Читать книгу Шигырьләр / Стихи (на татарском языке) - Акмулла - Страница 7

Һәр заман сүз башланыр бисмилладан,

Һәр вакыт эш башланыр бисмилладан;

Яхшылар бисмилласыз эш кылмаган,

Эш тәмам бисмилласыз һич улмаган¹⁺.

Кандай тел әйтеп бетәр хакъ сәнасен[326],

Бәндәнең хәлас кылсын мөбтәлясен[327];

Мескенләргә мөнәҗәт, дога кирәк,

Зарланып телдән салмай раббанасен[328].

Мөхәммәд²⁺ әрүахыңа[329] сәлам, салат[330], —

Өммәткә гасый булган һомай канат[331];

Калдырган аять, хәдис³⁺ – дин чирагы[332],

Сүзенә җаным фида йөз-мең кабат.

Бәгъдәссәлам мин мосафир Акмулладан⁴⁺,

Тугъры әйтеп, халыкга җазган⁵⁺ хак мулладан,

Сахрауи эчләренә[333] бездән сәлам,

Дошманның җаласынан пакь мулладан.

Бәгъдәссәлам[334] фәкыйрь хәлем сорасаңыз,

Хат менән белдерәен каласаңыз[335],

Аһ орып, аш эчбәй[336], кан йотамыз,

Үлгәнгә, үлмәсәк тә, җанасамыз[337].

Язайын[338] сезгә гыйбрәт – карасаңыз,

Җайылган тәмам йортка тамашамыз.

Симезләр җабыгады нәзар итбәй[339], —

Бол[340] җирдә биекләрдән аласамыз[341] ⁶⁺.

Саргаеп, төн ойкламай[342] ⁷⁺ таңасамыз[343],

Гакылдан госса[344] мәнән адасамыз[345];

Ау корып чебен тоткан үрмәкүчдәй,

Кандала, бөргә[346] менән таласамыз.

Мәкяным[347] минем яткан – аты зиндан,

Һәртөрле адәми бар җәфа кылган;

Эчендә төрле гыйбрәт – хисабы юк,

Сәргыя[348] ничә төрле – бар җыелган.

Тимермин[349] кадакланган тирәзәсе,

Кара тас[350] кабатланган кирәгәсе[351];

Урысның тулып ятыр кенәгәсе, —

Ходадан дошманыңны теләмәче!..⁸⁺

Килмәйде күңел җитәр күңел сорай[352],

Мылтыкды[353] салдат җөрер урай-урай;

Ходаем кылган эшкә чара бармы? —

Җатырмыз, бичаралар, җылай-җылай.

Тоткындың, сорасаңыз, җайы сулай,

Адәмде усындайда адәм сынай[354];

Күрәмез тирәзәдән мирзаларды[355],

Үтәде касымыздан сабай-сабай[356].

Кей адәм[357] ун җыл җатыр, озап калган[358],

Эшләре Питербурга озап калган,

Һиммәтле[359] кандай ирләр заигъ булып[360],

Аякы кесән[361] менән тозакланган.

Саргайтды ак йөземне кара тас өй,

Ат менән ни күрмәйде адәм басы?

Каңгырды басым⁹⁺ минем тауыс[362] менән —

Яхшының ямандай юк аермасы!

Адәмдең караңгы өйдә кайгырмасы

Аурады җата-җата кабыргасы;

Эчендә нахак да бар, хаклы да¹⁰⁺ бар,

Җатады җилкәләрен касый-касый[363].

Катыксыз кара күҗә[364] – эчкән асы[365],

Эчкәндә тамчылайды күзнең ясы[366];

Борадәр, эчбәймен дип булма гасый[367],

Дөньяның вафасы юк, атаң басы!¹¹⁺

Миндагы[368] моны теләп алганым юк,

Казакъка зурлап кияү булганым юк¹²⁺.

Ходаның кылганына чара бармы? —

Йөрәгем җанады утдай, дәрманым юк.

Бездагы бер шаһбаздның[369] баласы идек,

Хәлфәнең дин өйрәткән тазасы идек;

Гыйлемлек мәйданына катар килгән[370], —

Дүртенче-бишенчегә талас идек[371].

