Читать книгу Psałterz grecki - Henryk Paprocki ks. - Страница 5

Czytelnik komentarza do psalmów może słusznie postawić dwa pytania, odnoszące się do samych psalmów, a mianowicie: dlaczego ich przekład został dokonany z języka greckiego i co to takiego jest katyzma?

Dlaczego greka?

Musimy zacząć od kanonu Pisma Świętego. W chrześcijaństwie możemy wyróżnić trzy kanony ksiąg Pisma Świętego. Jeśli chodzi o Stary Testament, problem dotyczy ksiąg uznawanych za kanoniczne (księgi znajdujące się w kanonie, chociaż niektóre z nich traktowane są jako nieautentyczne): Kościoły protestanckie wymieniają 39 ksiąg, Kościół rzymskokatolicki 46 ksiąg i Kościół prawosławny, idąc za tekstem Septuaginty (skrót: LXX), 50 ksiąg. Różnice te związane są z tak zwanymi księgami deuterokanonicznymi, niekiedy niesłusznie nazywanymi apokryfami, przy czym do tej grupy ksiąg Kościół rzymskokatolicki zalicza księgi Judyty, Tobiasza, 1 i 2 Machabejską, Mądrości Salomona, Mądrości Syracha i Barucha, a Kościół prawosławny ponadto 2 Ezdrasza (zaczyna się słowami: „I spełnił Jozjasz Paschę w Jerozolimie”) i (tylko w Biblii starocerkiewnosłowiańskiej oraz niekiedy rosyjskiej) 3 Ezdrasza (zaczyna się słowami: „Druga księga Ezdrasza Proroka”)¹, 3 Machabejską² i List Jeremiasza (w Biblii katolickiej stanowi on 6. rozdział księgi Barucha). Dodatkowe różnice dotyczą obecności Modlitwy Manassesa³ jako zakończenia 2 Księgi Kronik, Ps 151⁴ wśród psalmów (jako dodatek po Psalmie 150) oraz zakończenia Księgi Hioba w wersji LXX (od rozdziału 42, wiersza 17b).

Skąd biorą się tak znaczne różnice, skoro w pierwszych wiekach chrześcijaństwa Biblią Kościoła była Septuaginta⁵ i Ojcowie Kościoła oraz sobory powszechne i synody cytują wyłącznie tekst Septuaginty?

Septuaginta, zwana też „Biblią z Aleksandrii”, jest przekładem Pisma Świętego Starego Testamentu na język grecki, opracowywanym w Aleksandrii od czasów Ptolemeusza II Filadelfia (285–246), a więc od III wieku przed Chrystusem, konkretnie w okresie od około 280 do 130 roku przed Chrystusem.

Z Listu Arysteasza, pseudoepigrafu napisanego prozą i pochodzącego najprawdopodobniej z drugiej połowy II wieku przed Chrystusem, rzekomo napisanego przez niejakiego Arysteasza, jednego z Hellenów, czcicieli Zeusa oraz dworzanina Ptolemeusza II Filadelfa, do mieszkającego w Jerozolimie brata Filokratesa, możemy poznać legendę powstania Septuaginty⁶. Na zaproszenie Ptolemeusza II Filadelfa do Aleksandrii miało przybyć siedemdziesięciu dwóch uczonych żydowskich, po sześciu z każdego z dwunastu plemion Izraela, którzy po oficjalnym przyjęciu na dworze rozpoczęli przekład Tory na grekę koine. Mieli oni pracować osobno, a potem wymienić się efektami tłumaczenia i ustalić ostateczną wersję dzieła. Przekład ukończyli po siedemdziesięciu dniach. Wówczas okazało się, że poszczególne teksty tłumaczenia są identyczne, co odebrano jako znak od Boga. Król, zachwycony dziełem, miał nabrać wielkiego szacunku do Biblii. Znajdowała się ona niewątpliwie wśród rękopisów w Bibliotece Aleksandryjskiej. Za czasów Ptolemeusza II przetłumaczono jednak tylko Pięcioksiąg Mojżeszowy, potem stopniowo inne księgi biblijne, wreszcie dodano teksty napisane od razu po grecku, jak Księgę Mądrości, cztery Księgi Machabejskie czy Psalmy Salomona. Nie wszystkie księgi Septuaginty weszły do kanonu, niektóre z nich funkcjonują jako apokryfy, czyli pobożne pisma o wielkim autorytecie, które nie zostały jednak uznane za natchnione. 8 lutego 533 roku cesarz Justynian Wielki (483–565) udzielił zgody na publiczne czytanie na terenie Imperium Rzymskiego świętych ksiąg żydowskich w dowolnym języku. Równocześnie stwierdził, że tam, gdzie jest używany język grecki, powinno korzystać się z tekstu siedemdziesięciu tłumaczy jako ich najdokładniejszego tłumaczenia, a tym samym dopuścił Septuagintę do publicznego użytku.

