Читать книгу Proces kształtowania kobiecej podmiotowości - Aneta Ostaszewska - Страница 13

Głównym przedmiotem badań psychologii rozwojowej są zmiany dokonujące się w procesach, strukturach i funkcjach psychicznych człowieka oraz w zachowaniu w toku różnych faz życia[4]. W jej obrębie występuje wiele teorii, które różnią się między sobą ze względu na przyjęte kryteria[5]. I tak można mówić o dwóch głównych kryteriach rozróżniania teorii rozwojowych ze względu na: wiek człowieka – okres rozwojowy (m.in. psychologia rozwoju dziecka) oraz sferę zmiany rozwojowej (m.in. psychologia rozwoju osobowości). Najważniejsze dziedziny psychologii rozwojowej to: psychologia rozwojowa ontogenetyczna (przedmiotem jej badań są zmiany dokonujące się w psychice i zachowaniu człowieka w przebiegu całego cyklu życia), następnie psychologia rozwojowa filogenetyczna (przedmiotem zainteresowania są zmiany rozwojowe psychiki w toku ewolucji gatunku) oraz psychologia rozwojowa historyczna (przedmiotem badań są zmiany rozwojowe psychiki człowieka dokonujące się w dziejach ludzkości). To, co mnie interesuje w tej pracy, dotyczy przede wszystkim psychologii rozwojowej ontogenetycznej, a zatem zmiany obejmujące całokształt indywidualnego życia jednostki.

W prezentacji podstawowych typów koncepcji rozwoju odwołuję się do rozróżnienia zaproponowanego przez Janusza Trempałę, który stwierdza, że najłatwiej uporządkować je, stosując dwa wymiary charakteryzujące naturę zmian rozwojowych:

– zmiany stadialne/skokowe vs. zmiany niestadialne/ciągłe,

– zmiany ukierunkowane/jakościowe vs. zmiany nieukierunkowane/ilościowe[6].

Prezentowane dalej typy koncepcji rozwojowych (psychodynamiczne, humanistyczne, poznawcze oraz teorie uczenia się) różnią się między sobą ze względu na wymienione wcześniej kryteria.

Jednym z pierwszych, stosując chronologiczny porządek, modeli teoretycznych rozwoju jest podejście psychodynamiczne. Zgodnie z nim rozwój jest długotrwałym procesem zmian struktury psychiki oraz jej funkcji, zmierzającym ku ściśle określonym celom – stanom ostatecznym. W modelu tym zakłada się, że istnieje optymalny stan końcowy procesu rozwoju – właściwie to stan uniwersalny, a jedyną zmienną w tym przypadku pozostaje płeć. Do tego modelu zalicza się przede wszystkich teorię psychoanalityczną Zygmunta Freuda, teorię rozwoju tożsamości Erika Eriksona oraz teorię poznawczo-rozwojową Jeana Piageta.

W teorii tej przyjmuje się, że zachowanie ludzkie jest wyznaczane przez nieuświadamiane procesy psychiczne. Zdaniem Freuda rozwój (psychiczny) człowieka składa się z rozwoju osobowości oraz rozwoju psychoseksualnego[7]. W rozwoju osobowości człowieka biorą udział trzy struktury psychiczne: Id (ono) – źródło pierwotnych pragnień (libido) i napięć (rozładowywane poprzez maksymalizację przyjemności), element obecny od momentu narodzin człowieka. Następnie Ego (jaźń) pojawia się około 2 r.ż. Jest to element struktury regulujący postępowanie człowieka; czerpie energię z Id, jednak w przeciwieństwie do niego Ego nie działa w sposób nieświadomy, zaspokaja pierwotne pragnienia, dopasowując je do realiów środowiska, do rzeczywistości (kontroluje popędy). Trzeci element struktury psychicznej człowieka to Superego (nadjaźń) – pojawia się w wieku przedszkolnym (czterech – sześciu lat). Jest efektem wychowania, zbiorem internalizowanych przez człowieka norm społecznych i reguł moralnych. Superego definiowane jest w psychoanalizie jako rodzaj sumienia, obraz „ja” idealnego. Jest to centralny element psychiki odpowiadający za racjonalne działanie. Pojawienie się Superego świadczy o „zdrowym” rozwoju osobowości, które ostatecznie polega na dynamicznej równowadze i współpracy popędowego Id, racjonalnego Ego oraz moralnego Superego.

