Читать книгу Dramaty - Anton Czechow - Страница 31

[1] mon ange (fr.) – mój aniele.

[2] mens sana… (łac.) – „w zdrowym ciele zdrowy duch”; aforyzm rzymskiego poety – Juwenalisa.

[3] Nikołaj śpiewa bardzo popularną w Rosji w latach 70. i 80. XIX w. piosenkę pt. Striełok (Strzelec), znaną też jako Striełociek (Strzałka), którą Czechow parokrotnie wykorzystał w swojej twórczości (np. w opowiadaniu Który z trzech).

[4] votre excellence – (fr.) wasza ekscelencjo, tu ironicznie w znaczeniu: łaskawa/zacna pani.

[5] ′paczuli′ (patchouli) – wonna południowoazjatycka roślina (brodziec paczulka), wykorzystywana m.in. w perfumiarstwie, kosmetyce, tradycyjnej medycynie; jej suszone liście stosowano do odstraszania owadów i aromatyzowania bielizny; też: olejek eteryczny wytwarzany z liści paczulki o silnym ziemistym, korzennym i balsamicznym aromacie oraz wyrabiane z tego olejku perfumy.

[6] Zgodnie z utrwaloną w dziejach literatury rosyjskiej legendą, niespełna dwudziestoletni Czechow zwrócił się z prośbą o ocenę wartości scenicznej Sztuki bez tytułu – z nadzieją, że utwór nadaje się do wystawienia – do Marii Jermołowej, wybitnej aktorki moskiewskiego Teatru Małego, jednej z najznakomitszych rosyjskich tragiczek. Nieznane są szczegóły (jakoby wydanej) opinii Jermołowej, wiadomo jednak, że sztuka została autorowi zwrócona, a sam Czechow nigdy już nie komentował jej losów. Na pewno dramat został krytycznie oceniony przez brata pisarza – Aleksandra. Rękopis dramatu (bez strony tytułowej i daty powstania), składający się z jedenastu zeszytów, zszywanych nicią z arkuszy papieru złożonych na pół, został przypadkiem odnaleziony w sejfie siostry pisarza, w moskiewskim oddziale Banku Towarzystwa Rosyjsko-Azowskiego. Rękopis (jedyny zachowany manuskrypt Czechowa) składał się z 226 stron. Brakowało w nim dwóch arkuszy z pierwszego zeszytu, rękopis (najprawdopodobniej jedna z ostatnich autorskich wersji sztuki) urywa się właśnie w zaznaczonym tu miejscu. Tekst został wydany w 1923 r. przez Nikołaja Bielczikowa (doktora filologii, tekstologa), wraz z jego przedmową i komentarzami, jako: Niepublikowana sztuka A.P. Czechowa. Archiwum centralne. Dokumenty dotyczące historii literatury i społeczeństwa. Wydanie 5. Ed. „Nowa Moskwa”, 1923. Tytuł sztuki brzmiał w oryginale najprawdopodobniej Biezotcowszczyna, co wg Słownika języka rosyjskiego Władimira Dala z 1903 r. oznaczało „sieroctwo”, „bycie sierotą”. Prapremiera sztuki odbyła się w Niemczech, ale największe znaczenie dla jej teatralnej kariery miała francuska inscenizacja Jeana Vilara z 1956 r. pt. Ce fou de Platonov. W polskim tłumaczeniu utarł się tytuł Bez ojcowizny, a od czasu druku tekstu dramatu („Dialog” 1960, nr 11, tł. Adam Tarn) także – Płatonow.

[7] Thomas Mayne Reid (1818–1883) – urodzony w Irlandii pisarz amerykański i angielski, autor ponad siedemdziesięciu popularnych powieści przygodowych, umiejscawianych często na amerykańskim Dzikim Zachodzie (np.: Łowcy skalpów, Biały wódz Indian, Jeździec bez głowy), które stanowiły trwałą pozycję w XIX- i XX-wiecznej literaturze dziecięco-młodzieżowej. Reid chętnie czytany był przez chłopców w Europie i w Rosji. Czechow wspomina twórczość Reida w rozdziale 10 swojej książki Wyspa Sachalin (1895 r.), będącej wstrząsającą relacją z trzymiesięcznego pobytu pisarza na rosyjskiej „wyspie katorżników”.

