Читать книгу Polscy pisarze wobec faszyzmu - Paweł Maurycy Sobczak - Страница 10

Pierwszy numer „Prosto z mostu”, opatrzonego podtytułem „Tygodnik literacko-artystyczny”, ukazał się 6 stycznia 1935. Czasopismo powstało z przekształcenia, istniejącego niemal trzy lata, cotygodniowego dodatku literackiego do dziennika „ABC”. Wydawcą i redaktorem naczelnym został Stanisław Piasecki, dotychczas znany raczej jako krytyk literacki i pisarz, autor dwóch niezbyt poczytnych powieści, charakterystycznych dla prawicowego nurtu międzywojennej prozy251 – Związku Białej Tarczy oraz Szerokich dusz. Pierwszy z tych utworów cieszył się niewielkim powodzeniem, drugi – publikowany w odcinkach na łamach „ABC” – został całkowicie niezauważony. Dużo większy rezonans czytelniczy zyskała publicystyka Piaseckiego, nie tylko ta stricte literacka. Oprócz literatury, redaktora zajmował także teatr, muzyka, a nawet sport. Nieobca była mu także problematyka społeczno-polityczna. Szkice i eseje, publikowane na łamach redagowanego przez siebie „ABC Literacko-Artystycznego”, zebrał w tomie Prosto z mostu, który ukazał się w 1934 roku. Książka doczekała się wielu przychylnych recenzji, pochwalił ją nawet, sympatyzujący przecież z socjalistami, Jan Nepomucen Miller (autor Zarazy w Grenadzie określił Piaseckiego mianem jedynego poważnego krytyka literackiego w obozie narodowym252). Maciej Urbanowski ocenia, że „sukces książki oraz powodzenie dodatku […] utwierdziły Piaseckiego w zamiarze utworzenia własnego pisma literackiego”253.

Jakim człowiekiem był redaktor „Prosto z mostu”? Z pewnością odważnym i bezkompromisowym. Te cechy charakteru zaprowadzą Piaseckiego w latach drugiej wojny światowej do konspiracyjnego Stronnictwa Narodowego „Kwadrat”, zajmie się on wtedy także redagowaniem podziemnego, nacjonalistycznego pisma „Walka” oraz prowadzeniem kawiarni „Arkadia”. Za tę aktywność zapłaci najwyższą cenę254. W roku 1935 Piaseckiemu przyświecały inne cele, absorbowały go odmienne plany – pragnął, by założone przez niego „Prosto z mostu” skutecznie konkurowało z „Wiadomościami Literackimi” (także pod względem ceny) i stało się najpoczytniejszym tygodnikiem kulturalnym w kraju. Zadanie nie było łatwe. Jak zauważa Maciej Urbanowski, „do momentu powstania «Prosto z mostu» szeroko rozumianej prawicy, a już zwłaszcza jej narodowemu odłamowi, nie udało się stworzyć pisma literackiego, które umiałoby wyrwać się poza […] opłotki partyjnego czy ideowego getta”255. Szerokiej popularności nie zdobyła „Myśl Narodowa”, mogąca poszczycić się współpracą cenionych historyków (Ignacego Chrzanowskiego i Stanisława Pigonia) oraz krytyków literackich (Zygmunta Wasilewskiego, Karola Ludwika Konińskiego, Jana Emila Skiwskiego, Adama Grzymały-Siedleckiego). Jerzy Speina podkreśla, że „MN” „była pismem skupiającym publicystów starszej, profesorskiej generacji” obozu narodowego256. Zupełnie inną koncepcję pisma zaprezentował Stanisław Piasecki. Nie zrezygnował wprawdzie z zatrudnienia uznanych przedstawicieli starszego pokolenia, którzy nie zgadzali się z redaktorem Grydzewskim oraz nie akceptowali „elitarnego” modelu funkcjonowania środowiska „Wiadomości Literackich”257 (z „Prosto z mostu” współpracowali Karol Irzykowski, Zofia Kossak-Szczucka, Kazimiera Iłłakowiczówna, Tytus Czyżewski, blisko dziewięćdziesięcioletni już Aleksander Świętochowski, przejściowo Karol Ludwik Koniński258, później także Adolf Nowaczyński), ale przede wszystkim na oścież otworzył łamy dla młodych, utalentowanych i sympatyzujących z obozem narodowym krytyków, poetów, prozaików259. Należeli do nich Bolesław Miciński, Wojciech Wasiutyński, Alfred Łaszowski, Jan Mosdorf, Jerzy Pietrkiewicz, Jerzy Andrzejewski (który został kierownikiem działu literackiego pisma), Jan Korolec, Adam Doboszyński, Stanisław Czernik, Wojciech Bąk, Konstanty Dobrzyński, Czesław Straszewicz, Konstanty Regamey, Aleksander Piskor, Helena Radziukinas i inni260. Wielu z nich publikowało wcześniej w „ABC Literacko-Artystycznym”. Piaseckiemu udało się stworzyć w zespole redakcyjnym przyjazną, życzliwą atmosferę. Widać ją we wspomnieniach Karola Zbyszewskiego, który regularnie publikował w „Prosto z mostu” felietony z cyklu Ryżową szczotką.