Z kolei w koncepcji rozwoju psychoseksualnego Freud zakłada, że ma on charakter następujących po sobie pięciu faz (stadiów), od najprostszej do najbardziej złożonej. Wyróżnił fazy: oralną, analną, falliczną, latencji oraz genitalną. Dopiero osiągnięcie fazy genitalnej świadczy o prawidłowo zakończonym procesie rozwoju psychoseksualnego. Znamienne jest, że proces przemian rozwojowych, według Freuda, polega na ewolucji popędu seksualnego. Jego istota zaś polega na zmianie faz, w których popęd ten się manifestuje oraz podlega kontroli lub zaspokajaniu. Główna rola w procesie rozwoju psychoseksualnego przypada relacji pomiędzy zachowaniami instynktownymi (popędy) a światem zewnętrznym, który wywiera nacisk i nakłada wymagania. Koncepcja Freuda zakłada, że najważniejszy okres w życiu stanowi dzieciństwo, a błędy (fiksacje) rozwojowe z tego okresu zostają najsilniej utrwalone, powodując określone (niezmienne) cechy w dorosłym życiu.

Teoria Erika Eriksona odwołuje się do zasady epigenezy, hipotezy biologicznej, zakładającej, że organizm rozwija się stopniowo w procesie wzrastania poszczególnych jego części – elementów składających się na całość. Każda część rozwija się we właściwym dla siebie czasie, a dopiero kiedy rozwiną się wszystkie elementy, powstaje w pełni funkcjonalna całość. Erikson wyodrębnił osiem stadiów życia człowieka – każde z nich stanowi zadanie rozwojowe, wymagające zmiany sposobu funkcjonowania człowieka[8]. Dla każdego też charakterystyczny jest inny, specyficzny kryzys rozwojowy, nazywany też konfliktem. Pokonanie go oznacza odnalezienie siły – witalności, którą Erikson nazwał cnotą podstawową. Jest ona wynikiem uzyskania optimum rozwojowego, czyli „właściwych proporcji” pomiędzy konfliktowymi (przeciwstawnymi) wartościami.

Stadia życia według Eriksona:

1 Niemowlęctwo – od 0 do 1 r.ż. – konflikt: ufność – nieufność (cel: osiągnięcie zaufania do matki lub innego opiekuna; cnota podstawowa: nadzieja).

2 Wczesne dzieciństwo – od 2 do 3 r.ż. – konflikt: autonomia – wstyd i zwątpienie (cel: osiągnięcie samokontroli i poczucia własnej odrębności; cnota podstawowa: wola).

3 Wiek zabaw – od 4 do 5 r.ż. – konflikt: inicjatywa – poczucie winy (cel: ukształtowanie orientacji na cele i przejmowanie inicjatywy; cnota podstawowa: stanowczość).

4 Wiek szkolny – od 6 do 12 r.ż. – konflikt: pracowitość – poczucie niższości (cel: osiągnięcie poczucia własnych kompetencji; cnota podstawowa: kompetencja).

5 Adolescencja – od 13 do 18 r.ż. – konflikt: tożsamość – rozproszenie tożsamości (cel: osiągnięcie odpowiedzi na pytanie: „kim jestem?”, wierność sobie; cnota podstawowa: wierność).

6 Wczesna dorosłość – od 19 do 25 r.ż. – konflikt: intymność i izolacja – zaabsorbowanie sobą (cel: osiągnięcie zdolności do miłości bez utraty poczucia własnej tożsamości; cnota podstawowa: miłość).