[8] ′progimnazjum′ (z gr., łac.) – w XIX i na początku XX w. w Rosji szkoła średnia, obejmująca kilka niższych klas gimnazjalnych.

[9] De mortuis… (łac.) – o zmarłych (należy mówić) albo dobrze, albo nic (wcale).

[10] de omnibus… (łac.) – o wszystkim/o wszystkich (należy mówić) albo nic, albo prawdę.

[11] Alfred Krupp – współtwórca niemieckiego przemysłu zbrojeniowego, zwany „królem armat”; z początkiem lat 40. XIX w. wyprodukował pierwsze działa ze stali odlewanej, które dostarczał do armii wielu państw, w tym do armii rosyjskiej.

[12] ′preferans′ (z fr.) – popularna w XIX w. w Europie i w Rosji gra w karty, zazwyczaj prowadzona przez trzy osoby przy użyciu talii składającej się z 32 kart. Zwyczaj gry w karty – od przełomu XVIII/XIX w. – stało się w Rosji „jedną z najsilniejszych namiętności” (Aleksandr Puszkin) i „swoistym modelem życia” (Jurij Łotman).

[13] Dzień św. Piotra, czyli uroczystość Świętych Apostołów Piotra i Pawła, Cerkiew prawosławna obchodziła 29 i 30 czerwca (wg kalendarza gregoriańskiego) / 11 i 12 lipca (wg kalendarza juliańskiego); w XIX w. kalendarz gregoriański (nowy styl) wyprzedzał juliański (stary styl) o 12 dni (dziś – o 13) Tego dnia rosyjscy myśliwi wyruszali na polowania także na ptactwo łowne (zob. opowiadanie Czechowa Na święty Piotr, tłum. Jerzy Wyszomirski).

[14] Polowania na bekasy odbywały się w miejscach przebywania tych ptaków, czyli na błotach, bagnach, podmokłych łąkach – najczęściej wieczorem lub świtem.

[15] W mitologii rzymskiej Diana (grecka Artemis) jest boginią łowów, płodności, świata zwierzęcego i roślinnego; czczona była także jako bóstwo lunarne (światła księżycowego).

[16] Hamilkar Barkas (ok. 280 p.n.e. – 229 p.n.e.) i jego syn Hannibal (247 p.n.e. – 183 p.n.e.) byli nieulękłymi dowódcami wojsk antycznej Kartaginy.

[17] Aleksander Macedoński, zwany Wielkim (356 p.n.e. – 323 p.n.e.) – waleczny król Macedonii, jeden z najwybitniejszych dowódców i największych zdobywców w dziejach świata.

[18] sans doute (fr.) – bez wątpienia.

[19] ′madera′ – mocne wino (słodkie lub wytrawne) pochodzące z wysp portugalskiego archipelagu Madera położonego na Oceanie Atlantyckim.

[20] Argentum nitricum (łac.) – azotan srebra, stosowany jako lek homeopatyczny; Aquae destillate (łac.) – woda destylowana.

[21] Aluzja do łacińskiego wyrażenia: quod erat demonstrandum („co było do udowodnienia”), oznaczającego zakończenie dowodu twierdzenia.

[22] Crematum simplex (łac.) – czysta, mocna wódka.

[23] „Kurier Rosyjski” – gazeta codzienna, „polityczna, publiczna i literacka”, wychodząca w Moskwie w latach 1879–1889 i w roku 1891.

[24] ′eter′ (z gr. „górne powietrze”) – eter dietylowy, organiczny związek chemiczny o właściwościach narkotycznych i znieczulających; pod koniec XIX w., m.in. w Rosji upowszechniała się narkomania eteryczna. W kontekście ironicznej wypowiedzi Płatonowa trzeba jednak pamiętać, że już w starogreckiej filozofii przyrody ′eter′ był jednym z głównych fizycznych składników wszechświata, stanowił Arystotelesowski piąty żywioł, ponadziemską esencję, z której stworzone są niebiosa; skutkowało to późniejszymi koncepcjami eteru kosmicznego, uniwersalnej substancji wypełniającej przestrzeń i zapewniającej ciągłość wszelkiej materii.

[25] W twórczości Czechowa wielokrotnie występuje ta parafraza cytatu z Hamleta Shakespeare’a (w przekładzie Józefa Paszkowskiego: „Słabości, nazwisko twoje: kobieta”, a. I sc. 2), np.: w humoresce O kobiety, kobiety!…; czy w opowiadaniu Świetlana postać.

