Читать книгу Эдэм (зборнік) - Франц Сіўко - Страница 9

Марыя Іпатаўна памерла лёгка, суботнім надвячоркам, пад пошум кароткага – узляцеў і тут жа аціх – дажджу. Яшчэ на пачатку лета ў яе распухлі ногі, пухліна паступова паднялася вышэй, спаралізавала сэрца. Так сказаў лекар, і нічога не заставалася, як яму паверыць.

Напярэдадні, калі жонцы стала зусім кепска, Андрэй Мікалаевіч выправіў фурмана ў мястэчка па папа. Але было запозна, калі той прыехаў, графіня ўжо не дыхала. Туфіля з дзеўкамі ўзяліся мыць нябожчыцу, Антольку выправілі ў Станулі паведаміць Лазоўскім.

Прыехала адна Пелагея. Нервова прайшла на покуць, схілілася над цёткай.

– Людвік яшчэ не вярнуўся? – глытаючы слёзы, спытаў граф.

– Мабыць, заўтра вернецца, – адказала яна спакойна. Злосць на мужа, што не ўзяў яе з сабою ў Дынабург на хрэсьбіны Валентавага першынца, яшчэ не прайшла, але паказваць яе тут, пры нябожчыцы, было недарэчы.

– Што рабіць мне цяпер? – усхліпнуў Андрэй Мікалаевіч. – Такі год нядобры… Бяда адна не ходзіць. Там ліст у вітальні, пачытай.

Пелагея выцерла далонню мокрую шчаку, перайшла ў вітальню.

Ліст быў з Крайны, ад Тацяны Мікалаеўны. Яе Валодзю два гады таму за ўдзел у снежаньскім паўстанні саслалі ў Сібір, і днямі ён там загінуў пры пераправе праз таёжную раку. Цяпер яна зусім адна і не ведае, што рабіць з маёнткам.

Андрэй Мікалаевіч увайшоў у вітальню, стомлена апусціўся на канапу.

– Труну добрую зрабілі,– сказаў неўпапад. – А вось дзе пахаваем Марыю Іпатаўну?

– У мястэчку, пры царкве, дзе яшчэ. Не на гэтым жа вясковым, дзе адны каталікі.– Пелагея склала ліст, аддала графу. – А наконт Крайны таксама вельмі не турбуйцеся. Я, можа, хутка туды паеду, дык даведаюся, што ды як.

Лямпа калыхнулася, слізганула па падстаўцы, па вольна спаўзла ва ўзгалоўе. Пелагея рванулася да маткі, каб памагчы адсунуцца, але не змагла: не пусцілі ногі. Тады яна адштурхнулася мацней. Ногі таргануліся, вызваліўшыся з палону, застылі на прасціне. Людвік, захaканы, з перапалоханым тварам, убег у пакой, у адчаі замітусіўся ля ложка. Пелагея працягнула да яго рукі, каб памог ёй прыўзняцца, але ён не зрэагаваў. Воблака дыму гайданулася на скразняку, хіснулася да ўзгалоўя, накрыла твар Любашы…

Людвік прыехаў у чацвер, праз два дні пасля пахавання. Разам з ім прыехаў ягоны таварыш-студэнт Фларыян. Незнаёмец, хоць і вучыўся ў Вільні, на пана, нават на падпанка не выдаваў. Пелагеі ён адразу не спадабаўся: худы, бы жардзіна, і размаўляе, як мужык.

Па абедзе мужчыны леглі з дарогі адпачыць. А як сцямнела, паўставалі і выправіліся з візітам у Дубраўку. Пабылі там нядоўга – каля гадзіны, і, вярнуўшыся, адразу селі вячэраць.

Пелагея, змучаная ўчорашнім прыпадкам і ўсё яшчэ сярдзітая на мужа, моўчкі сядзела пры канцы стала, слухала вясёлыя аповеды мужчын пра тое, як заязджаліся па дарозе ад брата ў Краслаўку да Плятараў, як бавілі там час, слухаючы мову ды песні мясцовых сялян.

