екацярынінскі, за 7000 рублёў срэбрам ад імператрыцы пераасьвечаны… На дзьве душы, як сам беларускі народ, і зь дзевяцьцю званамі, якія падымалі набатам Ракаўскае прадмесьце, Верхні горад ды Ніжні рынак; перароблены бальшавікамі ў сьмярдзючы склад селядцоў, але потым адноўлены як сэрца беларускай волі…

Не маўчы, Госпадзе, адкажы: дзе, калі ня тут?!.

Рыпіць, рррыыпііііць…

Трэці, тррррэээці анёл затрубіў… А можа, гэта дуда? Сярэднявечная, наская, зробленая з валовай скуры і трысьняговых трысьцінаў, дзівосная шматногая істота, якая набірае паветра, усё выдыхае высокім напружаным тонам і потым памірае доўга-доўга? Дуда, пад прызыў якой стагоддзямі адляталі ў вырай душы крывічоў ды ліцьвінаў, пасечаных крыжацкім мечам, татарскай стралой, маскоўскай булавой, ды трымцеў мароз па скуры царскіх баяраў пад Воршай, ды адпявалі зажыва расейскую кавалерыю ў бітве пад Барадзіно?.. Інфернальная прорва чарнобыльскіх трубаў, зорка Палын?..

Божа, адкажы… Так, тут, у сваёй сьвятарнай пячоры, ён заўсёды чакаў адказу, калі ад маўчаньня рабілася страшна. Калі мама сказала, што ня можа больш заставацца зь ім, што мусіць вяртацца ў манастыр, і ён хлопнуў дзьвярыма, блукаў па горадзе ў сьлязах, ён вырашыў, што памяняе прозьвішча ў пашпарце, усё, больш ніякіх праклятых Максімчукоў – і толькі тут, у цеплыні, перад сьвечкамі, пачуў, як абступаюць, як шэпчуць яму мудрыя жанчыны са сьценаў: “Даруй… Даруй…”

Адказу – як і тады, пасьля блуднай начы з Алесяй з хору, яшчэ зацемна, спустошаны, перад раньняй літургіяй, заплюшчыўшы вочы ля сьвечак… Нейкая прыхаджанка на шпільках прайшла праз увесь сабор з рэхам, чаканна, бы на подыюме, – і з кожным ударам параненага сэрца чуў, як кожны цік абцасіка заганяе цьвікі ў запясьці ды ступакі Госпада… і сам плакаў і шаптаў: “Прабач!..”

Часам ён заставаўся тут ля вялікага паклоннага крыжа, пасьля малебнаў і акафістаў, калі сыходзілі ўсе, Сабор напаўняла сьвятарная ціша, паглынала яго глыбінёй – і адкрываліся таямніцы. Дзінькне ключ у алтары, якім айцец Віталь запірае дараносіцу, ці зь лёгкім павевам ветру ад уваходу прыадчыніцца, крыху пачакае і зачыніцца Царская брама.

Сыход?.. Прыйсьце? Дух вее. Ня ведаеш, адкуль прыходзіць і куды сыходзіць. Але калі Ён прыйшоў, ты адчуеш. Вее.

І воля.

Воля – гэта галоўнае, дзеля чаго ён, беларус, праваслаўны. Так, поўня вучэньня, так, таямніца прысутнасьці ў абразах, так, бел-чырвона-белая стужка ўладыкаў на сьвяты і белае з чырвоным прычасьце – гэта былі прычыны. Але самае важнае – Воля. Ня немы касьцёльны халадок, калі ты мусіш, не пратэстанцкія выбухі паветра, не… Жывое дыханьне волі, якое ён не прамяняе ні на што.

“За адзін уздых усё даруецца…”

Ягоная слава беларускага праваслаўя – гэта была сімфонія раньняй літургіі, калі сустракаеш сьвятло новага дня, пяеш і прымружваесься ад залатых струнаў сонца, што трымцяць, працінаюць увесь храм ад вялікіх вокнаў алтара; усьмешка айца Віталя, проста ўсьмешка мімаходзь, стоеная ў серабрыстай барадзе; імгненнае перажываньне з кожным “Госпадзе, зьмілуйся” асобнага грэху, і камень за камянём з душы; і радаснае “Алелюя!”, якое падымае цябе над зямлёю, аж чутно, як шумяць шасьцікрылыя мнагавокія празрыстыя сьветлыя істоты, пяюць, вапіюць, узываюць і глаголюць; і чыстая сольдругой актавы ў анёлагалосьсі Херувімскай песьні… “Калі ж нехта з вас па нявер’і сваім у чашы са Сьвятымі дарамі ўбачыць сапраўдную кроў, ня бегайце па прытворах, не агалашайце храм воплямі, не прыставайце да сьвятароў і дыяканаў, вочы вырачыўшы – гэта нармальна”. І асабліва калі адсьпяваеш, пасьля пякучага прычасьця ў натруджанае горла, выходзіш з Сабора, з блажэнным хрумстам у зацеклых суглобах жагнаесься, кланяесься алтару ў глыбіні дзьвераў, удыхаеш на поўныя грудзі неба – ты вольны, вольны і маеш Бога ў сабе!..

