Читать книгу Вәгъдә – иман / Обещание – дело чести (на татарском языке) - Разиль Валеев - Страница 22

Без бу көнне бик тә борчылып һәм хәвефләнеп, шомланып һәм өметләнеп көттек. Халык депутатлары һәм Республика җитәкчеләре генә түгел, бөтен Татарстан халкы, дөньядагы барча татар халкы шулай көтте бу көнне.

Россиянең иң югары закон чыгару органы булган Дәүләт Думасы үзенең кайбер җитәкчеләре авызыннан «күпмилләтле дәүләтнең бәла булуы, киләчәктә милли республикаларның бетәргә тиешлеге» хакында игълан итте. Күп тә үтмәде, әлеге идеяне тормышка ашыру максатыннан, Россия Конституциясендә булмаган законсыз округлар оешты, һәм Идел-Урал төбәгендәге милли республикаларның башкаласы итеп өлкә шәһәре Түбән Новгород билгеләнде. Бу гамәл, билгеле, безнең өчен көтелмәгән нәрсә булмады, ул тулысы белән патша Россиясенең һәм коммунистик режимның милли сәясәте һәм империячел идеологиясе традицияләрен дәвам итүгә корылган иде. Казан каласының Европа белән Азия арасындагы капка булуы, аның ил күләмендә әһәмиятле стратегик җирдә урнашуы хакында инде күп сөйләнде, моның шулай икәнлеген Мәскәүдә дә, хәтта чит илләрдә дә таныйлар. Тануын таныйлар, әмма Мәскәүдән Казанны күрмәмешкә салышалар, читләп үтәргә тырышалар. Уйлап карагыз әле: менә шул стратегик урында урнашкан Казанда Россиянең нинди стратегик, илкүләм мөһим үзәге бар?

Тимер юл һәм елга флоты үзәкләре – Горькийда (Түбән Новгородта), һава юлы үзәге гомер-гомергә Самарада булды, хәрби округ үзәге Свердловскида һәм Самарада урнашты, хәтта Казанның атаклы хәрби училищеларын да өлкә шәһәренең филиалларына әйләндереп калдырдылар. Мондый фактларны бик күпләп санап булыр иде… Димәк, Россия безгә, милли республикаларга ышанмый. Үзе Мәскәүгә берсүзсез буйсынуны, Мәскәүне һәм Россияне яратуны таләп итә, ә үзе беркемгә дә ышанмый һәм беркемне дә яратмый. Бу нәкъ бөек Пушкин әйткәнчә булып чыга инде:

Менә инде ике елга якын Татарстан парламенты үзенең законнарын Россия законнары белән тәңгәлләштереп изалана. Билгеле, Россиянең закон кырында, закон басуында тәртип урнаштыру кирәктер. Ләкин бу тәртип бөтен Россияне бертөсле һәм тип-тигез кукуруз басуына әйләндереп калдырырга тиеш түгелдер бит?! Тәртип урнаштыру – халыкларны һәм республикаларны бер стройга, тигез рәтләргә тезеп, аларга униформа кидереп идарә итүне аңлатмыйдыр бит?! Баланың туа-тумыштан Аллаһы Тәгалә тарафыннан бирелгән үзенчәлекләрен, үзенә генә хас мөмкинлекләрен һәм сәләтен исәпкә алмаган гаиләдән ил өчен файдалы, талантлы шәхес үсеп чыкмаган кебек, милләтләрнең һәм республикаларның, төбәкләрнең үзенчәлеген исәпкә алмаган илнең дә перспективасы юк. Әйе, Россия безне үзенең бер аерылгысыз өлеше, үз гаиләсенең бер әгъзасы дип саный. Ә үзе безгә ышанмый. Үз баласына ышанмаган, гаиләдәге бөтен бәхәсләрне бары тик йодрык һәм көч белән, суд карарлары аша гына хәл иткән «ата-анага» нинди хөрмәт, нинди ышаныч булырга мөмкин соң?

