Читать книгу Палескі дыярыуш дывізіі Серакоўскага - Стэфан Корф - Страница 5

– …з вёскі я, да бабулі прыехаў, – выцер нос рукавом хлопчык.

Сухі дзядуля пазіраў на нечаканасць, што напаткала яго якраз у час падвячорка. Пацёртая куртка, хутчэй за ўсё старэйшага брата, звісала з плеч, гумавыя боты даходзілі аж да калена, а ў даўгіх валасах заблыталася ігліца.

– Шмат жаб’юкоў напаткаў? Дай глянуць?

Хлопчык працягнуў плецены круглы кошык, у якім ляжалі некалькі падбярозавікаў, лісічкі, даволі вялікая сям’я сыраежак і некалькі грыбоў, што вырашылі застацца інкогніта для хлопца.

– Гэта бабці маёй, гэта суседцы… – дзядуля запусціў руку ў грыбы.

– Не дам, гэта маё. Сабе самі збірайце, – схаваў здабычу за спіну хлопец.

– Бач які. Дзяліцца не хоча. Ты б усё роўна гэтыя дома выкінуў. Не ведаеце вы, як смачна прыгатаваць пяркожаў. Яшчэ і старых не паважае, – зазірнуў цераз падлеткавае плячо дзядуля. – Давай я табе распавяду тры казкі, а ты мне за гэта дасі тры жаб’юкі.

– А можа, лепш шлях да вёскі пакажаце?

– А можа, і пакажу…

Стары ведаў усе сцежкі ў гэтым лесе. Чорнае дрэва, сто крокаў да маліны, улева, пакуль не ўвапрэшся ў буяк, абысці бервяно, якое засялілі імхі, тры крокі ўбок (каб не наступіць у скарбніцу вавёркі), яшчэ пяць дзясяткаў крокаў на поўдзень…

– Дык вось, – стары ўзяў у рукі першы грыб, жоўты, як сонейка. – Жыў на вялікай гары стары цмок. Калі ён быў малы, усе навакольныя вёскі шкадавалі яго, прыносілі ежу ды дапамагалі па гаспадарцы. А цмок рос і рос, і было яму ўсяго мала. Бараны і быкі, золата і каменне, прыгожыя дзяўчаты і магутныя хлопцы – ён жадаў больш. І пачаў цмок захопліваць наваколле: вёскі, мястэчкі, гарады, палі, рэкі ды азёры. Тыя, што выходзілі супраць жахлівай пачвары, больш не вярталіся дадому. Пралятаў ён аднойчы над гэтымі мясцінамі і ўбачыў вялізнае возера, што памерамі сваімі з морам спрачалася. Вада ў ім была зялёная-зялёная, шчыльная, што на локаць нічога не відаць. Здзівіўся цмок ды прызямліўся на бераг, побач з мядзведзем, што вудзіў рыбу. Спытала тады лятаючая істота істоту бурую: «Чаму возера гэтае такое зялёнае, нібы не з вады зроблена? Там, адкуль я прыляцеў, уся вада брудна-блакітная, як восеньскі небасхіл». Мядзведзь зачарпнуў вады з возера, дзьмухнуў на яе, і поўсць яго пакрылася інеем, а ў лапе з’явіліся зялёныя крышталі. «Гэта не простая вада. Гэта – вадкі смарагд. Яшчэ малады, толькі нарадзіўся», – адказаў мядзведзь і кінуў крышталі ў ваду. Узрадаваўся цмок – гэта ж столькі смарагду! Ён зможа абкласці сваю гару поўнасцю, зробіць смарагдавы ложак, вялізны каток… Набраў ён крылом вады як мага больш, удыхнуў мацней і як дзьмухнуў на зялёную вадкасць, аж дым з ноздраў вырваўся. Вада зашыпела і ператварылася ў пару.