Шэпча, моліцца ціхімі сьвечкамі й рэхамі Сабор. Моляцца і Ефрасіньня, сьвятая мама, і Кірыла, сьвяты тата, спавіты бел-чырвона-белым, і спалоханыя, зь вялікімі вачыма, тры віленскія пакутнікі, усе родныя, усе свае – колькі іх яшчэ засталося, верных, на гэтай зямлі?..

Слухай, Ян. Бог даў чалавеку два вухі і толькі адзін рот. Слухай.

Зноў мурашкі па скуры – увесь Сабор засіпеў ад шолаху з прытвора. О, гэты гук… ён чуе – менавіта гэты гук учора разбураў навагодняе набажэнства. Прарываўся, падмываў, шчэрыўся. Нейкі яхідны шэпт шыўся яшчэ падчас споведзі, роіўся ў народзе, так што пратаярэй Георгій гнеўна павышаў голас, сьпяваючы; у хоры шоргала носам, зьбіваючы першы й другі галасы, прастыўшая Ксюша; і вось прарваўся на малой якценіі надрыўны, аж выварочвала, дзіцячы крык, і шум, і шыканьне; і падчас чытаньня Евангельля паводле Яна, ягонага Евангельля – няхай не сумняваецца сэрца вашае! – злавесны кашаль старасты глушыў, крышыў слова за словам, ажно раззлаваны протаярэй цяжка замаўчаў, даючы гэтаму старому чорту прачысьціць горла; і зноў зайшлося нема дзіця, і настаяцель крычаў “Аглашэнныя, ізыдзіце!” – і нават паказваў рукой – ізыдзіце, ізвергніцеся… Дзьверы, дзьверы, прамудрасьці вонмем…

А потым нейкі выбух лопнутай шыны на Нямізе страсянуў шыбы, пакуль люд набіраў у грудзі паветра перад “Верую…” – і сіпела, зьвівалася рэхам у запоўненым Саборы вялізная шыпячая пачвара… Ян тлеў ад мленьня ў каленях і, як мог, стараўся трымаць голас бясстрасным, манатонным, у кананічнай апатэйі, так-так, дасканалай апатыі, каб нічога свайго, ані ноткі пачуцьцёвасьці, вылучэньня з агульнага ладу хора, ані ноткі самалюбаваньня, каб Дух мог вольна заступацца за нас уздыханьнямі невымоўнымі…

Усё цела дрыжэла: няйнакш сатана, сам князь сыканьня тут, зусім побач, і ерась, ерась, шыпячая ерась словы айца Рыгора пра тое, што д’ябал ня мае асобы, што ён зусім не істота, што зло і хаос – гэта проста пустата, адсутнасьць Бога… Шаліш, ён чуе, чуе, ды тут пачуе кожны, хто мае і мые вушы!

…Валторна? Калі прыкрыць рукой раструб, на піяна пяшчотны, прыглушаны гук, на фортэ хрыплы, рыкаючы… Не, тут ня так выкшталцона. Груба. Пагрозна. Чацьвёрты анёл, слуп паветра дрыжыць да зацьменьня сонца, месяца і зорак… Суцэльны Рыхард Вагнер альбо не раўнуючы Рамштайн.

Да прычасьця немае дзіцячае шматгалосьсе, злаякасны шал і недаўмёны шоргат сягнулі вяршыняў; увушшу шалела так, быццам б’ецца ў клетках звар’яцела зьвярынец – і калі харысты ў чарзе да чашы шапталі адзін аднаму тое ж, што і ашаломлены люд – “Што там? Чуеш, што робіцца?”, і толькі некалькі галасоў спрабавалі выводзіць “Чашу збавеньня прымі-ііце, крыніцу несьмяротнасьці спажыві-і-іце” – ён, стоячы з рукамі крыж-накрыж на грудзях, у сьпіну свайму закашлянаму ворагу, нарэсьце пачуў пераможны роў пачвары. Стараста адчайна прачышчаў горла, дзёрнуў плячыма, калі яго пасьмелі паўстрымаць перад чашай, на імгненьне заціх, прымаючы плоць і кроў – і з гучным гарлавым клёкатам, з рэхам на ўсю царкву, з пырскамі грохнуў-чыхнуў, вырыгнуў прычасьце. “А-ах!..” – выдыхнуў увесь Сабор, хваляю ад саляі да прытвора, і змоўклі крыніцы несьмяротнасьці, і завойкалі, заўскрыквалі, закіпелі, засыкалі вакол, і развараціла ўсё тварэньне, і праваліліся сэрцы, і даўся Ян, штурхаючы люд лакцямі, крыж-накрыж рукі, з молатападобнымі спазмамі з глыбіні нутра, наўцёкі, і загучала ўвушшу раскацістае павучаньне: “Пральеш ці зблюеш – на калені, і зьлізвай з каменю, з гразі, з пляўкоў, бо гэта Жыцьцё ўсяго сьвету!..”