Краслаўскіх знаёмых Людвіка, як і ягонага ды іхняга захаплення ўсім тутэйшым, Пелагея і не разумела, і не любіла і часта, каб пакпіць ды панаругацца мужу, напейвала, знарок абы-як вымаўляючы словы, якую-небудзь з песень. Але зараз, хоць і адчувала сябе пакрыўджанай і лішняй у стыхіі чужацкага, рабіць гэтага не стала.

– Днямі ў Крайну збіраюся, – сказала толькі, калі захмялелыя мужчыны сціхлі.– Экіпаж трэба падрыхтаваць.

– Падрыхтуем. – Людвік падышоў да яе, паклаў руку на плячо.

Яна адпіхнула руку, стараючыся трымацца як раўней у прысутнасці старонняга чалавека, выйшла з пакоя.

– Можна? – голас быў гэткі ж лёзны, як у Людвіка, але не ягоны.

Пелагея павярнулася тварам да дзвярэй.

– Пан Людвік сказаў мне пра няшчасце з мапамі, дык я вырашыў прэзентаваць вам сваю. – Фларыян, блытаючыся ад хвалявання ў словах, стаяў у праёме і ніякавата ўсміхаўся.

– Па-польску, напэўна?

– Па-тутэйшаму польскімі літарамі. Сам зрабіў падчас экспедыцыі.

– Вось да чаго дайшло. – Пелагея ўзяла мапу, безуважна, быццам звыклыя знакі нічога не гаварылі ёй, агледзела з усіх бакоў.– Вы, часам, не з гэтых… філарэтаў?

– Я думаў – вам спадабаецца…

– Дзякуй. – Яна згарнула мапу ў скрутак, кінула на шафачку побач з іншымі.– А што за экспедыцыя ў вас?

– Пры ўніверсітэце. Ездзім у аддаленыя мясціны, збіраем розныя матэрыялы – выслоўі там, песні… Пасля абмяркоўваем, падаём у студэнцкую газету.

– І шмат такіх, хто гэтым цікавіцца?

– Ну, не шмат, але і нямала ўжо. І з кожным годам более.

– Няўжо гэта вам цікава?

– Не было б цікава – не займаўся б. – Фларыян хвіліну памаўчаў.– А вы мапы даўно збіраеце?

– З маленства. Я новае ўсё люблю: новыя краіны, новае асяроддзе. Ведаеце, несці сваё людзям…

– Значыць, вы місіянерка?

– У пэўным сэнсе. – Пелагея памкнулася рукою да стоса мапаў на шафачцы, узяла адну, але разгортваць не стала. – А вось песень вашых я не разумею.

– Яшчэ зразумееце.

– Наўрад. – Яна ўсміхнулася. – А вы… Чым збіраецеся ў нас займацца?

– Яшчэ не ведаю дакладна, але, мабыць, пазбіраю сякія-такія матэрыялы. А можа… Я падумаў… Вы ад’язджаеце, дык мог бы папрацаваць за вас у школе.

– У школе?

Прапанова была такой нечаканай, што Пелагея на хвіліну зніякавела.

– Не-не, пан Фларыян, не хвалюйцеся, я ўжо ў мястэчку падшукала сабе часовую замену, – сказала і ўпотай пахваліла сябе за кемлівасць: такога пусці ў гарод – наламае венікаў.

А гародам сваім – школкаю – тут, удалечыні ад Крайны, яна даражыла больш за ўсё астатняе.

На Крайну яна выехала 28 лістапада. Было ветрана, сцюдзёна. Андрэй Мікалаевіч і Людвік раілі пачакаць, пакуль добра ўляжацца снег, але яна адмовілася: надта ж карцела трапіць на радзіму да Калядаў.

Другога снежня была ў губерні. Як і дамаўляліся з графам, спынілася ў ягоных знаёмых. І адразу па абедзе, каб не марнаваць часу, выправілася на агледзіны горада. Шпацыр ад галоўнага пляца, дзе жылі знаёмыя Андрэя Мікалаевіча, да губернатарскага палаца заняў каля чвэрці гадзіны.