Россиянең Конституция суды үзенең карарлары белән республикаларны суверенлык хокукыннан мәхрүм итте. Ә бу хокук, бу статус безнең республикада бөтенхалык җыены – референдум белән расланган иде. Судның җинаятьчене хөкем итәргә тиешлеген беләм, ә тулы бер халыкны хөкем итәргә, үз гражданнарының хокукларын күрәләтә аяк астына салып таптарга нинди дә булса судның хокукы бармы икән?!

Шушы көннәрдә Россия Дәүләт Думасы милли республикаларның моңа кадәр булган үз гражданлыкларын тартып алырга җөрьәт итте. Ә югыйсә Россия Конституциясендә акка кара белән «республикалар – дәүләт» дип язылган. Ә дәүләт гражданнарсыз, ватандашларсыз була алмый. Республикаларның үз гражданлыгы хәтта Сталин, Брежнев чорларында да, шәхес культы, «торгынлык» заманнарында да бар иде. Алайса, без хәзер нинди чорда, нинди каргалган заманда яшибез икән соң?!

Соңгы вакытта, милли республикаларның законнарында тәртип урнаштырам дип, Мәскәүдәге кайбер акыллы башлар үзләре дә буталып беттеләр бугай инде. Мәсәлән, Татарстан Конституциясендә моңа кадәр Президентның Ярлыкау комиссиясе оештырырга хакы булуы расланган иде. Бездә Президент фәрманы белән андый комиссия оештырылды, һәм ул берничә елда шактый гына игелекле эшләр эшләп өлгерде. Гаделсез хөкем ителгәннәрне иреккә чыгарырга булышты, туры юлга баскан тоткыннарга ярдәм кулы сузды. Әмма Татарстандагы шушы игелекле комиссия суд карары белән юкка чыгарылды. Күп тә үтмәде, Россия Президентының Указы чыкты, Указда исә мондый комиссияләрнең кирәклеге һәм Россия субъектларында оештырылырга тиешлеге игълан ителде. Һәм без яңадан үзебезнең Президентыбыз Указы белән әле генә бетерелгән комиссиябезне терелтергә тиеш булдык. «Сул кулы нәрсә эшләгәнне уң кулы белми» дигәннәре шушы була торгандыр инде…

Татар алфавитын латин язуына күчерү дә һич көтмәгәндә «Россиянең дәүләт иминлегенә яный торган гамәл» булып чыкты. Шундый карарга килгән Дәүләт Думасы бу хакта бөтен илгә хәбәр салды.

Дүрт йөз ел буе татарлар гарәп графикасында язып һәм укып та җимерелмәгән Россия, алар фикеренчә, без латин язуына күчү белән таркалырга тиеш булып чыкты. Әгәр дә эшләр шушылай дәвам итсә, Россия Дәүләт Думасында татарларга нинди дин тотарга, нинди түбәтәй кияргә, пәрәмәчне һәм бәлешне ничек пешерергә, балаларны сөннәткә ничек утыртырга өйрәткән яисә аларны тыйган яңа законнар чыгуы да бик мөмкин әле. Сәяси һөҗүмнәр, икътисади һәм салым тышаулары кидерү, суд һәм прокуратура атакаларыннан соң республиканы, татар халкын эчтән таркату хәрәкәте – диверсия эшләре башланды. Моның өчен иң кулай чара итеп чираттагы халык санын алуны файдаланырга булдылар. Россия Фәннәр академиясенең Этнология һәм антропология институты хөкүмәткә бер татардан биш-алты татар милләте ясау турындагы документ әзерләп бирде. Тиз арада милләт ясап, шул ясалма милләтнең башлыгы булырга хыялланган кайбер кайнарбашлар Мәскәү һәм Түбән Новгород юлын таптый башладылар. Милли республикаларның һәм әле бүгенгә кадәр яшәп килгән милләтләрнең дә мәнфәгатен кайгыртмаган, кайгырту урынына аларның Россиягә бары тик бәла генә китерүен тәкрарлаган, аларның киләчәген шик астына куйган Мәскәү даирәләренең типтәр яисә ногайбәк, мишәр яисә керәшен, Әстерхан яисә Себер татары язмышы өчен борчылуын һәм кайгыртуын мин күз алдына китерә алмыйм. Татар халкы – бик күп кавемнәрне берләштергән, заманында берничә дәүләт төзегән борынгы һәм бердәм халык. Без бер-беребезне ихтирам итеп, бер-беребезгә булышып, тарихи бердәмлегебезне киләчәктә дә саклап калырбыз һәм алдагы халык саны алу сынавыннан сынып түгел, ә ныгып чыгарбыз дип өметләнәм.