Ашпарана вышпурнула яго з царквы, нават не абярнуўся перажагнацца ў спаганенае сьвяцілішча, адпляваўся, закрыў вушы – і толькі адно калацілася ў сэрцы: знайсьці самае кубло сатанінскае тут, у Менску – і высадзіць, спапяліць яго адным ударам, крыкам, што выварочвае ўсяго!..

І ён блукаў, непрыкаяны, непрачышчаны, непрычашчаны, па Нямізе ды цэнтры, сярод рову машынаў ды вою ветру, забіраючы сьцюжу пад чорныя крылы плашча, цяжка дышучы, вышукваў крыніцу навагодняга шыпеньня ды зьвярынага рыгу – і нарэсьце зь віскам салютаў, сьледам за зьмеямі праходняў зь метро ды двароў, выйшаў на Кастрычніцкую, да рову й рокавых удараў перад экраннымі капішчамі Палацу.

…Выдыхнула Рая, суханькая бабка гадоў сямідзесяці, што прыбірае ў саборы па вечарох, закіпела ануча ў вядры. А выдыхнула ж цяжка-цяжка, зь ледзь чутным нясьцерпным “ц” на канцы… О, гэтае нецярплівае беларускае цэканьне на канцы, пацмокнутае ціха – і не сказацсь, але каб пачуцсь усем эцім!..

Шыпіць ануча ў пустыні за іхнімі сьпінамі, сьціраючы пяскі і сьляды, і хвілінкі, што засталіся да закрыцьця Сабора, адрэзала шлях да адступленьня, застаўся толькі невыносны сорам двух апошніх грэшнікаў, парушальнікаў цнатлівасьці, на сваёй бруднай высьпе сярод акіяну бляску – юнака з унікальным слыхам і глыбока дыхаючага ў бараду дзеда – паміж сьвечкамі і Раяй.

Госпадзе Ісусе Хрысьце, Сыне Божы, памілуй мяне.

Гул, гуул, глухі і нудны, руйнуе ў слыху ўсё ціхае й тонкае; гуд праз буханьне, душыць душы, крушыць, муціць, зудзіць увушшу, толькі чуеш, гугліць да кучы ўсе гукі, гугніць – гу-гу-гу!.. – і вуха пакутліва ловіць рух рэха, спрабуючы ўцяміць: гора, гора ад трубных горлаў, у брук, у бруд, у блуд, аглуп, аглух!..

Паляўнічы рог? Оліфан Роланда, які трубіў так, што ў героя лопнула скронь? Вялікі рог Гондара ў левай Бараміра, пакуль правай ён сёк оркаў? Паляўнічы рог, які трубіць збор? Ці дае сігнал: зьвер затраўлены?

Яна перасмыкнула. Згадаў, як гулі, галёкалі, грукаталі, раўлі, барабанілі, малацілі цьвікі ў рукі і ногі Госпада ўчора, на навагодняй Кастрычніцкай.

Чужы гул, чужыя грубыя галасы, чужая мова, аж вушы пухнуць – і як гэты народ ня чуе!.. Слыхам пачуеце, і не ўразумееце; і вачыма глядзецьмеце, і ня ўбачыце; агрубела бо сэрца ў людзей гэтых, і цяжка чуюць вушыма… Глушаць сваё, трапяткое, пялёсткавае, трушчаць Божае, вытоптваюць тупымі ўдарнікамі, мегатоннымі ўдарамі ў сэрца, у бруха, у галаву!..

Далібог, нават пудовыя ўдары кулакоў ды ботаў у грудзі, у рэбры, у скроні не такія балючыя, як гэты дажывотны, ванітоўны гул з буханьнем. Давай, Яне, давай, сэрца ў кулак, вунь на ліхтар – адтуль учуеш, як ухнуць у вушы аглухлае Беларууусі!..

Уух, удыхнуў у небе волі, і ад нясьцерпнасьці, крыкам крыку, да болю, калі ня чуеш сябе:

– Пакайцеся!.. Беларусы!.. – набіраў паветра ў грудзі. – Пакайцеся!..

Плошча вакол прасела, увагнула галовы ў плечы, прасьвятлела сотнямі твараў, вачэй і вушэй.

– Эй, б… Пацан, ты чё там, перепил?

– Па-Кай-Це-Ся!..

