Читать книгу Święci i świętość w języku, literaturze i kulturze - Halszka Leleń - Страница 7

Jadwiga Puzynina

Jak rozumiemy słowa święty i świętość?

Słowo można rozumieć zgodnie z normami ukształtowanymi w danym języku lub z osobistym, subiektywnym odbiorem jego znaczenia. Takie słowa, jak np. romantyzm czy też liberalizm, charakteryzują się znaczeniami, na które składają się różne elementy, i w związku z tym – zależnie od nacisku na te lub inne z nich – różnymi subiektywnymi interpretacjami i wartościowaniami ich treści. W jakiejś mierze stosuje się to również do rozumienia świętości i świętego: tu można się różnić np. w przypisywaniu osobom świętym różnych cech składających się na pojęcie świętości.

Niektórzy uczeni, m.in znany filozof i socjolog Charles Taylor, łączą pojęcie norm językowych z tzw. imaginariami, oznaczającymi to, co duże grupy ludzi posługujących się danym językiem uważają za znaczenie (lub jedno ze znaczeń) wyrazów danego języka.

Układ tych norm, opartych na imaginariach, dla świętości i świętego jest dość skomplikowany.

I. Istnieje norma charakterystyczna dla imaginarium większości ludzi niewierzących i części katolików powierzchownie traktujących swoją wiarę, jej zasady i nakazy. Ta grupa całość znaczenia słowa świętość oraz całość religijnego znaczenia słowa święty rozumie ogólnikowo, tj. jako:

1. ‘otaczające kultem religijnym to wszystko, do czego się one odnoszą’ (por. np. Ojciec Święty – ‘papież nazywany świętym jako otaczany kultem religijnym’; święty rok – ‘rok nazywany świętym jako związany z kultem religijnym’).

W obu omawianych słowach osoby te wyodrębniają poza tym dwa znaczenia świeckie:

2. orzekane o ludziach: ‘dobry, odpowiadający wybranym przez mówiącego standardom moralności’ (np. Jan to święty człowiek, zawsze gotowy do świadczenia pomocy innym; Jan III Sobieski przestrzegał świętości rycerskiego słowa);

3. zawdzięczane działaniu przesunięć metonimicznych, dotyczące różnych pojęć (ale nie osób), charakteryzujące się wiązką znaczeń rozmaicie dobieranych przez nadawców (i odbiorców) tekstów: ‘niewątpliwy, niezaprzeczalny, całkowity, wyjątkowy, godny uznania, szczególnie cenny’ (np. święty obowiązek, święte słowa, święty spokój; listy Łukasza to nasza rodzinna świętość).

II. Grupa polskich katolików znających naukę Kościoła i aprobujących nakazy i zakazy tego Kościoła nie operuje jedną tylko ogólną normą znaczeń słów świętość i święty jako związanych z kultem religijnym, ale w obu tych słowach oddziela:

1. znaczenie nadprzyrodzonej świętości doskonałej i przynależnej tylko Bogu w Trójcy Jedynemu

od:

2. również przekraczającej nasze pełne zrozumienie świętości osób towarzyszących Bogu, przez Niego im przekazanej (np. Najświętsza Maria Panna; świętość aniołów);

3. świętości człowieka, pozostającego w bliskiej relacji z Bogiem i zachowującego standardy moralne określone przez Kościół (np. ten ksiądz to człowiek autentycznie święty, na pewno po śmierci będzie kanonizowany);

4. świętego o „człowieku kanonizowanym, tj. ogłoszonym przez Kościół jako zbawiony i mogący być przedmiotem kultu”1 (np. Życiorys Świętego Pawła Pustelnika napisał Święty Hieronim);

5. świętości pojęć czasu, miejsc, czynności lub ich wytworów, stanów i przedmiotów związanych z którymś (lub którymiś) z wyżej wymienionych znaczeń świętości (np. święty rok, Grób Święty, msza święta; świętość objawień maryjnych, niezapomniana świętość słów Jana Pawła II);

6. i 7. świeckie znaczenia dotyczące człowieka, wspólne dla obu (I i II) wyodrębnionych grup tworzących duże imaginaria społeczeństwa polskiego, a tym samym normy określone w części I jako 2. i 3. znaczenia, które łączą grupy I i II.

Poza tak przedstawiającym się spectrum znaczeń religijnych imaginarium grupy ludzkiej znającej i akceptującej naukę Kościoła katolickiego operuje też dwoma znaczeniami świeckimi, zbieżnymi ze znaczeniami 2. i 3. grupy I, poprzednio omówionej, z tym że w znaczeniu wyodrębnionym tam jako drugie (a w tej grupie będącym znaczeniem szóstym) najbardziej prawdopodobne jest określanie jako dobrych osób liczących się z chrześcijańskim rozumieniem standardów moralnych.

Chciałabym jeszcze zwrócić uwagę na trzy problemy, ważne przy ogólnym spojrzeniu na słowo święty i jego miejsce w języku i myśli ludzkiej.