Przyjemne to było środowisko. Łagodny, nadzwyczaj oczytany Mosdorf głaskał swego spasionego psa; rozkrzyczany, rozwierzgany Łaszowski zawsze miał jakąś fałszywą sensację w kieszeni; wykwintny Regamey przeżywał jeszcze ostatni koncert; […] Miciński cytował autorów, o których istnieniu nikt nawet nie słyszał; niewyspany po całonocnym pokerze Straszewicz przemyśliwał, z kim by zagrać w bridża wieczorem; […] dla wszystkich ugrzeczniony Piskor kończył pisać na brzeżku stołu kolejny odcinek swoich 7 ekscelencji; Wasiutyński z rozharataną przez AbeCaków czaszką tłumaczył potrzebę jedności wśród narodowców; Pietrkiewicz dziwił się szczerze, czemu wszyscy, oprócz niego, pisują tak złe wiersze; a Błachnia stał w kącie z rozdziawionymi ustami…261

Wszystkich tych ludzi łączyły przekonania, ale także entuzjazm oraz optymizm, który można równie dobrze nazwać naiwnością.

Większość chodziła w podartych portkach, ale rozprawiali gorąco jak podnieść Polskę gospodarczo i za ile lat może być najbogatszym krajem na świecie. Wszyscy znali historię Polski, wszyscy wiedzieli, że w ciągu ostatnich 200 lat przegrywaliśmy wojnę po wojnie, ale wszyscy wierzyli święcie, że jesteśmy kolosalną potęgą militarną, zdolną ostać się każdemu. Wszyscy znali astronomiczne liczby analfabetów, półanalfabetów i ludzi umiejących u nas czytać, ale nigdy nierobiących z tej sztuki użytku, a jednak spierali się, kiedy nakład „Prosto z mostu” dojdzie do 100 tysięcy. Wszyscy wiedzieli, że książek polskich nie tłumaczą na inne języki i że nawet kijem nie zapędzi cudzoziemca do czytania polskich arcydzieł, lecz rozważali, kiedy literatura polska będzie wiodła prym na świecie…262

Sprawnie zarządzane przez Stanisława Piaseckiego „Prosto z mostu” stało się ważną instytucją życia literackiego. Czytelników, wywodzących się przede wszystkim z grona młodej inteligencji o przekonaniach narodowych, przyciągała żywa publicystyka i krytyka, liczne reportaże i korespondencje (także zagraniczne – Józefa Kisielewskiego z Niemiec, Bolesława Micińskiego z Francji), ankiety (np. Jaką najciekawszą książkę przeczytałem w roku 1937?263), stałe rubryki (Na marginesie, Przegląd prasy, Kronika literacka, Ryżową szczotką, Z duchem czasu, później także Ofensywa i satyryczny Lajkonik, którego swymi tekstami zasilali Konstanty Ildefons Gałczyński i Artur Maria Swinarski), wreszcie utwory literackie publikowane w całości lub fragmentach264. Tygodnik Piaseckiego stał się realną konkurencją dla „Wiadomości Literackich”, wykorzystując czytelnicze przyzwyczajenia i oczekiwania odnośnie do ogólnej koncepcji pisma literackiego, formowane latami właśnie przez „Wiadomości”. Jak zauważa Małgorzata Szpakowska,

„Prosto z mostu” w jakimś stopniu było klonem pisma Grydzewskiego. Zdecydowanie bardziej siermiężnym (gorszy papier, mało wyszukana oprawa graficzna, nieciekawy układ kolumny), ale wydawanym według zbliżonej formuły: magazyn kulturalno-społeczny z szerokim obszarem zainteresowań, z podobnymi stałymi rubrykami i w gruncie rzeczy tym samym adresatem265.