«Што ты мне лжэш, мядзведзь? Як ты ператварыў ваду ў крышталь? Адказвай, а не то я спалю ўсё наваколле, а цябе жывога скіну з самага небасхілу, і ляцець ты будзеш тры дні да зямлі, дзе цябе і расплюшчыць. Адказвай!» – вар’яцкім голасам праракатаў цмок. Уздыхнуў мядзведзь, дастаў вуду і закінуў яе ў ваду. «Ты, цмок, вялізны і магутны. Калі скінеш мяне, я закрыю свой гештальт пра палёты, а ты так і застанешся без смарагдаў. Давай зладзім спаборніцтва: хто больш рыбы навудзіць. Калі ты пераможаш, я распавяду, як ваду ў крышталі перарабляць. Калі я – ты зляціш з гэтай зямлі і ніколі не вернешся». Раззлаваўся цмок, схапіў мядзведзя ды падняў над зямлёю. А той нават вуды не выпусціў. Зразумеў тады цмок, што сілаю і жорсткасцю нічога ад ляснога жыхара не даб’ецца, і згадзіўся на спаборніцтва.

Кінуўся цмок у возера і давай рыбу вудзіць. Хвастом раз – і тры карпы на бераг адразу. А мядзведзь у гэты час вудай маленькага акуня выцягне ды побач пакладзе. Цмок кіпцюрамі хваць – і вялізнага сама выцягнуў, а буры з берага толькі новага слімака на кручок насаджвае. Праз гадзіну ля цмока вырасла гара вышэй за елкі, што раслі побач. «Ну, хітрун, мая перамагла! Распавядай!» – узрадаваўся цмок. Паглядзеў мядзведзь панура на чатырох рыбін, што злавіў сам, і пачаў: «Твая праблема ў тым, што ты надта гарачы. Смарагды робяцца ад холаду, а ты іх выпарваеш. Таму трэба дзьмухаць вельмі халодным паветрам». – «Значыць, мне трэба ў снезе зваляцца, каб крышталі выплаўляць?» – здзівіўся цмок. «Я шмат бачыў на гэтай зямлі і ведаю, што калі зімою зашмат часу ў лесе паблукаеш, змерзнеш, дык потым толькі гарачэйшы сам становішся. Трэба табе зрабіць наадварот. Ляці да сонца і трымайся ля яго, пакуль з ноздраў іней не пойдзе, і вяртайся…» Не даслухаў яго цмок і ўзляцеў. Махаў ён крыламі так моцна і хутка, як ніколі. Падымаўся вышэй і вышэй, пакуль зусім не знік на небасхіле.

Дзядуля схаваў грыб у левую кішэню.

– А што было потым? – спыніўся хлопчык.

– Нічога асаблівага. Мядзведзь сабраў рыбу ў вазок, што стаяў побач, і пакаціў дадому, а цмок ператварыўся ў сузор’е. Кажуць, у апошні час ён вернецца і пераўтворыць усю ваду на зямлі ў смарагды ды лалы.

– А як жа тады на раку хадзіць? – хлопец падхапіў буяк з зямлі.

– Не хутка гэта будзе… А цяпер далей, – стары выцягнуў з кошыка зялёны, як дрыгва, грыб і пачаў. – Гуляў неяк па лесе малады хлопец, рыцар. Гадоў на дзесяць-дваццаць старэйшы за цябе. Не ведаю, чаму і як ён апынуўся ў лесе, мабыць паляваў. Ехаў ён на чорным кані, у бліскучых даспехах, а на сядле каня быў герб – пень з рагамі. Стаміўся хлопец і прысеў адпачыць ля старога дуба, што памятаў часы без людзей, і заснуў. Сніліся яму дрэвы, што ходзяць і вітаюцца адно з адным, птушкі, што пяюць чалавечымі галасамі, і чорныя мурашы памерам з добрага парсюка.

Прачнуўся хлопец і не знайшоў свайго каня. «Жоўцень! – крычаў ён. – Жоўцень, ты дзе?» Ані фыркання не было чуваць. Убачыў ён паламаныя хмызы і пайшоў у тым напрамку. Не ведаю, колькі ён ішоў, можа пяць хвілін, а можа пяць гадзін, але раптам пачуў дзявочы крык. Рыцар выхапіў меч і кінуўся праз елкі. На палянцы вялізны сівы воўк з палаючымі вачыма трымаў прыгожую чаплю за шыю. «Выратуй мяне», – прарыпела яна чалавечым голасам. Кінуўся хлопец на драпежніка. Учапіўся воўк ікламі ў руку, пракусіў калёны метал і амаль дабраўся да косткі. Але меч апынуўся хутчэйшым – адно вока звера патухла, і воўк, разумеючы небяспеку, з усёй моцы адкінуў ваяра і збег. «Дзякуй табе, мужны чалавек, але табе трэба сыходзіць адсюль як мага хутчэй», – сказала птушка. «Чаму? І хто ты, чароўная пані Чапля?» – спытаў хлопец. І чапля распавяла, што яна – князёўна і спадчынніца гэтага лесу, а воўк – моцны чараўнік і паплечнік яе бацькі, вялікага Зубра. Воўк жадаў ажаніцца з ёй, а калі яму адмовілі – са злосці рашыўся на гвалт.