На дзіва, губернатар згадзіўся прыняць яе адразу.

– Робіце ў школе – гэта добра, – сказаў, калі яна скончыла апавядаць пра сябе. – І як справы рухаюцца?

– Вучу патроху. Маю намер пашырыць асвету сярод прасталюдзінаў – у нашай мове, вядома.

Губернатар задаволена крэкнуў.

– Цудоўна! Што сёння зробім – заўтра аддасца. Так што я цалкам вас падтрымліваю. А як настроі сярод шляхты?

– Вось пра гэта я таксама якраз хацела б пагутарыць, – задаволеная, што гэтак проста ўсё, бы між іншым, уладкоўваецца, адказала Пелагея. – Калі вы не супраць.

– Вядома, не.

Яны прагаварылі яшчэ з гадзіну і калі спускаліся пасля кароткага агляду параднае залы па шыкоўнай лесвіцы ў вестыбюль, і потым, калі развітваліся ва ўтульным унутраным дворыку, у Пелагеі было адчуванне, быццам ведае гэтага чалавека ўсё жыццё.

Запарушаная снегам Крайна спаткала яе марозам і перадкаляднаю мітуснёй. За пятнаццаць год тут няшмат змянілася, апроч, хіба, таго, што падраслі дрэвы ды колішнія дзеўкі і хлопцы, дзеці графскіх прыгонных, страціўшы малады імпэт, ператварыліся ў дарослых кабет і дзецюкоў.

Цётка Тацяна адчувала сябе кепска. Пелагеі яна не пазнала, і толькі калі госця назвалася, заплакала, памкнулася вітацца.

– Так, гэта праўда: Валодзі няма. Разам з ім патануў Дыбаў Бронак, яго знайшлі ніжэй па цячэнні праз месяц пасля здарэння.

Вестка пра Бронакаву смерць узрушыла Пелагею больш за ўсё. Яна ж так спадзявалася на спатканне з ім і прымірэнне пасля ўсіх непярэлівак з мужам! Адчуванне віны перад маладым Дыбам было такое моцнае, што яна паўдня прахадзіла як непрытомная па мясцінах, дзе яны калісьці сустракаліся.

На Каляды прыехала цётчына нявестка з дзіцем. Аднаго пагляду на ейную паставу Пелагеі было дастаткова, каб зразумець: з гэтай гаспадыні не атрымаецца.

Калядныя дні, адзінае за паўгода адхланне ад клопатаў, прайшло ў маёнтку паныла і маркотна.

Пелагея пералезла праз сумёт, падышла да дрэва. Удог гайдануўся ёй насустрач, прывітальна азваўся на дотык трымценнем мёрзлых ягадзін, што сям-там пракідаліся між голля.

Яна прыгнула адну – самую ніжэйшую з тых, што змагла дастаць, – галінку, асцярожна, каб не парэзацца ў цемры, чыркнула нажом наўскос. Затым схавала флянец пад кажушок, пакідаючы на снезе сляды ад валёнак, пасунулася да сядзібы.

І апошняя справа была зроблена, можна было выпраўляцца ў зваротны шлях. «Дадому», – падумала яна і тут жа сама сябе паправіла: «У Дубраўку».

Зваротны шлях заняў больш часу: перашкаджалі рухацца перапады тэмпературы. У адлігу сані вязлі, у мароз, наадварот, занадта слізгаліся, дадавалі і без таго здарожаным коням лішняе напругі. Аднойчы заспела замець, і доўга блукалі ў цемры, пакуль не ўзбіліся на нейкі хутар. Гаспадары, зусім бедныя людзі, паклалі спаць, але заснуць было немагчыма: даймалі вошы. Ды і пахі, якімі поўнілася жытло, сну не спрыялі. Знясіленая нязручнасцямі Пелагея запыталася, як называецца мясцовасць, і, атрымаўшы адказ, хутка адшукала яе на мапе.