Zastosowana przez Piaseckiego strategia „odwróconego lustra” okazała się skuteczna, kluczem do sukcesu „Prosto z mostu” stało się wypełnienie wypróbowanej formy czasopisma wyrazistą, ideowo odmienną od lewicowo-liberalnej, treścią266. Wysoka sprzedaż pisma i nakład zbliżony do „Wiadomości Literackich” (12−15 tysięcy egzemplarzy, niektóre numery były jednak konfiskowane przez cenzurę267) pozwoliły na utworzenie serii wydawniczej – Biblioteki „Prosto z mostu”. W jej ramach ukazało się osiem książek, w tym Prawo do twórczości – zbiór artykułów Piaseckiego. Redakcja ufundowała także własną nagrodę finansową przyznawaną autorowi najlepszej książki roku.

Współpracujący z „Prosto z mostu” starsi twórcy cieszyli się sporą swobodą, a ich obszerne artykuły nie zawsze były w pełni zgodne z linią programową pisma268. Tak było choćby w przypadku Aleksandra Świętochowskiego, którego esej Przeciw naturze – zestawiający dawnych monarchów, pomazańców bożych (Hohenzollernów czy Romanowów) ze współczesnymi dyktatorami – zawierał następujące sformułowania:

[Mussolini, Lenin, Stalin, Hitler] to nie są dynaści, ani półbogi, ani ćwierćbogi, ani nawet jednoprocentowe bogi, lecz zwykli pospolitacy ze zdolnością derwiszów, umiejących wyzyskać nastrój, zahipnotyzować tłum i po jego plecach wskoczyć na najwyższe stanowisko. Ażeby się na nim utrzymać, niezbędne są dwa środki – kult i terror. […] Zebraniem zmyślonych dowodów, fałszowaniem faktów, przerabianiem prawdy […] zajmują się energicznie szczerzy i obłudni bałwochwalcy, oczarowani prostacy, spekulanci i oszuści zaprzęgający się do rydwanu każdej siły269.

Cytowany artykuł „nestora pisarzy polskich” opatrzony został znamiennym zastrzeżeniem: „Poglądy, wypowiedziane w artykule, nie pokrywają się z poglądami redakcji”. Te poglądy wyrażał i linię programową pisma tworzył redaktor Piasecki wraz z gronem „młodych”. Naczelnym zamiarem tego środowiska było stworzenie nowej narodowej kultury, opartej – jak pisze Maciej Urbanowski – „na wartościach wiecznych, transcendentnych”.

Twórca tej kultury odrzucać miał postawę skrajnego indywidualizmu i absolutnej wolności […]. Wzywając go do postawy heroicznej, aktywnej, do zdobywczego imperializmu zdawano się wierzyć, że powinnością człowieka jest narzucanie światu natury etycznego ładu i dyscypliny. Polak miał być człowiekiem pełnym, integralnym, zakorzenionym w „ideałach transcendentnych” i narodowych zarazem, typem „żołnierza”, „przywódcy”, a nawet „świętego”. Dlatego też stawiano szczególne wymagania samym sobie i swym rówieśnikom. Szczególnie ceniono heroizm, ascetyzm, wewnętrzną dyscyplinę270.

Wielokrotnie podkreślane kryterium pokoleniowe pozwalało na zbudowanie czytelnej opozycji „młodzi” – „starzy”, pozwalającej wytłumaczyć przyczyny diametralnie odmiennego stosunku obu grup do kwestii zarówno ideowych, jak i politycznych. Młodzi narodowcy podkreślali swoją radykalną odrębność od poprzednich pokoleń, deklarowali natomiast generacyjną solidarność, której wyrazem było częstokroć wykorzystywanie w tekstach pierwszej osoby liczby mnogiej.