Сьцягнулі за калашыну, ён дрыгаў нагой, сутаргава адбіваўся зусім не па-хрысьціянску, але чэпкія рукі, што прывыклі рваць, хапаць і цягнуць, рэзка, бяз фокусаў зрынулі ўніз, брук расступіўся, каб ударыць яго ўсёй каменнай сьцяной – і градам, градам, залпавай сістэмай, зь яраснай радасьцю, толькі б вытрымалі барабанныя перапонкі!..

Гэта быў, гэта біў, Яне, беларускі народ. Родны. Як быць, калі пнуцца біць, пнуць ды крыжуюць родныя людзі?.. І ён сіпеў, аддыхваўся ў “хуткай”, куды яго выцягнулі з натоўпу амапаўцы, размазваў кулаком кроў і сьлёзы – ад крыўды, нарооод!.. Не, хіба і ад болю таксама… Так, найперш ад болю, ад бруду ў сьветлай кучаравай галаве, што далі ў музычнае вуха да гуду, ад балючага ўздыху ў баку, ды яшчэ раскрывянілі вусны, якія так кранальна ўчора пацалавала Хрысьціначка… …лёгкі, паветраны, як знак Божы, рух рук і вуснаў насустрач, калі кожны шэпт робіць рухі пякучымі, а вусны ловяць, ловяць кожную кропельку ласкі, яе язычок зьнемагае ў пяшчотным змаганьні, вось яшчэ кропелька – і страціш прытомнасьць ад шчасьця… Ён скрывіў ныючы рот, вачніца правалілася болем на паўтвары, і зноў шыбанула сьлязьмі. Зноў гэтыя тры ноты пакінутага дзіцяці. Бацька, які далёка-далёка. Матуля, якая яго кінула. І народ, які выракаецца сваіх дзяцей і продкаў.

Шкада сябе, садніць у шнарах і гематомах шкадоба, а гэта паскудна. Гэта ня воля, Ян, гэта няволя.

І вось дыхае побач няведамы Леў, глыбока, агромніста маўчыць, толькі ўбірае ўсю прастору алтара ў ноздры – і чуе Ян, як пячатае – так, так, так! – ягонае сэрца.

Нагаварыў сёньня кругамі па калідоры бальнічным, хрыпла-хрыпла пра канец сьвету, пра Бога і волю, выцягнуў, выдраў яго зь лякарні, – і знай сабе дыхае.

Чакае – ці пачуе што Ян.

Так, у лякарні было няўцерп. Боль. Бель. Халодна голаму. І высокія дзявоцкія галасы.

Ляскае ліфт, зь якога яго вывозяць на каталцы. Металёвыя засаўкі, быццам кайданы. Ці то дзінькае снадзіва ў металёвых бліскучых скрынях, ці то чаркі, ці то відэльцы пад навагоднія бомікі – але вылоўлівае трывожнае вуха шарканьне, кхеканьне, сьцішаны кашаль.

Навагодні?.. Саўсем яшчэ мальчык… Тамаграфія… Мачу…

Ачомаўся, калі яму паміж ног уставілі шкляную колбу, ці то на аналіз, ці проста апаражніць пухір, і халодныя пальчыкі медсястры, і мурашкі па скуры, і зацурчэла пякучае, і ён сам засіпеў: трапіў.

Навагодняя ноч. Званкі. Енкі. Млосьць і бясьсіласьць.

Палон. Пад’ём. Зноў шыпеньне, шарканьне, званкі. Каша а сёмай. Сплёўваньні суседа. Агляд. Гематомы, рэнтген. Язык, цьфу. Калупаецца ў вуху… Адхіснуўся, ня лезьце!

Леў кажа, чуў яго там, на Плошчы. Мо і чуў. Паехалі, кажа, са мной: калі цябе знойдуць… Слухайце, і чаму гэта беларускамоўныя заўсёды нейкія ашалеўшы?

Глядзіць дрымуча і толькі дыхае, такі сабе Леў. Табе небясьпечна тут заставацца. Яны адсочваюць такіх, як ты. У старога рэальная манія, але прычынаў заставацца ў халоднай палаце з дурацкімі аналізамі сапраўды не было ані.

Хачу быць вольным ад усяго гэтага, нявызначаны рух рукой.

Канечне, дзе ж яшчэ размаўляць пра волю – тут, дзе ўсе ў белым, сярод перабінтаваных ахвяраў кітайскае піратэхнікі, з пахам сьпірту і гною… І з кім – барадатым, насатым гарадскім Санта-Клаўсам, у якога, гэта ж бачна, паехаў дах.

– Хочаш быць вольным? Стой у свабоде, якую табе даў Хрыстос, і не схіляйся зноў пад ярмо рабства.

Воля. Леў хрыпеў і хрыпеў пра волю, і гэта была адзіная прычына, дзеля якой ён гэтага Льва паслухаў.

Воля…О-о, гэта было так, як быццам празь цябе праходзіць Госпад.

