Читать книгу Ордэн Прамяністых - Зміцер Дзядзенка - Страница 5
1927, кастрычнік
ОглавлениеВысокая фігура Антона Хлюдзінскага нахілілася над сталом: прыўзняўшы накрыўку з заварніка, ён зазірнуў цікаўна ўглыб, вывучаючы змесціва пасудзіны. Ад водару, які тая выпраменьвала, на твары мужчыны з’явілася задавальненне – пахла і сапраўды смачна.
Антон наліў гарбату ў два кубкі, адзін з іх падсунуў бліжэй да госця:
– Спярша вып’ем гарбаты, а потым пагаворым… Як кажуць, чым багатыя!
Багацце на стале мусіла сімвалізаваць талерка з канапкамі – белы хлеб з маслам, а таксама паўлітровы слоік з клубнічным сочывам, густым, цёмна-барвовым.
Андрэй Камар акуратна выклаў сабе на канапку клубнічыну, выцягнутую са слоіка, і адкусіў. Расплюшчаная аб паднябенне ягада напоўніла рот летнім водарам, сакавітая слодыч быццам перадавала едаку свае ўспаміны пра сонца, затоеныя недзе ў глыбіні.
Цяпер гэтыя ўспаміны сталі часткай яго, Андрэя. Яны напластаваліся, наслаіліся на ягоныя – нядаўнія, змрочныя… Хлопец сутаргава зглынуў і паглядзеў на гаспадара вялікімі вырачанымі вачыма. Той страпянуўся:
– Што такое? Нясмачна?
– Не-не-не, – Андрэй пакруціў галавой, быццам пускаючы ў розныя бакі сонечных зайчыкаў ад сваёй рудой шавялюры. – Усё смачна, але кавалак у горла не лезе, калі згадваю…
– Не варта спяшацца, давайце па парадку, – спакойна сказаў Хлюдзінскі.
У адказ яго малады госць рэзка закруціў галавой, быццам адганяў нейкую назолістую жамяру:
– Даруйце, я не пра ўсё магу распавядаць… Я вам пастараюся расказаць як найбольш, але не свае таямніцы выдаваць не змагу, прабачце.
– Гэтыя сцены, – з ледзь прыкметнай усмешкай Хлюдзінскі абвёў рукой навокал, – чулі і бачылі столькі таямніц, што ім вы можаце даверыць шмат чаго. Але я згодны, што выдаваць чужыя таямніцы непрыгожа… Таму раскажыце мне тое, што зможаце.
Міжвольна Камар азірнуўся навокал, акінуўшы позіркам сцены, на якія паказваў гаспадар.
Гістарычны музей, якім загадваў Хлюдзінскі, месціўся ў старадаўнім барочным царкоўным будынку, які адлічваў ужо другое стагоддзе. Яго стромкі выштукаваны сілуэт нібыта ўсплываў па-над навакольнымі дамамі і быў бачны здалёк, яшчэ на пад’ездах да горада, нават калі падарожнік рухаўся з левабярэжжа Дняпра.
Напачатку за таўшчэзнымі мурамі размясціліся манашкі-базыльянкі, прадстаўніцы ўніяцкага ордэна, які паядноўваў заходняе і ўсходняе хрысціянства. Як распавядаў колісь Хлюдзінскі, уніяты быццам бы і маліліся па-беларуску, і дзяцей навучалі на мясцовай мове. Пазней, калі унію скасавалі ў сярэдзіне ХІХ стагоддзя, тут атайбаваліся праваслаўныя манахі, і беларускую мову малітваў замяніла грувасткая царкоўнаславяншчына.
Так, гэтыя муры мусілі ведаць шмат чалавечых таямніц: яны чулі і пакаянны шэпт споведзей, і ліхаманкавыя перамовы ўніяцкага біскупа Васіля Лужынскага, які разам з Іосіфам Сямашкам падпісаў акт скасавання уніі, і задаволеныя масленыя галасы праваслаўных манахаў, якім задарма дасталася чужая маёмасць… Гэтак жа лёгка, як прыйшла яна да праваслаўных, так і сышла ад іх, калі бальшавікі адлучылі царкву ад дзяржавы і сіламоц забралі ладную частку царкоўных багаццяў. Казалі, што настаяцель царквы, які не хацеў пускаць узброеных чэкістаў у будынак, цяпер сплаўляе лес недзе ў далёкіх халодных лагерах.
Апошнія некалькі гадоў у старасвецкім будынку размяшчаўся гістарычны музей, і надзеі, што ў ім зноў загучыць царкоўны распеў, не было. Бадай што, адзіныя сакрэты, якія ў гэтых мурах сяліліся цяпер, датычылі экспанатаў гістарычнага музея ды нешматлікіх супрацоўнікаў гэтай установы, якой і кіраваў Хлюдзінскі.