W zamieszczanych na łamach tygodnika tekstach krytycznych przedstawiona została koncepcja literatury akceptowanej i popieranej przez narodowców271. Propozycje krytycznoliterackie „Prosto z mostu” ograniczone były widnokręgiem rzeczywistości społeczno-politycznej, która – jak zwykle bywa w przypadku odczytywania utworów literackich przede wszystkim jako faktów ideologicznych – „wyznaczała poznawcze i aksjologiczne horyzonty lektur krytyków, determinowała ich wybory literackie, wizję literatury pożądanej i odrzucanej, dobór narzędzi interpretacyjnych, słowem – modele czytania tekstu literackiego”272. Aby ukazać konsekwencje, do jakich doprowadzić mógł nacjonalistyczny model czytania, warto przywołać przede wszystkim artykuł zamieszczony już w szóstym numerze „Prosto z mostu” pod znamiennym tytułem Młoda literatura oskarżona. Tekst ten zawierał istotne sądy o charakterze wartościującym i normatywnym (a nawet represyjnym wobec omawianych utworów). Jego autor – początkujący literat (debiutował w 1932 na łamach „ABC”), dwudziestosześcioletni Jerzy Andrzejewski – wskazywał na panującą jego zdaniem we współczesnej polskiej prozie bezideowość. Jak zaznacza Małgorzata Domagalska, Andrzejewski „podkreślał, że w twórczości debiutujących autorów: Michała Choromańskiego, Witolda Gombrowicza, Zbigniewa Uniłowskiego czy Adolfa Rudnickiego, czytelnik nie odnajduje śladów polskości. Tymczasem każde dzieło powinno wyrastać z duchowych korzeni, z poczucia narodowego, tkwiącego głęboko w psychice autora”273. Winą za ten stan rzeczy obarczał krytyk „rzeczywistość powojenną” oraz spowodowany przez nią „bezład narodowy, moralny i społeczny”274. W kolejnym tekście zatytułowanym Samotne pokolenie275 zwracał Andrzejewski uwagę na nieobecność w polskim życiu literackim wielkiego pisarza, który dla młodych twórców mógłby być autorytetem i moralną busolą. Krytykował także tych pisarzy, którzy w swych powieściach dokonują psychologicznych autoanaliz, dowodząc, że skłonność taka stanowi przejaw braku związku autorów z rzeczywistością zbiorową276. Ze zdumieniem konstatował, że „nasza najmłodsza literatura nie reprezentuje obecnej młodzieży i idee, którymi żyje większość młodego pokolenia, nie znajdują w niej większego oddźwięku”277. Przekonania te znalazły odzwierciedlenie w bieżącej działalności krytycznoliterackiej Andrzejewskiego. Przy okazji krytycznego omówienia Tragicznego pokolenia Mariana Ruth-Buczkowskiego zarzucił autorowi recenzowanej powieści, iż ten – wbrew sugestiom podsuwanym przez tytuł książki – nie zaprezentował „syntetycznego ujęcia sprawy pokolenia”, a przedstawił jedynie studium konkretnego przypadku, w dodatku „bardzo specjalnego”278.

Z poglądami prezentowanymi przez autora Ładu serca – najwyraźniej pragnącego nadzorować współczesną produkcję literacką, narzucać jej pozaestetyczne obowiązki oraz rozliczać z wykonania postawionego zadania – próbował polemizować Witold Gombrowicz w tekście o przewrotnym tytule Atmosfera i kot. Gombrowicz cierpliwie dowodził, iż na jego osobę „powojenna atmosfera o wiele mniejszy wpływ wywarła niż przyjaźń z Kowalskim oraz niezbyt groźny, ale uporczywy nieżyt szczytów”279. Wskazywał zatem na indywidualne i przypadkowe czynniki (także wspominany w tytule „incydent z kotem”) kształtujące osobowość artysty, udowodniał, iż w dziedzinie sztuki „wszelkie ogólnikowe wywody są niesłychanie dowolne”. Bronił wreszcie prawa do osobistych zainteresowań pisarza, będąc przekonanym o daremności i błędności „nadmiernego forsowania ducha narodowego” w literaturze. Wartościami aprobowanymi przez polemistę okazują się „różnorodność, samorodność i indywidualizm”, rozumiane jako źródło bogactwa rodzimej literatury, negatywnie postrzega zaś Gombrowicz żądanie „śpiewania jednym głosem”. Ten liberalny i jednostkowy głos musiał zabrzmieć mocno, nie znalazł jednak akceptacji w środowisku „Prosto z mostu”. Trudno byłoby wyobrazić sobie zgodną współpracę publicystów, chętnie posługujących się w swych tekstach krytycznych formą „my władczego, autorytatywnego, pewnego tego, że trafnie wyraża przekonania całej generacji i ducha czasów nowych”280 z pisarzem, który po latach napisze:

Gdy człowiek pojedynczy mówi „my”, popełnia nadużycie, nikt go do tego nie upoważnił, jemu wolno przemawiać tylko we własnym imieniu […]. Co to jest „nasza rzeczywistość”? Ja mogę być pewny tylko „mojej rzeczywistości”281.

O ówczesnym braku możliwości porozumienia świadczyć może atak przypuszczony na Ferdydurke osobiście przez redaktora Piaseckiego282. Powieść Gombrowicza określona została przez redaktora mianem „etiudy literackiej”, „ciekawostki”, „niesłychanie typowego przykładu literatury przejściowej, upozowanej na nowoczesność, a w gruncie rzeczy wczorajszej”. Pozornie nobilitujące omówienie jej w obszernym artykule na pierwszej stronie numeru znalazło natomiast przewrotne uzasadnienie.