Әйе, без бу көнне – Конституциябез язмышы хәл ителәчәк көнне – бик борчылып көттек. Мәскәү кабинетларында талана-талана шактый зәгыйфьләнгән, көчсезләнгән беренче мөстәкыйль Конституциябезнең язмышы өчен кайгырдык. Һәм, кулымны йөрәгемә куеп әйтәм, бүген безгә тәкъдим ителә торган проект нәтиҗәдә без көткәнгә караганда яхшырак булып чыкты. Безнең юристларыбыз, сәясәтчеләребез, галимнәребез һәм бигрәк тә җитәкчеләребез, Конституциябезнең умыртка баганасын саклап калу өчен, мөмкин булганның барысын да эшләгәннәр.

Конституциянең үзгәртелгән вариантында әлегә республика гражданлыгы да сакланган, татар һәм урыс телләре дәүләт телләре дип игълан ителгән, Президентның ике дәүләт телен белергә тиешлеге дә расланган. Татарстанның җир асты һәм җир өсте байлыклары гомумхалык (аның Татарстан халкы икәнен өстисе булыр) мөлкәте дип игълан ителгән, парламент эшчәнлегенә демократия төсмерләре өстәлгән…

Конституция комиссиясенең эше бик демократик төстә барды, анда һәрбер төзәтмә тәфсилләп тикшерелде. Һәм нәтиҗәдә һәрьяклап уйланган, төрле дәрәҗәләрдә килештерелгән шушы проект депутатларга тәкъдим ителде. Конституция комиссиясе әгъзасы буларак, бу проектны Татарстан Республикасы Дәүләт Советына тәкъдим итәргә дип кул күтәрсәм дә, минем бүген әйтмичә кала алмый торган бер сүзем бар. Ул сүз Татарстанны суверен дәүләт һәм халыкара хокук субъекты дип игълан иткән 61 нче маддә хакында. 1992 елда Конституцияне кабул итүдә актив катнашкан депутат һәм әлеге статья язмышы хәл ителгәндә килештерү комиссиясе әгъзасы булган, референдум вакытында шуны яклап тавыш биргән Татарстан ватандашы буларак – мин бу статьяның төшеп калуы яисә үзгәртелүе белән һич тә килешә алмыйм. Дөресрәге, референдум нәтиҗәләренә ревизия ясарга минем мораль яктан да, юридик яктан да хакым һәм хокукым юк. Бер минем генә түгел, башка депутатларның да, Татарстан Республикасы Дәүләт Советының да мондый хокукы юк. Моны без уйлап чыгармадык, бу – халыкара хокук нормасы, андый нормаларны Татарстан да, Россия дә бертигез хөрмәт итәргә һәм үтәргә тиеш.

Бу хәлдән чыгуның законлы ике генә юлы бар: йә гамәлдәге Конституциянең 61 нче маддәсе шул килеш сакланып калырга тиеш, яисә аның буенча яңа референдум үткәрергә кирәк. Шул вакытта гына без халык мәнфәгатьләрен яклаучы, халык ышанычын аклаучы, закон сагында торучы гадел һәм намуслы халык депутатлары булып кала алачакбыз.

2002