[26] ′głupiec się narodził′ - związek frazeologiczny: używany w chwili przedłużającej się przerwy w rozmowie i zapadania ciszy.

[27] Aluzja do rosyjskiego przysłowia: „Woda nie płynie pod leżącym kamieniem”, które mówi o tym, że jeżeli nie podejmuje się żadnego wysiłku, nic się nie robi ze swoim losem, to i nic się w nim nie zmienia. Przysłowie kierowane do osób zobojętniałych, zrezygnowanych, które nie chcą niczego przekształcać w swoim życiu, czekając biernie aż ktoś je wyręczy.

[28] Fonetycznie: quelque chose (fr.) – „coś”, tu w znaczeniu: to jest coś! (nadzwyczajnego).

[29] ′doktor praw′ – w rosyjskim nazewnictwie ′kandydat praw′, czyli stopień naukowy doktora w zakresie nauk prawnych.

[30] ′radca dworu′ – siódma ranga w czternastostopniowej Tabeli rang, regulującej strukturę i hierarchię wszystkich rodzajów rosyjskiej służby państwowej: wojskowej, cywilnej i dworskiej. Dokument wprowadzony przez cara Piotra I Wielkiego (167–1725) w roku 1772 ustalał zasady zarządzania państwem. Przyjęcie Tabeli było elementem podjętych przez Piotra I reform, mających służyć powstaniu szlachty jako dominującego stanu w państwowości i kulturze Rosji. Celem Tabeli było m.in. „dążenie do zbudowania odpowiedniości między stanowiskiem a okazywanym honorem” (J. Łotman), lecz w rzeczywistości przyniosła ona silną ingerencję państwa w życie społeczne – jego skrajną biurokratyzację i reglamentację; skupianie władzy w rękach urzędników; ocenianie człowieka nie według jego właściwości i zasług, lecz miejsca w hierarchii. Ranga urzędnicza radcy dworu dawała m.in. prawo do dziedzicznego szlachectwa.

[31] Płatonow przywołuje nazwiska bohaterów komedii Niedorostek (1782 r.) Denisa Fonwizina (1745–1792), wybitnego rosyjskiego dramaturga, satyryka, tłumacza i publicysty, twórcy rosyjskiej komedii narodowej (obyczajowej). Komedie Fonwizina były w okresie oświecenia tak znane i cenione, że posługiwano się w rozmowach cytatami z nich, a ich bohaterów, noszących znaczące nazwiska, które wskazywały główne cechy postaci, postrzegano jako reprezentantów różnych typów ludzkiej natury (co wykorzystuje Czechow). Starodum to sarkastycznie prezentowany ulubiony bohater Fonwizina: prawy i dobroduszny zwolennik tradycyjnych wartości, prymatu serca nad rozumem i starego porządku społecznego; jego przyjacielem jest młody oficer Miłonow – zacny, odważny i zakochany. Taras Bydlakin i jego siostra Pani Prostakowa to negatywni bohaterowie Niedorostka, gardzący wiedzą i miłosierdziem, nieskłonni do podejmowania jakichkolwiek wysiłków mentalnych – brzmienie ich nazwisk eksponuje ich główne wady.

[32] Fragment wiersza Aleksandra Puszkina Droga zimowa (przekł. Adam Ważyk), jednego z najczęściej drukowanych utworów w antologiach wierszy poetów rosyjskich. Utwór powstał w grudniu 1826 r., gdy uczestnicy powstania dekabrystów, przyjaciele Puszkina, zostali straceni lub wygnani. Wiersz stanowi metaforyczną refleksję nad obrazem drogi – utożsamianej ze ścieżką ludzkiego życia – w srogim, zimowym pejzażu; świat zimowej natury jest tu reprezentacją wewnętrznego doświadczenia bohatera lirycznego oraz wszechogarniającego poczucia smutku i melancholii. Do tego stanu duszy, znajdującej ukojenie w „serdecznej tęsknocie” odwołuje się Płatonow.

[33] Cyfra 666 oznacza, wymienianą w proroctwie Apokalipsy św. Jana w Biblii (Ap 13,18), symboliczną liczbę apokaliptycznej bestii. Zestawienie trzech szóstek jest także interpretowane jako znak satanistyczny. Retoryką swoich kolejnych wypowiedzi Płatonow konsekwentnie buduje wizję Osipa jako mitycznej bestii.