Киң япан тар булады – каза килсә,

Җук гайеб бар булады – җәза килсә;

Кадере амандыкдың аман чакда[372],

Басыңнан[373] гакыл китәр – бәла килсә.

Бәлане күреп калган асыл затлар,

Казадан тар-мар булган алтын такълар[374].

Дошмандың бәла аударган кайгысымин[375]

Кителгән булат кылыч, мәрвәрд[376] саплар,

Һәркемгә бер сәбәбдин афәт булган,

Яхшыга булсадагы – нахак бултан;

Карыскан[377] бер солтанга каршы килеп,

Хибестә[378] Имам Әгъзам вафат булган¹³⁺.

Әсәре асыл сүзнең балдай татыр[379],

Бол җирдә күңел куркак – телем батыр;

Ак җаны нахак көйгән бичараңыз

Акырын кыйсса кылып[380] сулкылдатыр.

Бәндәне ризык дигән кыймылдатыр,

Сачелгән ризкы булса, җөреп татыр;

Һәр бәндә күрәсене күрмәй калмас —

Кирәк солтан булсын, кирәк – император!

Таусылды кайгы менән гакыл, хатер[381],

Эчемдә кайгы-хәсрәт тулып җатыр;

Сөйтеп[382] җатып, Акмулла¹⁴⁺ бичараңыз

Тирәндәй әйләндереп сүз кузгатыр.

Бер каза күрмәенчә адәм тасыр[383],

Бәндәнең каза дигән күңлен басыр;

Җимәйтен[384] баурсакды Акмулла идем,

Чәйнәймен кара нанды кашыр-кашыр[385].

Салдатлар кич булганда куйдай камай,

Җабады малдай кылып, санай-санай;

Үләрем исемдә иде, бол истә юк,

Каза җитсә, бирәде икән җәббар Ходай[386].

Саргайдым тирәзәдән карай-карай,

Зарыгып чыдамайды, тәтте җанай[387].

Исәнгилде, Батучка¹⁵⁺ остаз булып,

Акмулла хурлык күрде талай-талай[388].

Җабыкдым кайгы менән уйлай-уйлай,

Бол җирдә һич берәүгә сүзем сыймай.

Казага гариб бәндә[389] чыдайды икән, —

Залимләр Акмулланың җанын кыйнай.

Ачы икән мәзлүм булып калган көнай.

Коръәндә залимлекдән тыйган Ходай;

Кылганы Исәнгилде искә төшсә,

Җылаймын ике күздән җасым тыймай[390].

Күп иде мине дошман табалаган,

Чыгарган төрле үсәк[391], җала җаман;

«Җук, дигән, хакка зәуаль» бер мәкаль бар,

Хакъ әсәде – бер Ходаем аралаган[392].

Мәгънәләп инде әйтәем, кара маган[393]!

Лаикъсыз яхшы сүзгә карамаган,

Язылды кайгы менән, гайб итмәңез, —

Каскырлар[394] йөрәгемдә җаралаган.

Күтәрмәйсез туры айтканды[395], надан адәм,

Борынгы рәсем[396] калган заманадан:

Дошманга пәйгамбәр дә ярамаган,

Сары май эт карнына онамаган[397]!

Һауалы – бу заманда караламан[398],

Арасын кара чикмән¹⁶⁺ аралаган;

Тередә күнбәйде икән[399] кара надан,

Заң[400] куып, шәригатькә карамаган;

Кылганы бер Ходайга ярамаган,

Пәйгамбәр сөйләгәнен каламаган[401],

Йорт бозган үсәкчеләр ярамаган,

Җылкыны кырчаңгыдай алалаган[402] ¹⁷⁺;

Адәмдә үсәк менән җала җаман,

Чебендә – чага торган ара[403] җаман;

Сөйләсә, сөйләй бирсен кара таган,

Кусылмас ак маралга[404] кара кабан;

Карамас гыйлем кадрен кара надан,

Кара эт тә пәйгамбәргә абалаган[405],

Этләрдән дә эт калган юк таламаган,

Итемнән дә ит калган юк канамаган;

Җау кайтып, бас ачылыр дулыгудан[406],

Шаһбаздай күзен ачкан тумагадан[407];

Тоткын кып[408] җәүһәремде алалмаган,

Ул җәүһәр бер Аллаһе Тәгаләдән;

Яхшыны күрә алмайды надан адәм,

Рәсем буп[409] калган борын заманадан, —

Һәр Мусага бер фиргавен дигәндәен1⁸⁺,

Калыпдыр бойрык булып голямадан[410].