Jeśli tyle uwagi poświęca się tu książce Gombrowicza, to dlatego, że ukazuje nam ona bardzo charakterystyczny profil duchowy zawodowego literata polskiego, wychowanego w ostatnim dziesięcioleciu przez Ziemiańską. Takiego literata, który za wystarczający bagaż pisarski uważa połapane przygodnie nowinki freudowskie i pojęcie o konieczności tzw. szczerego realizmu (używanie słów nieprzyzwoitych), nie pasjonuje właściwie żaden inny problem, tylko problem giełdy pisarskiej283.

Indywidualistyczne przekonania Gombrowicza były ewidentnie sprzeczne z charakteryzującym „Prosto z mostu” kategorycznym nacjonalizmem literackim, pojmującym literaturę jako składową część życia narodu. Programowe założenia tej postawy definiuje nowozelandzki badacz Nelson Wattie.

Naród uznawany jest za konieczny warunek literatury i źródło kryteriów literackiego wartościowania. Nacjonalista odnajduje w swym abstrakcyjnym obrazie narodu kryteria wartości i ideologiczne kategorie, które odnosi do literatury […]. Literacki nacjonalizm opiera się zatem – po pierwsze – na przeświadczeniu, że dzieło uznać można za wartościowe, jeśli jest ono zgodne z narodowymi normami. Po drugie zaś wyróżnia się tym, że traktuje naród jako zjawisko pierwotne, literaturę zaś jako wtórną w stosunku do niego284.

Dla publicystów związanych z tygodnikiem Stanisława Piaseckiego najwyższą wartością stawała się utopia narodowego charakteru literatury, zapewnianego zarówno przez pochodzenie etniczne twórców, jak i podejmowanie przez nich stosownej – narodowej właśnie – problematyki. Andrzejewski pisał:

Bezład narodowy znalazł w literaturze wyraz bodaj najostrzejszy. Bo w czym przejawia się w młodej literaturze jej polskość, jej polski charakter? Diabła zje ten, kto doszuka się czegoś polskiego w książkach Choromańskiego, Gombrowicza, Rudnickiego, Schultza czy Uniłowskiego. Polskość ich utworów polega na tym chyba tylko, że są pisane po polsku, nie zawsze zresztą językiem poprawnym gramatycznie, nie mówiąc już o jego czystości duchowej285.

Myślenie o literaturze w takich kategoriach dominowało także u ważnego krytyka literackiego „Prosto z mostu”, Alfreda Łaszowskiego. W swej działalności wychodził on z wprost formułowanego założenia, iż w ocenie dzieł literackich należy stosować kryterium dobra narodowego, które „jest dotkliwe i krępujące jedynie dla Żydów i obcych agentów”286. Łaszowski utrzymywał, że literatura powinna zabierać głos w bieżących sporach ideowych i politycznych, a unikanie tego obowiązku świadczy o jej głębokim kryzysie. Krytyk postulował tworzenie tzw. „literatury tendencyjnej”, opartej na silnych podstawach ideowych, wyraźnie nie odczuwał przy tym negatywnych konotacji związanych z tym terminem. Idea wyrażona w takim utworze nie mogła być jego zdaniem ujęta stereotypowo, lecz „zespolona z warstwą przeżyć prywatnych, aby cała jej abstrakcyjność i powszechność przestała nas razić i straszyć”287. Można zauważyć, że publicysta „Prosto z mostu” okazał się „późnym wnukiem” Elizy Orzeszkowej, która przestrzegała przecież przed sytuacją, w której pisarze najpierw „biorą ideę i dla niej dopiero szukają po świecie wcieleń”, co z kolei „przetwarza powieść w dialogowaną rozprawę pozbawioną wszelkich żywiołów artyzmu”288. Z pewnością aprobaty autorki Meira Ezofowicza nie zyskałby jednak pogląd Łaszowskiego, że w literaturze koniecznie należy wyrazić antysemityzm (krytykowi zależało, by „literatura antysemicka” „była dobra i potrafiła ustrzec się łatwizny”289). W koncepcjach literackich Łaszowskiego ważną pozycję zajmowała kreacja głównego bohatera owej literatury ideowej. Jak pisze Maciej Urbanowski, „człowieka z perspektywy przedmieścia dziejów zastąpić winna jednostka wybitna, będąca w centrum współczesności”290. Chodziło o postać heroiczną, współtworzącą historię. W projekcie tym można chyba odnaleźć ślady myślenia romantycznego, narodowcy wszak chętnie odwoływali się do romantycznej tradycji – rywalizując zawzięcie w tych działaniach z obozem sanacyjnym291 – choć zarazem rekontekstualizowali ją i wpisywali w tok własnej narracji („romantyczność” jako swoiste ready made). Zabieg taki stawał się konieczny, przecież – jak zauważa Paweł Kuciński – „romantyczny nacjonalizm wiele więcej miał wspólnego z klasycznym, przedmarksowskim, utopijnym socjalizmem niż z politycznymi ideami narodowymi”292, charakterystycznymi dla nacjonalizmu nowoczesnego.