7 Dorosłość – od 26 do 40 r.ż. – konflikt: generatywność – stagnacja (cel: potrzeba opiekowania się młodszymi, troska o los młodszego pokolenia; cnota podstawowa: troska).

8 Dojrzałość – powyżej 41 r.ż. – konflikt: integralność – rozpacz i rozgoryczenie (cel: osiągnięcie mądrości życiowej – pozytywny bilans życia; cnota: podstawowa mądrość).

Na myśli psychoanalitycznej opiera się również teoria rozwoju Johna Bowlby’ego, tzw. model przywiązania (teoria więzi). Bowlby – za przykładem Freuda i Eriksona – przyjął, że korzenie osobowości tkwią w okresie wczesnego dzieciństwa, a dokładniej w pierwszych relacjach społecznych nawiązanych przez dziecko.

Zdaniem Bowlby’ego podstawowe znaczenie dla rozwoju człowieka mają emocjonalne więzi, jakie tworzy z innymi. Szczególnie ważna jest osoba matki, a właściwie osoba pełniąca funkcję matki. W procesie rozwoju człowieka fizyczna pępowina zostaje zastąpiona przez psychiczną potrzebą bliskości z matką (osobą w roli matki). Pamięć o więziach jest przechowywana w postaci schematów umysłowych, które stanowią rodzaj oczekiwań względem kolejnych, przyszłych relacji. Okresem krytycznym w życiu człowieka są trzy pierwsze lata życia dziecka. Bowlby wyróżnił cztery fazy tworzenia więzi – przywiązania:

– faza (wstępna) przed wykształceniem więzi, trwa do 3 miesiąca życia;

– faza tworzenia się przywiązania, trwa od 3 do ok. 8 miesiąca;

– tzw. faza prawdziwego przywiązania, trwa do końca 3 r.ż.;

– tzw. faza otwarta, trwa od 3 r.ż.[9].

Rezultatem relacji przywiązania nawiązywanych w dzieciństwie są style przywiązania: bezpieczny, lękowo-unikający oraz ambiwalentny[10]. Zdaniem Bowlby’ego zachowania „przywiązaniowe” są obecne w późniejszych, dorosłych fazach życia. Ich aktywizacja następuje przede wszystkim w bliskich, intymnych relacjach, w sytuacjach lęku oraz w czasie choroby.

Inną teorią rozwoju wyrosłą z podejścia psychoanalitycznego jest teoria rozwoju ego Jane Loevinger[11], która podkreśla złożoność oraz długotrwałość procesu poznania samego/samej siebie jako niepowtarzalnej, unikalnej jednostki. Loevinger wyróżniła siedem stadiów rozwoju różniących się między sobą w sposób jakościowy poziomem funkcjonowania człowieka:

(1) przedspołeczne (niemowlęctwo),

(2) impulsywności (wczesne dzieciństwo),

(3) ochrony ja (wczesne lata szkolne),

(4) konformizmu (późne dzieciństwo i wczesny okres dorastania),

(5) sumienia (późne dorastanie),

(6) autonomii (dorosłość),

(7) integracji (dorosłość).

Ostatnie stadium – integracji – to kumulacja osiągnięć poprzednich sześciu stadiów. Loevinger łączy je z potrzebą samoaktualizacji, najwyższą w hierarchii potrzeb człowieka, według teorii Abrahama Maslowa. „Samoaktualizacja odnosi się do autonomicznego i integralnego etapu rozwoju ego”[12]. Do opisu stadium integracji Loevinger stosuje wyróżniki samoaktualizacji, takie jak m.in.: otwartość na rozwój, dostępność życia wewnętrznego, autonomia, poczucie tożsamości[13].