Ён ня мог выявіць яе словамі. Але на ўзроўні слыху – чуў па адным подыху, па трымценьні паветра. Зь першай жа высокай-высокай ноты ўсёй істотай ведаў – Ян, гэта Яна. Воля.

Амаль заўсёды – у небе. Часам – у храме. Бывала – у сьпеве, чыстым да апошняй ноты. Рэдка, надзвычай рэдка – у чалавеку, калі скрозь галосныя адразу чуеш сэрца. І ніколі – сярод вулічнай штурханіны ды ў натоўпе.

І, калі не халодна, з гітарай, раскрыўшы чахол для дробных грошай у трубе пераходу Нямігі, сярод мінакоў, якія ніколі не чыталі ані Рыгора Паламу, ані Караткевіча, – воля сама вырывалася з горла зь першымі акордамі “Паветранага шару”, блюзавага “Магутны Божа” ці якога-небудзь беларускага хрысьціянскага хіта. Альбо з кларнетам, па-над разяўленым сакваяжам, калі да болю ў грудзях трымцела мелодыя “Разьвітаньня з Радзімай”, пад рэдкі звон медных ды латунных манетак – і насупраць цябе ўладкоўваўся з пластмасавай конаўкай лысы, са шнарам на паўтвары, тутэйшы бомж, і з расчуленых сэрцаў зьвінела таму бамжу ў донца наводдаль…

Не з Усходу, з задышлівым шалам, духам глухім і нямым, дзе піруе, седзячы на бярвеньнях, перакладзеных іншародцамі, Арда, веяла воля. І не з Захаду, з да бляску адточанай чалавечнасьцю, пралічанай рацыяй і свабодай грэху. Не, сапраўдная воля была недзе тут, у Беларусі. У глыбокіх і сьветлых даляглядах, дзе паснулі сьвятыя. У выдыху ціхага ветру.

Воля… Воля, свабода! Так, гэта найвышэйшы дар, таму і нішчыць яго ў сабе кожны чалавек. І толькі ў Валадарстве Нябесным настане яна, сапраўдная, вечная залатая вольнасьць – сьвятая анархія.

Стойце ў свабодзе. Значыць – стойце, як ваяры. Табе ўжо дваццаць адзін – трымай удар, Ян.

Зноў дзьверы. Павеў.

Слухай… недзе далёка – што ж гэта зноў?.. Пяты анёл затрубіў?.. Зорка, што ўпала зь неба на зямлю, ключ ад калодзежа бездані?.. Хіба фагот? Няўжо Фагот, булгакаўскі рыцар-дэман, што прадстаўляўся масквічам былым рэгентам царкоўнага хора?..

Ян сьцяўся ад ціхіх крокаў да іх.

Рая. Апошнія кароткія сьвечкі, быццам падстрэленыя, з балесным сіпеньнем сустрэлі сваю сьмерць. Адна за адной зьніклі з падсьвечніка зь няўмольнай і порсткай пасьлядоўнасьцю рухаў: двума бліскуча-рудымі ад воску й нагару пальцамі гасіцца кнот, васковы труп, вырваны з вайсковага шэрагу, адпраўляецца ў абойму Раінай жмені, адзін, другі, трэці, і быццам табе самому ў патыліцу з нагана – тах, тах, тах! – стукаюць у бляшаную скрыню пад сьвечнікам.

Сьвечка, яна ж цэлую літургію гарэць разьлічана. Чаму яны ніколі не даюць пасьвяціць яшчэ трошкі, яшчэ ж вагню на цэлых пяць пальцаў воску!.. Не, шыпеньне, і хай тыя, хто ставіў, пакорліва заплюшчваюць вочы.

У бляшанку. Гараць яшчэ дзьве высокія.

– Сабор закрываецца ў сем, – Рая сказала грудным грубым голасам, ціха, без аніякай літасьці, сьпінаю, і ў Яна ўпала сэрца – як быццам вось зараз выпруць, і ён больш ніколі сюды ня вернецца.

Божа, чаго ж нават тут шыпіць?

Ды мацней, ды больш пранізьліва, чым у пячорах манастыра, дзе настаяцель, істота глыбокая, з нахмуранымі бровамі, історгнутая зь нетраў дзевятнаццатага стагоддзя, упіваўся царкоўнаславяншчынай, абразамі царабацюшкі, усім рэхам і грэхам невылечнай расейскай велічы.