Яго высокая фігура настолькі пасавала гэтаму ўзнесенаму над горадам будынку, што было цяжка ўявіць, як Хлюдзінскі можа змяшчацца ў памяшканнях з невысокімі столямі.
…Андрэй Камар з удзячнасцю паглядзеў на гаспадара:
– Разумееце, ёсць такая супольнасць людзей… Невялікая група. Не тое каб нейкая там арганізацыя – куды там! Проста такі нібыта клуб, дзе збіраюцца аднадумцы, абмяркоўваюць розныя пытанні…
Ён замаўчаў, падбіраючы выразы. Антон не прыспешваў госця, разумеючы, як таму складана цяпер, і не жадаючы неасцярожным словам збіць яго з тропу.
– Вы толькі не смейцеся, але мы там абмяркоўваем пытанні маральныя. Пытанні маральнага выбару, напрыклад, – нечакана прызнаўся малады чалавек. – Я разумею, што ў будучыні перад чалавекам не павінна стаяць такое пытанне, бо камунізм адпрэчыць усялякія падставы для неабходнасці маральнага выбару. Мне і галоўны рэдактар нашай газеты так кажа. Чытай, кажа, метранпаж, газету, якую набіраеш, – палітычна падкоўвайся, а то не пусцяць цябе ў камунізм… Але мы пакуль што не ў камунізме, дый сам я не партыйны – у адрозненне ад таварыша рэдактара, а чалавек з ваганнямі. Пытанні ў мяне часта ўзнікаюць, на якія сам я адказы знайсці не магу…
На наіўным твары Андрэя з’явіліся сарамяжлівыя чырвоныя плямы: ён бянтэжыўся таго, што не можа рашуча адпрэчыць усе свае пытанні і безаглядна рушыць у абяцаную светлую будучыню, калі, як сказаў бы паэт, камуністамі стануць усе людзі на Зямлі.
Хлюдзінскі і не думаў дакараць юнака за гэтыя сумневы. Але ў вачах яго мільгануў цень неспакою: тое, пра што пачаў расказваць Андрэй, нібы прыадчыніла невядомыя дзверы, адкуль пацягнула пранізлівым холадам.
– І вось Грацыян Пашкоўскі ў нас такі мэтр, як яго называюць на французскі манер, – чалавек вельмі абазнаны, начытаны. Ён столькі кніг прачытаў, столькі ўсяго ведае. Вы не ўяўляеце – ён на шасці замежных мовах можа гаварыць… Мог, – раптам сумеўся хлопец, згадаўшы нядаўнюю падзею. Голас яго набрыняў нявыплаканымі слязьмі.
– Я чуў пра Пашкоўскага як пра эрудыта і вялікага разумніка. У нашым горадзе яму роўных, можа, і не было, – Хлюдзінскі палічыў неабходным падхапіць размову, каб юнак лягчэй справіўся з эмоцыямі. – Казалі, што ён вярнуўся з-за мяжы пасля рэвалюцыі, бо пры царызме яму за рэвалюцыйную дзейнасць турма пагражала. Але ж, здаецца, ён з меншавікамі быў, не?
– Так, – Камар ужо справіўся з наплывам пачуццяў і мог працягваць свой расповед. – Але ён і за мяжой ужо не вельмі займаўся партыйнай дзейнасцю, а пераключыўся на навуку, а пасля вяртання на радзіму дык і не думаў зноў займацца палітыкай. Ён казаў, што рэвалюцыя ўжо адбылася, а нам цяпер трэба займацца выхаваннем чалавека, годнага будучыні.
Малады чалавек задуменна памаўчаў, нешта ўзважваючы ў думках, а потым працягнуў з роспаччу:
– Калі я зайшоў, ён быў мёртвы… А на грудзях у яго была прымацаваная белая ружа. Разумееце, белая ружа.
Хлюдзінскі з непаразуменнем паглядзеў на юнака: яму ні пра што не казала гэтая кветка, не выклікала ў яго ніякіх вобразаў і асацыяцый. Ён не мог зразумець, чаму Андрэй кажа пра белую ружу з такім болем і адначасовым жахам.
– І што гэта азначае? – нарэшце запытаўся ён у госця.
Той з роспаччу вымавіў:
– Пашкоўскі любіў белыя ружы, і на нашых сустрэчах ён заўжды ставіў на стол вузкую вазу з адной такой кветкай. Гэта быў такі своеасаблівы рытуал. Але пра яго, мабыць, ніхто па-за нашым колам не ведаў…