Динкарендәш, барчаңызга күп-күп сәлам,

Сезләргә бәгъдәссәлам гыйбрәт-кәлям[411].

Һәртөрле мәгънә менән кыйсса яздым,

Җөзәдай[412] һөнәрле адәм үргә таман[413]!

Хур булдым хата төсеп козгындарга,

Яранлар илтифат ит безем зарга;

Арыкды аса баскан аргымакыйм[414],

Тоектан туктап калдым кисә җарга[415].

Мондай эш кылганы җук, күргәне җук

Казагы Кече җөздең, Ырымбурдың¹⁹⁺.

Атлас тун базарында кымбат[416] үтәр,

Сом[417] илдең базарында сәүдә бикяр[418];

«Зәр кадрен зәргәр белер» дигән сүз бар,

Гәүһәрде эт муйнына таксаң, китәр.

……………………………………………….²⁰⁺

Сауыскан[419] хаким булып тутый булмас,

Җук илдең бузбаласы коты[420] булмас[421];

Бозауы үлгән сыердың сөте булмас,

Җолдызы саратандың[422] кауес[423] булмас;

Җамандың кәсафәте[424] алыс булмас,

Ала куңыз[425] тиресе игә күнбәс[426],

Җүкәне майлау менән кайыс[427] булмас;

Яхшының сәүдәсендә сагыш булмас,

Сәүдәсендә җамандың табыс[428] булмас.

Сыерга келәм җабу җарасбайды[429],

Чагала[430] буяу менән тавис булмас,

Күк тимер кайрау менән алмас булмас,

Күк исәк кордас булып, мондас булмас[431],

«Җаман дуст – кара җылан!» дигән мәсә

Җар булып, юха җылан җулдас булмас!

Җаманды күп үстерсәң – өмид кисәр,

Хызырдың²¹⁺ кадрен белмәс тинтәк, исәр;

Залимдек зольме күп, күп симертсәнез,

Табактан эттең башы чурчып төсәр[432];

Җаманды түрә кылсаң – йортың бозар,

Гакылсызны үстерсәң – ботын сузар!

Түрә димә, кара димә[433] – фиглен кара —

Кей җаман аргымакдан мәстәк[434] узар.

Адәме бол замандың хәрам тамак,

Күңле кара, аузы ала, ирне җалак[435],

Дин җулына чамҗул атдай чигнәд иде,

Дау дисә, җауыр атын китәр сабап[436].

Калмады йорт эчендә оят, әдәб…

…………………………………………………

………………………………………………..²²⁺

Ходага унчә[437] кылмайды коллык, тагать[438].

Зар кылып, мин җатырмын жаббар хакъкаай[439],

Җабыгып, сөяк калган аргымакдай;

Залимләр кадер белмәс һәлак итде,

Көн нурын күрә алмаган ярканатдай.

Кылдылар онытбасдай җаман бер эс[440],

Эстәре дингә зыян, заңга дөрест[441];

Саклансын данешмәнд[442] ир җаман дустдан,

Надан дуст – бер айлык дуст, төбе – дошман.

Җофардың почык кесе[443] исен сизмәс,

Гөл исен кайдан тойсын томсыгы очкан[444]!

Күп җатып тар җирләрдә саргайды бит,

Бол җирдә җандай җакын булады чит,

Сом илдең базарында дөкян корып[445],

Җәүһәрем бәһасез буп[446] хур булды тик.

Җамандың, борадәрем, сыртынан[447] кит,

Әүлия булсаңдагы, куймайды эт:

«Эт өрде пәйгамбәргә» дигән сүз бар, —

Эт атым югалмасын дип айта дип.