Po pierwsze, warto spojrzeć na etymologię słowa święty. Pochodzi ono (oraz jego wszystkie odpowiedniki słowiańskie) od pie. kyen-to (pie. kyen ‘świętować; uroczyście obchodzić’), przekształconego w awestyjskie spanta ‘święty’2. Tak więc naszym słowiańskim słowem święty sięgamy do najstarszych naukowych potwierdzeń jego religijnych korzeni.

Drugim interesującym problemem jest pewien aspekt jakości grup słów obsługujących w języku polskim pojęcie świętości. Otóż obok słów należących do rodzin słowotwórczych opartych na polskim słowie święty są to słowa pochodzące od łacińskich: sacer i sanctus, które stanowią synonimy słów polskiego pochodzenia, bądź też wprowadzają znaczenia nowe. Sacer to ‘święty’ w orzekaniu o czynnościach, czasie, przedmiotach; sanctus to ‘święty’ w orzekaniu o Bogu, ludziach pozostających z Nim w relacji posłuszeństwa czy też zaufania, przedmiotach związanych z Bogiem. Słowa polskie od nich pochodzące to: sakra3, sakralizować, sakralizacja, sakramentalia oraz jedyne powiązane ze słowem sanctus – sanktuarium.

Trzecim problemem wydaje mi się to, jak duże rodziny słowotwórcze powstają w języku polskim w oparciu o słowo święty oraz jak te rodziny powstające w kolejnych epokach istnienia udokumentowanego języka polskiego różnią się między sobą.

We współczesnej polszczyźnie do tej rodziny należą:

świątecznie, świąteczny, świątek, świątkarski, świątkarstwo, świątkarz, świątobliwie/świętobliwie, świątobliwość/świętobliwość, świątobliwy/świętobliwy, świątynia, świątynny, świątyńka, święcenie, święcić, święcić się, poświęcić, poświęcić się, uświęcić, wyświęcić, święcie, święcone, święconka, święta, święto, świętokradca, świętokradczo, świętokradczy, świętokradzki, świętokradzko, świętokradztwo, świętoszek, świętoszka, świętoszkowatość, świętoszkowaty, świętość, świętować, świętowanie, święty (przym.), święta (rz.), święty (rz.)4.

Najstarszy zapis słów rodziny słowotwórczej należących do języka polskiego, obejmujący 31 wyrazów, znajduje się w Słowniku staropolskim (t. IX, red. S. Urbańczyk, Kraków 1982–1987). Oto on:

świąteczny, świątek, świątki, świątnik, świątynia, święcać, święcenie, święcia/świącia, święcić, odświęcić, oświęcić, poświęcić, poświęcować, przyświęcić, święcidlnia, święć/świąć, świętny/świątny, święto, świętobnie/świątobnie, świętoć/świątoć, świętogusiedlnik, świętoguślec, świętoguślnik/świętogulśnik, świętokradca/świętokradźca, świętokraca, świętokradziectwo, świętokradztwo/świętokradzstwo, świętokupiec, świętokupstwo, świętopietrze, świętostny/świątostny, (świętość)/świątość, święty.

Z porównań rodziny słowotwórczej opartej na słowie święty w naszej współczesności (XX i XXI wiek), obejmującej ogółem 39 wyrazów, z rodziną średniowieczną (XIII–XIV wiek) wynika, że w słownictwie średniowiecznym nie było jeszcze 23 naszych współcześnie używanych słów. Z kolei z rodziny słowotwórczej świętego w średniowieczu (ogółem 41 wyrazów, w tym 10 wariantów fonetycznych) do naszej współczesności nie dotarło 29, tj. 19 po odliczeniu wariantów fonetycznych. Różnorodnymi przyczynami tych interesujących dwojakich ruchów słownictwa na linii czasu zajmuje się historia języka.

BIBLIOGRAFIA

Słownik języka polskiego, t. 8, red. W. Doroszewski, Warszawa 1966.

Słownik staropolski, t. 9, red. S. Urbańczyk, Kraków 1982–1987.

Summary

How do we understand the Polish words święty and świętość (saint and sanctity)?

The text offers the examination of the conventionalised senses of the words święty and świętość in contemporary Polish. Apart from that the author indicates the etymology of the word święty and discusses the word-formation groups related to this word that belong to the Polish middle ages and to our contemporary times. She emphasises the livelihood of the Polish language across time.

Keywords: linguistic norms based on imaginaries, religious cult, words święty and świętość.

1 Jest to skrócona definicja słowa święty ze Słownika języka polskiego pod redakcją Witolda Doroszewskiego (t. VIII, Warszawa 1966).

2 W formach interesującego nas wyrazu uwidaczniają się zachodzące w kolejnych epokach zmiany fonetyczne spółgłosek (k>p>s).

3 Polska sakra, nienotowana przed XX wiekiem, o znaczeniu ‘święcenia duchownych, zwłaszcza biskupów’, pochodzi od przymiotnika sacer w l. mn.

4 Pominięte zostały wyrazy określane w słownikach jako dawne, historyczne, rzadkie i indywidualne.