Głos w sprawach literackich niejednokrotnie zabierał na łamach „Prosto z mostu” redaktor naczelny, choć niewątpliwie – według opinii Macieja Urbanowskiego – „wraz z rozwojem tygodnika, Piasecki coraz mniej pisywał o literaturze i szczyt jego tradycyjnie rozumianej aktywności przypada raczej na okres współpracy z «ABC»”293. Inna była także w drugiej połowie lat trzydziestych ranga działalności krytycznej autora Prawa do twórczości, stanowiła ona element szerzej rozumianej polityki redakcyjnej. Jerzy Kwiatkowski zauważył, iż literatura zawsze była przez Piaseckiego traktowana wyłącznie jako instrument pozwalający na propagowanie nacjonalistycznej ideologii294, wydaje się jednak, że tendencja ta przybrała na sile w okresie redagowania „Prosto z mostu”. Piasecki jawił się w swych ówczesnych tekstach przede wszystkim jako typ działacza literackiego, a więc kogoś, kto „stoi wyraźnie niejako na zewnątrz literatury, jego literackie zainteresowania mają wyraźniej nakreślony cel pozaliteracki, jego aktywność skierowana jest ku budowaniu mostów łączących literaturę z całością życia”295. Autor Związku Białej Tarczy daleki był od krytycznoliterackiego autotelizmu, walory artystyczne dzieła istotne były dla niego, jeśli służyły określonemu, pozytywnie waloryzowanemu celowi296. Jednym z celów Stanisława Piaseckiego była przebudowa i unarodowienie polskiej literatury i życia literackiego („Jesteśmy pismem walczącym. Walczymy o nowy typ prozy i poezji polskiej”297). Redaktor wielokrotnie wyrażał przekonanie, że w Polsce istnieje „giełda literacka”, kształtowana przede wszystkim przez środowisko „Wiadomości Literackich”. Na giełdzie tej dominujące pozycje zajmują Żydzi oraz filosemici, dla których „antysemityzm jest przede wszystkim nietaktem towarzyskim”298. Oni to nie pozwalają zaistnieć pisarzom wprawdzie utalentowanym, ale prezentującym nieakceptowane przez „salon” wyraziste poglądy (przede wszystkim narodowe). Twórców takich albo pomija się milczeniem, albo etykietuje jako grafomanów. Zapewne wskutek takich właśnie praktyk „poziom literatury naszej, w porównaniu z kilku poprzednimi okresami (romantyzm, pozytywizm, Młoda Polska), obniżył się nieledwie katastrofalnie”299. Podobne stanowisko zajmował Karol Zbyszewski, który utyskiwał:

Akademia, nagrody państwowe, reklama w radio, stypendia, pochwały – wszystko było od lat u nas tylko dla pięknoduchów, dla rymokletów, co nizali słowa w nic nie znaczącą całość. Każdy, kto wzywał do walki, co się buntował – zaraz dostawał etykietkę wulgarnego i wypranego z talentu300.

Wściekłość publicysty wywoływał fakt, że krytycy o „nalewkowskich nosach” za arcydzieło uznali „rozbrojeniowe draństwo pacyfisty Wittlina, wstrętną Sól ziemi”. Ujawnił w ten sposób, że nieobca jest mu przywara, którą zarzucał swym przeciwnikom. Nie potrafił bowiem docenić niewątpliwego talentu Józefa Wittlina, ujawnionego w wymienionej powieści, tylko z powodu jego – absolutnie przez Zbyszewskiego niepodzielanych – pacyfistycznych poglądów301.