«Я абараню цябе. Адзін раз я ўжо адолеў гэтага драпежніка, здолею і другі», – гуляў мячом хлопец. «Не, не зможаш, мужны ваяр. Адзін быў воўк, і не чакаў нападу. Табе пашанцавала сёння, але не пашанцуе заўтра. Бяжы, хлопча, з гэтага лесу. А з ваўком зможа справіцца толькі мой бацька», – адказала яму чапля. На развітанне падаравала птушка свайму збавіцелю драўляны пярсцёнак з заімшэлым каменем, які стаў хлопцу даражэйшым за ўсе багацці сусвету.

– А што было потым?

– А потым не было нічога… Не ўсе казкі заканчваюцца добра, а некаторыя…

– Праўда? – засумаваў хлопчык

– Ай, халера цябе дзяры, хлопча. Хай вярнуўся гэты ваяр у лес са сваймі сябрамі. Яны знайшлі таго ваўка і забілі яго. Пацалаваў хлопец пані Чаплю, і пераўтварылася яна ў прыгожую кабету. І жылі яны доўга і шчасліва.

– Дзякуй, дзядуля.

Стары лізнуў грыб і адправіў яго ў правую кішэню.

– Ну, а зараз час трэцяй казкі, – ён забраў у хлопца трэці грыб, чырвоны як вішня. – Жыў тут даўным-даўно волат. І звалі яго Бруз. Тады яшчэ заставаліся на зямлі магутныя людзі: вышынёй з дваццацігадовыя дубы, з чорнымі, як зямля, валасамі; з дзікамі яны гулялі, як з кацянятамі, а вялізныя камяні, памерам як твая хата, насілі адразу па два ў руцэ. Былі яны раскіданы далёка адзін ад аднаго, і ў кожнага быў свой занятак: хто масты будаваў, хто з валунамі ў гарадкі гуляў, а хто і на зямлі маляваў. Бруз жа даглядаў вялізнае дрэва, што цэглакрэменным называлі. Але было гэта не простае дрэва – гэта было Дрэва з вялікай літары.

Сваімі галінамі дасягала яно хмар і чухала ім жываты. Ствол Дрэва быў мацнейшы за камень, лісты блішчалі прыгажэй за вясёлку, а плады… Якія гэта былі плады, ты сабе не можаш, хлопча, уявіць. Для кожнага яны былі іншага смаку, і кожны, хто пакаштуе плод, рабіўся іншым. Нават, кажуць, нейкі волат малоў іх і пёк хлябы на рачным млыне.

Гуляў неяк Бруз па ўскрайку лесу і заўважыў малых істот, вельмі падобных да яго. І біліся яны нечым бліскучым і вострым, чаго волат раней не бачыў. Спытаў тады ён, чаго гэтыя істоты сварацца, а тыя спужаліся і збеглі, кінуўшы параненым маладога хлопца. Гэтымі істотамі аказаліся людзі, што жылі непадалёк, але ніколі на заходзілі ў лес – баяліся. Волат аднёс хлопца да Дрэва і паклаў на галіну ля самай вершаліны. Хмара прамыла яго рану, сонца прыпаліла яе праменямі, а Дрэва абгарнула сваімі лісткамі.