Мацней, чым у паслушаньнях, якімі яго, арыйскага байструка, хвастаў, нібыта бічом, п’яны айцец Сьпірыдон – выграбных ямаў, ачышчэньні сьцежкі ад пакояў намесьніка да трапезнай у слату, глёўкі халадзец, што расплываецца ў брудзе, як схаркнутая грэблівасьць; у шэптах старэйшых паслушнікаў, што млелі ад уласнай полавай сьпеласьці ды кішэлі дробнымі звадамі дзеля пахвалы папоў, мацней, чым сьпёрты дух, пракісаньне праваслаўя ў самапраслаўленьне, аддушынай якога быў для яго толькі хор…

А што ж цяпер? Дзеля якой цяпершчыны ён даўся з манастыра насьцеж – у трубны глас сьвету? Каб у сваім чорным скураным плашчы, нібы Нэа з “Матрыцы”, штовечар употай падлічваць ва ўніверсаме “Рублёўскі” ці хопіць яму на булачку зь ёгуртам?

…Так, цік, так, сьцьвярджальна зацокала ў прытворы, дзьверы ахнулі, сьвечкі страпянуліся, агеньчыкі ледзь не пагасьлі, гатовыя пырснуць наўцёкі. Сэрца затрымцела, і цела затрымцела цалкам.

І цокат, цокат абцасікаў, каторы разьбіваў ягоную сьветлую цішу, і пачынаў чаканіць рытм сэрца, і працінаў высокай танальнасьцю жыцьцё… Сэрца цікала ў такт, ці то хуценька й пабежна, з прыдыханьнем, мурашкі па скуры, ці то лёганькім дотыкам, стукам у дзьверцы – тук, тук, тук – а то і моцным стрэлам з тугога, сьмяротнага грэху, лука наскрозь, працятым ад пацалунку да прасьціны, зьбіваючы дыханьне да шалу – так, як Алеся, ягоны боль і сорам!..

Ці не яна гэта прыйшла шукаць яго, недаступнага абанента, ў саборы, і ці не яе сапрана анёла, пералівістае, бруістае, ён пачуе зараз, ці не яе позірк, шэравокі, дакорлівы і патрабавальны, пад грацыёзна прыўзьнятымі броўкамі, прымусіць яго апускаць вочы – на прыпухлы, дзіцячай пяшчоты, раток, на грудкі, якія глядзяць у розныя бакі, на трохі расстаўленыя стройныя ножкі – усё, створанае дзеля яго… і яе тонкая псіхічная арганізацыя таксама.

Уладныя абцасы бліжэй, ясьней, мацней. Якая цяжкая выкшталцонасьць, ён увесь сьцяўся ў юначым прадчуваньні, аж заплюшчыў вочы, ну тут жа Леў…

– Э-э, скажыце, а гдзе ў вас тут… ну, эта… неупиваемая чаша?

Нізкі альт, цётка гадоў пяцідзесяці, ржавыя фарбаваныя, бігудзямі закручаныя валасы.

Слаба паказаў рукой – там.

Яне, Яне… Дзе ж яна, твая любая, лёгкая і вытанчаная Воля…

Нікому, Ян, чуеце, нікому не аддавайце сваёй волі, казаў яму на споведзі айцец Рыгор – шэптам гарачым, адчайным, і тонкія хвалістыя валасы ягоныя дрыжэлі ля самых вуснаў. Нават калі гэта святар, епіскап ці, страшна сказаць, патрыярх. Бог не забірае ў вас свабоды паступаць як хочаш – значыць, і ніхто іншы ня мае права. Духоўны гвалт – від гвалту самы жудкі. Прымус, маніпуляваньне, законьніцтва ў дачыненьні да чалавечага сэрца – суць закваска фарысейская. Вакол такога поўна, у тым ліку і ў царкве – і, можа быць, найперш у царкве. Знаеце, ўсё гэта змаганьне зь іншаслаўнымі… геямі… калдунамі… усё гэтае шуканьне д’ябла паўсюль… знаеце, насьцярожвае. Вы хочаце волі, я бачу. Беражыце волю. Хто б там што ні казаў, знаеце – гэта для чалавека галоўны дар Божы.

Вольная воля – гэта ўсё, што мне трэба. Я выбіраю волю, я выбіраю неба. І прыпеў: мама – анархія, тата – Айцец Нябёсны, мама – анархія, тата – Айцец Нябёсны!

Эх, не разумеюць усёй глыбіні свабоды і ўсёй вышыні ідэі ягоныя мілыя сябручкі з пацыфікамі ды ў капюшонах. Не даганяюць, як гэта крута, калі галоўны анархіст – Бог!

Вось айцец Рыгор – чалавек волі. Пацярпеў за пост, прычым пост у фэйсбуку: напісаў, ня так страшныя садаміты, колькі тыя бацюшкі, якія іх зь нянавісьцю зласловяць. Каменьціў, каменьціў пра расейскіх праваслаўных уладыкаў ды дапосьціўся, зараз царкоўны суд, могуць забараніць у служэньні на паўгады. Гора, гора айцу Рыгору.