Ze sposobu, w jaki na łamach „Prosto z mostu” pisano o literaturze, można wyprowadzić kilka podstawowych, apriorycznych założeń. Dzieło literackie postrzegane było jako część życia narodu, związek pisarza z narodem uznawano za nieodzowny warunek twórczości, jej naturalne źródło oraz gwarancję aktualności. To ostatnie pojęcie zajmuje poczesne miejsce w systemie wartości krytyka nacjonalistycznego, który „dzieło literackie traktował jako dokument ideowo-socjologiczny odzwierciedlający procesy zachodzące we współczesności”302. Konsekwencją takiej postawy okazywała się przychylność, z jaką traktowano utwory nawiązujące do tradycyjnie pojmowanego realizmu (także reportaże czy publicystykę) oraz zasadnicza nieufność – niepozbawiona jednak wyjątków – wobec dokonań literackiej awangardy. Perspektywa socjologiczna, uznająca pisarza przede wszystkim za przedstawiciela zbiorowości303, uzasadniać może rewerencję, z jaką na łamach „Prosto z mostu” traktowano niektórych pisarzy (np. Czesława Straszewicza304), szczególnie tych wspierających regionalne i lokalne tradycje305. Wyjaśnia również abominację przejawianą względem twórców takich jak Gombrowicz czy Bruno Schulz. Ferdydurke nie spełniała oczekiwań zaangażowanych politycznie krytyków-socjologów, została zatem oceniona jako „smutny produkt krótkiej na szczęście i mijającej już epoki zdziczenia kulturalnego”306, przyczyną krytyki Sklepów cynamonowych był zaś między innymi fakt, iż „bohaterowie Schulza są odwróceni od zbiorowości, traktują istnienie samo zbiorowości jako fakt obojętny i nie nakładający na nich żadnego obowiązku”307. Indywidualizm i brak ideowości – oto dwa główne zarzuty kierowane pod adresem pisarzy, nierozumiejących, iż „literatura nowej Polski będzie – i jest już w swoich zaczątkach – literaturą idei”308. Przyszłość bowiem jawiła się redaktorowi Piaseckiemu świetliście, w kontraście do aktualnego „dna kryzysu kultury polskiej”309.

Wizja przyszłej Polski, ani dekadencko-liberalnej, ani autorytatywno-pustej, ani komunistycznej, ani hitlerowskiej, ale po prostu – polskiej, wizja katolickiego państwa polskiego narodu, staje się coraz bardziej wspólna całemu młodszemu pokoleniu. Na terenie piśmiennictwa, zarówno w prozie, jak i w poezji, narastają nowe talenty, które również tę wizję mają przed oczyma. Żeby powstała literatura w służbie idei, muszą przede wszystkim być pisarze, którzy tę ideę noszą w sercu. Jest ich coraz więcej310.

Przywoływana wyżej recenzja Sklepów cynamonowych, napisana przez Włodzimierza Pietrzaka, wolna była w zasadzie od jakichkolwiek odniesień do żydowskich korzeni Brunona Schulza311. O wiele częściej jednak młodzi narodowcy z „Prosto z mostu” kultywowali powszechny u ich starszych kolegów obyczaj lustrowania narodowościowego pochodzenia pisarzy312. Czytali literaturę przy użyciu klucza (a niekiedy wytrycha) narodowo-rasowego, uważali bowiem, że polska literatura – jako organiczna część życia narodu – tworzona być może jedynie przez rdzennych Polaków (wychodzili przy tym z założenia, że w utworze literackim odbija się dusza autora, na którą decydujący wpływ wywiera właśnie jego przynależność narodowa, nie wybierana, lecz determinowana przez mechanizm dziedziczenia). Narodowcy byli także zdania, że dzieła tworzone przez Polaków żydowskiego pochodzenia są z zasady obce kulturze polskiej. Zarzucali im zgubny kosmopolityzm, epigoństwo, naśladownictwo, zapatrzenie w obce wzory. Cechy te miały wynikać ze specyfiki psychiki żydowskiej – zdezintegrowanej, nomadycznej, relatywistycznej, wykorzenionej, pozbawionej naturalnej łączności z ojczyzną. Żydzi nie są więc zdolni do tworzenia własnej, oryginalnej kultury, a jedynie żerują na kulturach cudzych, naśladując je i kompilując313. Nacjonaliści konsekwentnie nie przyznawali twórcom pochodzenia żydowskiego zdolności prozatorskich. Współpracujący z tygodnikiem Stanisława Piaseckiego Jerzy Pietrkiewicz był przekonany, że „Żydzi nie potrafią uzyskać dystansu i spokoju, niezbędnego w prowadzeniu narracji beletrystycznej”314. Publicyści „Prosto z mostu” zgodnie odmawiali także zasymilowanym intelektualistom żydowskiego pochodzenia prawa przynależności do polskiej kultury315. Demaskowali i wykluczali, tropili i potępiali wniesione do narodowej literatury „pierwiastki żydowskiej mentalności”316. Pisarka i publicystka Irena Krzywicka tak wspominała ówczesną atmosferę: „Były to czasy […] kiedy panowało komiczne przekonanie, że Żyd nie może być twórczy, że mu na to nie pozwala jego rodzaj inteligencji”317. Wydaje się, że nawet ludzie dalecy od nacjonalizmu, tacy jak Jarosław i Anna Iwaszkiewiczowie, ulegali czasem podobnym poglądom318. Czesław Miłosz napisał:

W całym kraju istniała fałszywa atmosfera psychicznej dwuznaczności. Chrześcijanie, mówiąc o kimś, że jest Żydem, zniżali głos, jakby chodziło o wstydliwą chorobę albo dodawali: „Żyd, ale porządny człowiek”319.

Autor Prawa do twórczości przekonał się na własnej skórze, że antysemityzm może być bronią obosieczną. Oto bowiem przeciwnicy polityczni zaczęli sugerować żydowskie pochodzenie redaktora, by skompromitować jego antysemickie poglądy. Celowało w tym zwłaszcza środowisko „Wiadomości Literackich”, z Antonim Słonimskim i Julianem Tuwimem na czele. O ile jednak autor Kronik zadowalał się przeważnie aluzjami:

[w]yobraźmy sobie, że ojciec Stanisława Piaseckiego był inżynierem i wobec tego nie mógł ożenić się z Żydówką. Przez taki jeden paragrafik mogłoby w ogóle na świecie nie być Stanisława Piaseckiego i polski antysemityzm straciłby swego czołowego przedstawiciela320,

bądź sugestiami (Słonimski przypuszczał, że być może Piasecki dlatego wyznaje mętny „rasizm psychiczny”, gdyż „bzdurnych, ale opartych na dokumentach”321 kryteriów rasizmu biologicznego sam nie mógłby spełnić), Tuwim z zasady nie wdawał się w subtelności. Poeta jednoznacznie przypisywał redaktorowi „Prosto z mostu” „uraz nacjonalistyczny”, czyli cechę „bardzo wielu przechrztów i mieszańców”, która wynika z „pokładu lękowego, z kompleksu mieszańca, co rodowitych, pełnej krwi Polaków zawsze prześcigać musi w nacjonalizmie i radykalizmie narodowym”322. Pisano wówczas także poświęcone Piaseckiemu teksty satyryczne – publikowane zazwyczaj na łamach „Szpilek” – których autorzy dawali do zrozumienia, że Żydówką była babcia redaktora. W Szopce politycznej autorstwa Janusza Minkiewicza i Świętopełka Karpińskiego pojawiła się postać Stanisława Pejsackiego, śpiewającego następujący kuplet:

Ironiczny wiersz o przydługim tytule Poeta zazdrości pewnemu literatowi imieniem Staś, że jest Sarmatą on zaś nieszczęsny poeta Żydem jest parchatym takoż obojej stron żywot wiernie opisany popełnił zaś Julian Tuwim:

Podobne insynuacje dotknęły także Wojciecha Wasiutyńskiego. Jeden z najbliższych współpracowników Stanisława Piaseckiego wytoczył proces redaktorowi naczelnemu „Wiadomości Literackich” Mieczysławowi Grydzewskiemu. Powodem był polemiczny wobec wcześniejszego tekstu Wasiutyńskiego i Piaseckiego artykuł, w którym zamieszczone zostało następujące równanie matematyczne:

(Stanisław Piasecki) + (Wojciech Wasiutyński) = (½ Żyd + ½ Polak) + (½ Żyd + ½ Polak) = ½ Żyd + ½ Żyd + ½ Polak + ½ Polak = 1 Żyd + 1 Polak = 2 Polacy o domieszce żydowskiej krwi = 2 Żydzi o domieszce polskiej krwi = 2 mieszańcy = 2 Żydopolacy = 2 Polakożydzi325

Konstatowano zatem, że „dwaj Polakożydzi wydają w Warszawie bojowo antysemickie pismo”326. Na powyższe zarzuty odpowiedział w ostrym tonie Stanisław Piasecki, który przyznał, że w jego żyłach płynie pewien „procent obcej krwi” po „dalszej rodzinie ze strony kądzieli”. Zasugerował jednak, że ten defekt został już przez niego odkupiony „pracą narodową od lat młodzieńczych”327. Cała sprawa musiała jednak osłabić pozycję i autorytet redaktora w oczach najbardziej zajadłych antysemitów.