Волат быў вельмі дапытлівы, чым моцна адрозніваўся ад сваякоў, і яму было вельмі цікава, што робіцца ў сусвеце. Бруз вельмі ўзрадаваўся, што знайшоў суразмоўцу, выпытваў пра людзей, пра іх звычаі, пра землі, дзе магчыма ісці гадзінамі і не сустрэць аніводнага дрэва. Выратаваны хлопец аказаўся малодшым сынам правадыра племені, што пасялілася побач з лесам з дзясятак гадоў таму. Распавёў ён, што ворагі забілі яго бацьку, яго старэйшага брата і спрабавалі забіць і яго. Волат паспачуваў хлопцу і прапанаваў застацца ў лесе, дзе яго ніхто не будзе шукаць і чапаць. Але не ведаў Бруз, што людзі, у адрозненне ад волатаў, могуць хлусіць. Лісткі, якімі Дрэва абгарнула князя, пачарнелі.

Дапамог волат пабудаваць хлопцу хату з паваленых дрэваў у самым цэнтры лесу. Цэлымі днямі адпачываў той, паляваў на дзікоў і трусоў, дапамагаў збіраць плады Дрэва. Харчаваўся ён гэтымі пладамі нароўні з волатам, і хутка падрос, набраўся моцы. Ужо не прайграваў ён жыхарам лесу, ваўкам ды мядзведзям, паляванні, мог абагнаць казулю, а з леапардам спрачаўся ў прыткасці. Але быў ён усё ж тут чужы, і ніколі не стаў бы сваім. І пажадаў тады чалавек больш улады, чым было ў роўных паміж жыхароў лесу, больш багаццяў, чым давала яму зямля, больш земляў, чым ён мог абысці сваймі нагамі, і Дрэва адмовіла яму. Больш ніводнага плода не падала да яго ног, а галіны не давалі дакрануцца да сябе. Скраў тады чалавек плод з запасаў волата, і закапаў яго глыбока ў зямлю, і пачаў чакаць, калі з’явіцца парастак. Чакаў год, чакаў два. Праз дзесяць гадоў яму надакучыла глядзець на голы холмік ля дома, надакучыла самому паляваць і збіраць ежу, надакучыў лес. Ён забіў бацьку і брата, каб быць першым, каб кіраваць людзьмі, а не дзеля таго, каб сядзець у лесе ды чакаць смерці. Ужо не хлопец, а моцны мужчына схапіў волатаву сякеру і цёмнай ноччу пайшоў да Дрэва. Ударыў раз – усе птушкі ў лесе ўзляцелі; ударыў другі – і ўсе звяры выбеглі са сваіх нор; ударыў трэці – пайшоў самы моцны дождж, што калісьці быў ці будзе на гэтай зямлі. Але хлопец быў упарты і ўдарыў чацвёрты раз. Дрэва захісталася і звалілася, пакінуўшы на сваім месцы пень, трохі вышэйшы за волатаў, якія жылі тут раней… Раніцай, пабачыўшы, што зрабіў яго «сябар», Бруз заплакаў. Але зрабіць ён нічога не мог. Ён плакаў тры гады, абдымаючы паваленае Дрэва. За гэты час аброс волат валасамі, слёзы, што засыхалі на яго вачах, ператварыліся ў рогі, кулакі перасталі расціскацца, а цела паменшылася ў памерах. Волат назаўжды замоўк.

Хлопец, сабраў плады з паваленага Дрэва і збег назад, да людзей. Яго нашчадкі вырубілі ў пні хады ды пакоі, абнеслі ровам рэшткі Дрэва і пачалі жыць у ім. Людзі пацягнуліся да яго, будавалі побач дамы, аралі зямлю…

І зараз бадзяецца непрыкаяны волат па гэтым лесе, згорблены, з вогненнымі ад слёз вачыма, на чатырох нагах і ахоўвае кожнае дрэва ў гэтым лесе. Кажуць, часамі яго можна пабачыць побач з тым пнём, які людзі клічуць Валунцом… ці Крамянцом… Не памятаю ўжо – старасць…

Дзядуля паклаў грыб пад капялюш.

– Вось і прыйшлі. Гэта твая вёска, – паказаў на хаты ён.

– Дзякуй вам вялікі. Я пайду тады, маці, мабыць, чакае мяне – вечар жа.

І хлопчык пабег да платоў. Дзядуля пайшоў назад, у лес, несці смачныя паганкі сваім родзічам.

– Эх, хлопча, бяжы, бяжы. Тры гады маці цябе чакае…