Да Дубраўкі заставалася вёрст семдзесят – нямала, але не так ужо і шмат. Яна асцярожна, каб не раструшчыць незнарок абгорнуты воўнаю флянец, паклала мапу ў валізу і загадала гаспадыні паставіць майно бліжэй да печы. Але заснуць, як ні намагалася, зноў не змагла. Забалела галава – так моцна, што яна ўстала, баючыся, каб не пачаўся прыпадак, намазала скроні лекамі. І толькі пасля гэтага, прыгрэўшыся ля цёплае печы, прыснула на кароткі – да дасвецця – час.

Дым паволі ўзняўся ўгору, шчыльным шызым воблакам расплыўся над ложкам. Любаша выпрастала руку, сілячыся дацягнуцца да галавы немаўляці, зняможана адкінулася назад на падушку. Хукнула ў роспачы на дым, каб разагнаць яго, але сіл не хапіла. Дзіця варухнулася, дрыгнула акрываўленымі ножкамі, забілася ў крыку на прасціне. Зза шафы выйшаў Бронак, развеяў адною рукою дым, другую падаў дзяўчынцы. Яна па спрабавала ўхапіцца за яе і ўжо амаль ухапілася, як зза дзверыны з’явілася трэцяя, чужая постаць, стала між імі. Бронак развярнуўся, каб выйсці з пакоя, але не паспеў. Лёд пад ім хруснуў, распоўзся шчылінамі, пацягнуў пад сябе…

Яна выняла флянец са шклянкі, агледзела з усіх бакоў. Карэньчыкі, куртатыя, ледзь заўважныя, танюсенькімі чарвячкамі ляпіліся да камля на надрэзе. На дзіва, і лісцікі ўжо былі – ажно тры, а па краях кожнага – дробненькая, з асотную, калючка.

Году таксама, відаць было па ўсім, ажыло: пупырышкі надзьмуліся, зрабіліся мяккія і пульхныя, бы нарыў на пальцы.

Пелагея разрэзала нажом кару на дрэве, акуратна, як вучыў садоўнік Зыгмусь, уставіла ў разрэз флянец і гэтаксама акуратна затуліла яго столкамі кары. Затым моцна перапавіла надрэз колькі разоў анучаю і завязала яе на тугі вузел.

Усміхнулася сама сабе: соку шмат у дрэве, вунь як пацякло – значыць, прыжыве.

Ад пакояў, з-за алеі, данёсся тупат – нехта ішоў. Яна хіснулася ўбок, шпурнула шклянку ў кустоўе, пайшла насустрач гукам.

Андрэй Мікалаевіч, худы (пасля смерці жонкі ён вельмі падупаў), убачыў яе, паспяшаўся прывітацца:

– Пелагея! Што тут робіш?

– Ды вось, вырашыла цябе наведаць, дзядзечка, – адказала яна.

– Вельмі добра. Лішні раз перад ад’ездам спаткацца не зашкодзіць.

– Значыць, усё-такі ад’язджаеш?

Ён дапаў да альтанкі, аддыхваючыся, увайшоў унутр, сеў.

– Учора зноў атрымаў ад Тані ліст. Так ужо просіць вярнуцца.

– А з пакоямі што?

– Прадам. Гаспадара, што быў перада мною, Кандратовіча, сястра жадае набыць. Няхай купляе, як-ніяк роднае котлішча. Шкада мне: прывык, і людзі тут неблагія.

– Ага, неблагія! – успыхнула Пелагея. Хацела яшчэ сёе-тое сказаць, але стрымалася: навошта псаваць настрой старому чалавеку.

Ды і спяшалася: у школе прызначыла рэпетыцыю хору крайнаўскіх песень, а яшчэ тры вярсты цягнуцца паўз шарачок.

* * *

Павэлак

(з запісаў былога сябра таварыства філарэтаў настаўніка Юльяна Пачопкі для этнаграфічнага бюлетэня)

Паночка помню, а як жа. На панадворак тока ступілі, адразачку і прыпомніў. Мала змяніліся, патаўсцелі троху, а твар гэдакі самы. Праўда, патаўсцелі. Наш тэж таўсты. Гэнан самы, Мікалаевіч, што пры хранцузе быў астаўшыся, сеў. Добры пан, ня ціснець. Як няўрод, і паможаць яшчэ. Летась гужавую[9] двума разамі ў Рыгу адбылі, і па ўсём.