У айцы Рыгоры, ягоным спаведніку, благаабразным даўгавалосым прыемным барытоне з жывымі праніклівымі вачыма, ліберале ў лепшым сэнсе гэтага слова, асабліва пасьля манастыра, яму падабалася заўсёды вінаватая ўсьмешка; падкрэсьлены зварот на “Вы” (“Вырашайце самі, Ян”), глыбокі ўздых, калі Ян зноў і зноў распавядаў яму пра свой блуд (“Ян… ну ўсё-такі гэта ня самы страшны грэх… хаця лепей і для вас, і для іх будзе, калі Вы… прымеце рашэньне устрымлівацца… ну хоць на нейкі час”); кнігі, якія ён употай, з-пад расы перадаваў яму ў нішы за вялікім крыжам – Бярдзяева, Фларэнскага, Рэнана, Тэяра дэ Шардэна; дабраславеньне, якім ён пасьля споведзі паветрана кранаў кончыкам пальцаў ягоную галаву, і вушы лашчыла ледзь чутнае: “і сына…”

Але…

Гэта свабода? Так, ты ў свае дваццаць адзін вольны рабіць, што хочаш, табе ёмка ў царкве, табе ня хочацца ў запляваны пад’езд і ноч, напружаную да звону ў вушах, у кватэры, але – ці гэта воля тваёй мроі? Чаму тады ты зьнемагаеш, ня можаш справіцца зь вірамі юру; чаму ўгробіў музычную адукацыю, чаму ты за апошнія гады ані на цалю ня зрушыў сьвет… Ды ё-маё, Яне, які сьвет, на’т сябе самога; чаму ты бязвольна, з высокімі нотамі тэнара сплываеш у агульнай плыні – ужо аднерасьціўся, ласось, ці што?..

Так, для дзяўчат з хора ён Нэа, ён эльф, дзеля якога яны прыхарошваюцца і якога немагчыма ўявіць за чысткай зубоў або з крахценьнем на ўнітазе. Але хіба гэта воля?

А насамрэч – усё зьнясіленьне ў грэху, млявасьць, саладжавая млявасьць і абыякавасьць да жыцьця. Мая прэлесьць. І калі ўжо сьвет пачынае шыпець і пускаць пузыры перад апошнім кіпеньнем, калі вушы скручвае ў трубачку рэха анёлавай трубы – дык ці бацька яму вечна вінаваты айцец Рыгор?

Тонкі трэск сьвечак. Так. Так. Пясок на міг засіпіць ад гарачага воску.

Госпадзе, Ісусе Хрысьце, ці ісьці мне за гэтым Ільвом? Ці той гэта леў, які рыкае й шукае каго паглынуць, ці стары добры Аслан з “Кронікаў Нарніі”, ці наогул гэта Ты – Леў з калена Давідава?

У прытворы рухам і рэхам пачаў нарастаць рокат.

Шосты анёл затрубіў, і раздаўся голас ад чатырох рагоў ахвярніка… А мо гэта проста кішэчнік вадаправодаў, каналізацыяў, трубаў гарачай вады – у кватэры раптам вуркоча, як сабака, якому наступілі на хвост, а ў гулкім храме рыкае апакаліптычным драконам?

Госпадзе… Можа, ён праслухаў?

Ад глыбокага звону Ратушы на Плошчы Волі ягонае сэрца адчайна ўдарыла ў грудную клетку – раз, другі, трэці…

Сем.

Леў, агромністы Леў шумна пераступіў з нагі на нагу. Ну, нарэшце. Ян роспачна заплюшчыў вочы: пачуць!..

Труба. Усё проста. Гэта ўсё-такі тррруба, Ян!

Далёкая, трывожная. Скразны духавы інструмант Адкрыцьця Яна Багаслова. Такое ўражаньне, што ў дзьвярных шарнірах Сабора са скрогатам павярнуліся суглобы эры вялікага смутку.

Нехта ўвайшоў. У адказ пад нагамі затрымцеў каменны дол горада. Напяты, бы барабанная перапонка. Сасьпелы, каб аддаваць мёртвых. І ўварваўся ў распахнутыя дзьверы роў харлея, успароў усю Нямігу ад вытокаў да Сьвіслачы. І Яна праняло той асаблівай, да аняменьня, захапляючай дрыготкай, якая суправаджае адчуваньне прысутнасьці чагосьці звыш.

Як тады…

Пакінуты мамай, што пацалавала яго ў лоб, узяўшы вушы ў далоні, і сышла назаўжды пасьля ягонага васямнаццатага дня народзінаў, ён ужо назаўтра ўцёк з-пад апекі дзядзькі Кірыла. У ноч электрычкай. Да мамы? Ад мамы?

У гэтыя самыя ночы ён чуў і цяжкое, соннае дыханьне зямлі, і малітву дрэваў да неба з голымі галінамі на вятры, і шум птушыных крылаў – аж пакуль яго, чорнага, у кучы вугалю ў нейкім дэпо за трыста кіламетраў ад Менска не падабралі манахі. Узялі да сябе сірату печ тапіць – і там, у былых казармах вайсковага гарадка ён цэлы год слухаў маўчаньне Бога і грукат уласнага сэрца.