Inny typ koncepcji rozwojowych tworzą teorie poznawczo-rozwojowe. Podkreślany jest w nich przede wszystkim rozwój procesów myślowych, szczególnie zaś trzech procesów: spostrzeganie, myślenie i rozumienie. Należy wymienić przynajmniej dwie spośród tego typu teorii: teorię rozwoju poznawczego według Jeana Piageta[14] oraz teorię Lwa S. Wygotskiego[15].

Zdaniem Jeana Piageta rozwój człowieka (intelektualny, poznawczy) zachodzi w sposób ciągły, przebiega etapowo, a jego istota polega na dążeniu systemu poznawczego do równowagi. Człowiek, aby przeżyć, musi zaadaptować się do wymagań środowiska. Adaptacja ta odbywa się poprzez dwa powiązane ze sobą procesy asymilacji i akomodacji.

Stadia rozwoju poznawczego według Piageta:

1 Inteligencja sensomotoryczna, od 0 do 2 r.ż. (główne osiągnięcie – stałość przedmiotu).

2 Inteligencja przedoperacyjna, od 2 do 6 r.ż. (główne osiągnięcia – czynności symboliczne, myślenie za pomocą obrazów i słów, a także zdolność do zachowywania stałości takich cech, jak barwa i kształt oraz rozumowanie transdukcyjne – „przez podobieństwo”).

3 Operacje konkretne, od 6 do 12 r.ż. (główne osiągnięcia – zdolność do zachowania ilości, a także rozumowanie sylogistyczne – rodzaj rozumowania dedukcyjnego).

4 Operacje formalne, od 12 do 15 r.ż. (główne osiągnięcia – myślenie abstrakcyjne i hipotetyczno-dedukcyjne, rozumowanie logiczne).

Piaget przyjął, że każdy człowiek jako dziecko przechodzi przez każde ze stadiów rozwoju w podobnym wieku oraz w takiej samej kolejności (dziecko, które nie potrafi chodzić, nie nauczy się najpierw biegać). Rozwój (przejście z jednego stadia do kolejnego) nie może zatem zostać przyspieszony, a tempo przechodzenia jest zależne od indywidualnego doświadczenia dziecka.

W ujęciu Lwa S. Wygotskiego rozwój jest efektem procesu społeczno-wychowawczego. Polega na stopniowej internalizacji – za pośrednictwem języka – wiedzy oraz narzędzi myślenia. Istotne znaczenie w tym procesie mają interakcje między dzieckiem a innymi osobami. Dziecko rozwija się poprzez doświadczenia, które zdobywa w trakcie rozwiązywania problemów, towarzyszy i wspiera go w tym procesie inna osoba (rodzic, nauczyciel, rodzeństwo etc.). Dziecko nie jest jednak biernym odbiorcą, ale aktywnym podmiotem własnego rozwoju. Zdaniem Wygotskiego istnieje związek pomiędzy nauczaniem, uczeniem się oraz rozwojem. Wyróżnił trzy stanowiska określające wzajemny wpływ nauczania i dojrzewania na rozwój jednostki:

– dojrzewanie jest wspomagane przez proces nauczania;

– dojrzewanie jest efektem rozwoju, który umożliwia proces nauczania,

– dojrzewanie wraz z procesem uczenia się determinują rozwój jednostki.

W koncepcji Wygotskiego rozwój człowieka ma charakter zapośredniczony – najważniejsze medium stanowi język[16], który służy do przekazywania doświadczeń, pośredniczy między uczeniem się i rozwojem[17].

Zupełnie inny od wymienionych typ teorii reprezentują modele sekwencyjne, odrzucające pojęcia stadiów rozwoju. Rozwój postrzegany jest przez pryzmat doświadczeń indywidualnych – to nie stadia, związane z określonym wiekiem, odpowiadają za zmiany rozwojowe, ale sekwencje stopniowych przekształceń związanych z doświadczeniami człowieka. Sekwencje te mają charakter stopniowych zmian jakościowych struktury psychicznej.