Борадәр, бу сүземде күрмәңез җик[448],

Минем җук яхшыңызга эчемдә кик[449];

Җаманды дошман күрмәк – дин сөннәте²³⁺»,

Бәгъзесенең иманындан кыламын шик.

Пәйгамбәр хәдисеннән риваять бар:

«Үсәкче[450] – җәһәннәмнең канчыгы[451]», – дип.

Дуст имәс – дустны сыртан җамандаса,

Кесе имәс[452] – бер хатаны җабалмаса;

Бәндәне сыртдан адәм ни димәйде,

Инсаф итеп, бер Ходайдан оялмаса.

Мактамас адәмде адәм – күралмаса,

Аксак эт җатып өрер – җөралмаса;

Агъзына тупрак тулып, сунда туктар —

Газраил эшен килеп тәмамдаса.

Нәгылып[453] җаның чыдар, борадәрем,

Ак сөтең бер эт килеп хәрамдаса?

Аһ ормас ир, җөрәген саралмаса[454],

Кайгысы кайгы өстенә җамалмаса;

Барынан усы[455] хурлык җаман икән,

Хәстәдән күңел хушлык сөралмаса, —

Тилмергән бу вакытда тоткын идек,

Күреп китеп җөрсәңдәрче амандаса![456]

Кайгылы бәндәсенә Ходай җакын,

Җылатыр бәндәсенең асыл затын,

Һәркемне артык сөйсә – артык кыйнар,

Дустының, иштәен дип, мөнәҗәтен.

Әбүҗәһел²⁴⁺ Мөхәммәдкә инанмаган,

Иманга өндәсә дә телалмаган;

Өч йөз алтмыш могҗизасын сихер диеп,

Җарылган аймин кәнде[457] күралмаган.

Айтайын кыска сүздең мин тулгауын,

Дошмандың үсәгенә җукдыр дауым,

Без түгел, пәйгамбәргә үсәк булган, —

Булыр, дип, һәр Мусага бер Фиргавен²⁵⁺.

Тоткын буп[458] газиз Йосыф²⁶⁺ канча[459] җатды,

Чыгарып агалары кол дип сатды;

Мөндан соң Зөләйханең җаласымин[460]

Зинданда унике жыл җәфа тартды.

Нәгылды[461] Исраилнең²⁷⁺ даналары[462],

Үзләре – җакын нәби[463] балалары,

Орлыкчы, үтерекче, үсәкче дип[464],

Йосыфды кандай[465] кылды агалары?!

Асылды сүккән менән аты китбәс,

Күңелдән җаман сүздең даты[466] ²⁸⁺ китбәс;

Нәҗескә саф алтынды буяу менән

Нәҗес китәр алтындың заты китбәс!

Кыйсык ук аткан менән туры китбәс,

Күңелдән җаман сүздең куры[467] китбәс,

Котырган эт һава карап әргән менән

Асманда[468] торган айның нуры китбәс!²⁹⁺

Күп сәлам барча сахра, динкарендәш,

Күңлеңез гарибләргә киң карендәш,

Адәмдең үсәк сүзе бары бикяр[469], —

Җазылган ләүхелмәхфуз[470] үзгәрелмәс.

Языптыр мосаннифлар[471] һәр китабка,

Фискъ сүз[472] алынмас дип илтифатка;

Кабрендә Имам Әгъзам³⁰⁺ эт булды дип,

Канчамы үсәк булды асыл затка!

Бәлане күреп калган пәйгамбәрләр,

Җәфаны тарта килде чын гәүһәрләр,

Булды дип нәгып[473] тоткын уйламаңыз —

Файда җук артык сүздән, борадәрләр!

Аргамакка кимчелек җук кесән[474] менән,

Наданлар мондай сүзгә төсенбәгән;

Мөслим[475] ³¹⁺ дип үсәкчене әйталмаймын,

Без түгел, пәйгамбәр дә эсинбәгән[476].

Яхшы сүз тыңдамакка хуб мөбарәк,

Яхшыга Хода – мәдәд[477], гакыл – сәбәб;

Бу сүзем үләң[478] имәс – бер нәсыйхәт,

Җазганы булмаганы фарсы, гарәб³²⁺.