[34] Wyobrażone miejsce akcji, czyli posiadłość Wojnicewów.

[35] ′pud′ – rosyjska jednostka wagowa, jeden pud wynosi 16,38 kg.

[36] Ilja Muromiec – najważniejszy z legendarnych bohaterów rosyjskich poematów ludowych (zwanych ′starinami′, a od czasów ich systematycznego badania na przełomie XVIII/XIX w. – ′bylinami′), ujmowanych w cykle pieśni epickich, zachowanych w lieraturze ustnej. Ilja Muromiec był ludowym herosem (pojawiającym się w cyklu kijowskim staroruskich bylin), cudownie uzdrowionym i obdarzonym nadludzką siłą fizyczną i duchową, które pomagały mu dokonywać fantastycznych czynów w obronie ojczyzny i sprawiały, że był nieobliczalny, przebiegły i niedościgniony w działaniu. Jednym z jego triumfów było zwycięstwo nad Sołowiejem (Słowikiem) Rozbójnikiem, powalającym swoich wrogów za pomoc gwizdnięcia.

[37] ′witeź′ (pol. ′wiciądz′) – słowiańska nazwa bohaterskiego wojownika, rycerza śmiałka.

[38] ′arkadyjski pastuszek′ – symboliczny mieszkaniec Arkadii, mitycznej krainy wiecznej szczęśliwości, która pojawiała się już w dziełach antycznych myślicieli i pisarzy, a jej literacką wizję przedstawił rzymski poeta Wergiliusz (łac. Publius Vergilius Maro, 70 p.n.e. – 19 p.n.e.) w poemacie Bukoliki. Nawiązując do typu tzw. literatury pastoralnej i jej głównego gatunku – sielanki, Wergiliusz przedstawił życie pasterzy w wyidealizowanej krainie, tworząc wzorzec poezji arkadyjskiej.

[39] Postać Don Juana, legendarnego hiszpańskiego szlachcica, uwodzącego kobiety i beztrosko je porzucającego, zainspirowała twórczość wielu pisarzy i kompozytorów (np. Tirso de Molina, Molière, Byron, Mozart); motyw ten jest także jednym z najważniejszych tematów Płatonowa.

[40] comte (fr.) – hrabia.

[41] Przywołanie biblijnej frazy dotyczącej rodu Abrahama: Ewangelia św. Mateusza (Mat 1,3).

[42] Aluzja do postać Aleksandra Czackiego, głównego bohatera komedii Mądremu biada (1824 r., tłum. Julian Tuwim), najważniejszego dzieła Aleksandra Gribojedowa (1795–1829), rosyjskiego dramatopisarza, poety, pianisty, kompozytora i dyplomaty. Czacki uosabia typ wrażliwego, przenikliwego i błyskotliwego młodego mężczyzny, o maksymalistycznych oczekiwaniach wobec ludzi i świata, nietolerującego kompromisów racjonalisty, zajadle walczącego z ignorancją, podłością i próżnością współczesnego człowieka, który bezustannie analizuje i ironicznie komentuje otaczającą go rzeczywistość, ale przegrywa batalię z nią, bowiem pozbawiony jest rozwagi, szczególnie w sferze emocji (pierwowzór Płatonowa) Cytaty z dzieła Gribojedowa stały się przysłowiowe i weszły do języka inteligencji rosyjskiej.

[43] Imiona rosyjskie, tradycyjnie przypisywane w literaturze postaciom drugorzędnym, o raczej pospolitym charakterze.

[44] Cytat z biblijnej Księgi Psalmów I, Psalm 1, Biblia Warszawska: „Błogosławiony mąż, który nie idzie za radą bezbożnych Ani nie stoi na drodze grzeszników”.

[45] Anna i Nikołaj śpiewają Pieśń jamszczyka (1870 r.), muzyka: M. Lazoriew, słowa: Fadiejew Pieśni jamszczyków [woźniców] stanowią w kulturze rosyjskiej osobny i bardzo ważny gatunek pieśni (także romansów), kształtujący się tu od XIX w.; szczególnie popularne są takie utwory, jak cytowana przez Czechowa – pieśń jamszczyka powożącego trójkonnym zaprzęgiem (sanie lub powóz), czyli trojką.