Ажно да той пары, пакуль у куце паміж кладавой і архівам, прыціснутага да сьцяны, не ашпарыла яго ў прыдыханьнях інака Юрыя гарачым, шыпячым шэптам.

Ачомаўся ён толькі на пероне станцыі, сярод далёкай пераклічкі цеплавозаў: змораны, галодны і халодны, заварожана глядзеў, як дрыжаць дзьве бліскучыя, бы лёзы, рэйкі… І раптам быў аглушаны гулам гіганцкай трубы, такой надрыўнай, быццам на ўвесь сьвет ад болю закрычалі нябёсы.

Так, біблейскія трубы. Тыя самыя грозныя трубы, ад гулу якіх рухнулі сьцены Іерыхона, у якія трубіў Саўл перад вайной з філістымлянамі – і ў якія нарэсьце затрубяць сем анёлаў Апакаліпсісу.

Рух з уваходу Сабора накатваў, расьцякаўся расплаўленым шыпеньнем, брохаў так, як быццам іх з Ільвом зараз проста заб’юць на месцы; дзьверы рыпелі крашчэнда, раўлі з тым рэхам, зь якім рыкае паранены зьвер – і Ян толькі маліўся шэптам, адчайна спрабуючы трапіць “…памілуй мяне” на кожны паўтор нарастаючага рокату, нізкага, нібы рыгі, і ўяўляў: зараз, у перакошаным твары старасты, якому забаронены ўваход у храм, ці грымасы Раі, разявіць пашчу зьвер…

Труба. Трыюмфальная труба.

Нарэсьце ён даведаецца – хто ж ён, д’ябал. У чыёй плоці, з чыёй лічынай рыскае па Менску, шукаючы, каго паглынуць… Стараста?.. Голагаловы гопнік? Мент? Доктар са шпіталю? Ён сьцяў кулакі і задрыжэў ад гатоўнасьці выбухнуць.

– Ян… Што з табой?

Ян з жахам глядзеў у вочы айца Рыгора.

Айцец!..

У ім усё імгненна руйнавалася, у душу абрушыліся крушні – ён рэзка разьвярнуўся і даўся з Сабора прэч. Гулкае рэха раптам закіпела вакол, царква вырыгнула яго. І бурлівая Няміга, поўная равучых натоўпаў, пацягнула яго праз парогі праходняў ды прыпынкаў, скрозь боль у рэбрах, суглобах і ашпараным твары.

– Ян, стой!

Стой у свабодзе. Стой у свабодзе, Ян. Леў дагнаў яго ля прыпынку ярасным дыханьнем.

– Паслухай…

Рэзка павёў плячом на дотык, захінуў чорнае крыло плашча, рушыў далей і толькі цяпер пачуў, як пад нагамі квэцае слата. Новы год, вось табе маеш.

– Ад сябе самога нікуды не ўцячэш.

Ян і вухам не павёў, квэцаў далей, хаця гэта падзейнічала.

– Або заб’юць, або апусьцісься, – стопудова дышучы, злосна брохаў па слаце Леў.

Ян маўчаў, сьцяўшы зубы. У правал метро, і прападай усё пропадам. А той, напэўна, ужо дыхаў вагнём.

– Ды паслухай ты… Хочаш волі – ідзі за мной.

Моўчкі, жорстка, ён адтарабаніў барабанны дроб па прыступках метро, уцякаючы ад ільвінага рэха і брохату усьлед, гахнуў шклянымі дзьвярыма, хай бы разьнесла адным ударам гэтаўсё, і да самай сярэдзіны платформы драбіў адлюстраваньні берцамі, падначалены цяжкому-цяжкому року.

Леў, задыханы, абагнаў яго, паказаў рукой направа і хрыпла сказаў: – Паехалі.

Угары вісеў чорны таран зь незразумелым надпісам на нейкай старажытнай мове. Падзем’е, поўнае гулкіх і патаемных шэптаў, замерла – нібыта гэты таран зараз абарвецца проста яму на галаву.

Значыць, так.

Калі першы цягнік прыйдзе ў бок Кальварыі – ён вырвецца адсюль… адусюль! – і проста сыдзе. Хопіць глабальных мрояў. Куды? На Фрунзенскую, да Хрысьціначкі? На Каменную горку, да Алесі? На Слабадскую, да вытанчанай паэткі Веранікі?..

…Ці на Старажоўку, у ціхі цік свайго сэрца?

Калі ў бок Купалаўскай, куды яго цягне Леў, – значыць, гахне ў бездань, поўную зораў.

Толькі, Божа: туды, дзе воля!

Леў застыў на месцы, толькі ўдыхаў і выдыхаў, і глядзеў на яго глыбокімі, як падземныя тунэлі, вачыма.