Апатаўна ягоная памёрла, дык адзін цяперака. Паня дзівакаватая была, усё сама сабой, ні слова з кім. Раз пажар уробіла – ледва рады далі. Каб троху йшчэ, гамон быў ба. Мая Туфіля зёлкамі посля адпойвала. Нешта з ахмістрыняй зайшло, во і зробіла. А тады зразу й сохнуць пачала. Пахарон важны быў, з музукантамі. У мястэчка вязлі, як з пруцэсіі акурат.

Мікалаевічу Палагея памагаець. Перва за Бронакам аканомавым улягала, а посля, як ён паехаў, з Лазоўскім маладзейшым, пана станулёўскага сынам, знюхалася і замуж за яго зайшла. Тамака ў пакоях жывуць, а сюды нараччас прыязджаюць. Ня любіць нас. Іншы раз глянець – ворах па плячох. Уперад другая была за наўчыцельку, Карольця. Гэна з польскага вучыла, а як Палагея прыехала, саступіла ей. Тэж гунуровая, але дружуць. Анадась, відалася, западрэнкі ля ракі хадзілі.

Песні? Не. Бабы болі часці пяюць, а мужукі не. На валоцы зацягаесся – не да песень. За Дзвінай у Краслаўцы, кажуць, паня ёсці, добра пяець. Нашы ей наравяцца, простыя. У Станулёх, у пана Людвіка, папытайцеся, ён знаець. Гэна пяець, праўда. Што ж, як нечага болі робіць… Мы па святах тока: на Каляды там у вігілію ці на Вяльканац, а так – не.

Дзераўца? Што яму – расцець. Трава каля яго клустая. Летась брат мой, Банэдак, мала ня беркавец[10] пошару ўзяў з двух укосаў. Гною многа ад ягад, во і родзіць. Густая трава, касы не сцягнуць. Паспробаваць сёлета пад жыта ягад растрасці. Цяперака сіла ў мяне, Антолька памагаець. Спрытная дзеўка, каб чалавека ей добрага. Вучанай цяжка найсці: мальцы простыя ўсюдых, а падпанак які сам глядзіць, каб багацейшую ўзяць. Кажу сваей: пашто было ўчыць, ні паня, ні мужычка цяпер.

Двор лоўкі, ку-уды! Лядоўню нанова адробілі, гонтай пакрылі. Унізе, дзе крукі для тушаў, дол выцамантавалі, аж блішчыць, хош таньч на ім. У капцільні пліта новая. Тым тыгоднем з Банэдакам комін чысцілі, дык паглядзелі. Ку-уды, гаспадар Мікалаевіч! Шкода будзець, як ад’едзець. Туфіля кажаць, чула, бытта да сястры збіраецца. А можа, чуткі тока. Каб жа ж і астаўся ўжо. А то неспакойна ўсюдых – крый божа чаго.

Што неспакойна? А халера яе ведаець. Рух нейкі, усе ездзіюць. Упярод цішэй было. Заўчора з мястэчка маршалак[11] былы з пісарам з нейкай паперчынай цягаліся. Бытта Польшч ізнова хочуць зробіць. Але нас не чапаюць, усё са шляхтай болі. Каб што й ня зробілася з гэнага цягання. А то будзець, як у вайну. Рабункі ўсякія і голад табе. За Антольку боязна.

Вясна дрэнь сёлета, слізкая. Гнілая, хорт яе: дажджы а дажджы. Чэрвец на носе, а ў гародзе як з восені – шэра.

Ага, давідзэня. Як што якое – захадзіцеся, не стыдайцеся. Можа, цяперака? Зраня курыцу засек, мая квашаніну[12] робіць – пачастуецеся. Не? Ну, як ведаеце…