Tymczasem kanon Biblii hebrajskiej (kanon palestyński) został ostatecznie ustalony przez zgromadzenie rabinów w Jawne w 90 roku. Rabini kierowali się przede wszystkim troską o przetrwanie narodu w warunkach rozproszenia i stąd zaakceptowali

wyłącznie teksty napisane w języku hebrajskim. Jednakże w swej obecnej postaci Biblia hebrajska ukształtowała się ostatecznie dopiero około VII wieku po Chrystusie i jest wyborem pewnego kręgu uczonych. Nazywamy ich masoretami, a opracowany przez nich tekst Masorą (= tradycja). Masoreci rozstrzygnęli na wiele wieków tak podstawowe problemy, jak podział Biblii na wyrazy, wiersze, części i układ samogłosek w wyrazach⁷.

Kanon palestyński wymienia 22 księgi kanoniczne, co zakłada łączenie kilku ksiąg w jedną, na przykład Ezdrasza i Nehemiasza, ksiąg dwunastu proroków w jedną księgę. Niekiedy jest mowa o 24 księgach⁸, przeważnie jednak wymieniane są 22 księgi⁹.

Tymczasem Septuaginta, chociaż jest przekładem na język grecki i zawiera również księgi napisane w języku greckim, przekazuje tradycję starszą zarówno jeśli chodzi o wybór ksiąg (kanon aleksandryjski), jak i o ich treść. Podczas prac translatorskich najprawdopodobniej korzystano z innych kodeksów niż rabini w Jawne (istniały przecież stałe kontakty między Jerozolimą i Aleksandrią¹⁰).

Tekst Biblii w wersji Septuaginty okazał się najbliższy chrześcijanom¹¹, ponieważ w Nowym Testamencie teksty Starego Testamentu są cytowane według Septuaginty. Poza tym kanon ksiąg Starego Testamentu zastał ustalony na dwóch soborach lokalnych, a także w tak zwanych kanonach apostolskich, kanonach św. Atanazego Wielkiego (ok. 295–373), kanonach św. Grzegorza Teologa (ok. 330–390) i kanonach św. Amfilocha z Ikonium (ok. 340 – ok. 396). Wszystkie one zostały zaakceptowane expressis verbis przez VII Sobór Powszechny w kanonie 1.

Dla Kościoła prawosławnego te właśnie decyzje, podjęte na Soborze Powszechnym, mają istotne znaczenie. Wśród przyjętych przez sobór dokumentów jedynie tekst św. Atanazego Wielkiego daje podstawy do uznania niektórych ksiąg za deuterokanoniczne:

Dla większej ścisłości powinienem jeszcze dodać w moim liście, że poza wymienionymi istnieją inne księgi, niezapisane w oficjalnym katalogu, lecz przeznaczone przez Ojców dla czytania je kandydatom, którzy chcą przyjąć katechetyczną naukę wiary. Są to: Mądrość Salomona, Mądrość Stracha, Księgi Estery, Judyty i Tobiasza, tak zwana Nauka Dwunastu Apostołów oraz Psałterz. Jednakże, umiłowani, ani wśród ksiąg kanonicznych, ani w tych przeznaczonych do czytania, nigdzie nie ma wzmianki o apokryfach; są one wymysłami heretyków, którzy piszą je, kiedy chcą, dodają im lat, aby

przedstawiając je jako stare, mieć sposobność oszukiwania w ten sposób prostych ludzi (List 39: List paschalny)¹².

85 kanon apostolski wymienia w takim kontekście jedynie Księgę Syracha:

Ponadto dodaje się wam ku rozwadze, aby młodzieńcy wasi studiowali Mądrość wielce uczonego Syracha¹³.

Poza tym Euzebiusz z Cezarei (ok. 264 – ok. 340) podaje, że Meliton z Sardes (? – ok. 180) odbył podróż do Palestyny, aby poznać liczbę ksiąg biblijnych i wyliczył je w liście do brata Onezyma¹⁴. Podobne próby podjął też Orygenes (ok. 185 – 254)¹⁵. Św. Cyryl Jerozolimski (ok. 315 – 386) stwierdza: „Powinieneś czytać 22 księgi Septuaginty, a nie mieć nic wspólnego z apokryfami”¹⁶. Również św. Jan z Damaszku (ok. 675 – ok. 749) wymienia 22 księgi Starego Testamentu¹⁷.

Decyzje te zostały potwierdzone przez synod konstantynopolitański i synod jerozolimski w 1672 roku. Znalazły się też w katechizmie prawosławnym autorstwa św. metropolity Filareta Drozdowa (1783–1867)¹⁸.

Septuaginta w wydaniu Alfreda Rahlfsa (1865–1935) zawiera jeszcze 4 Księgę Machabejską (traktowaną jako apokryf)¹⁹, Pieśni („Dziewięć pieśni Kościoła greckiego”) i 18 Psalmów Salomona²⁰. „Pieśni” to de facto powtórzenie fragmentów Starego i Nowego Testamentu (Wj 15,1–9; Pwp 32,1–43; 1 Krl 2,1–10; Iz 26,9–20; Jon 2,3–10;

Dan 3,26–45; Dan 3,52–88; Łk 1,68–79 i inne: Iz 51,1–9; Iz 18,10–20; 2 Krn [Modlitwa Manassesa]; Łk 2,29–39) oraz jeden tekst pozabiblijny, czyli „wielka doksologia” („Gloria in excelsis Deo”) w wersji greckiej²¹ . Biblia słowiańska wymienia po Psałterzu²² jedynie

10 pierwszych pieśni (bez ich treści)²³ . Septuaginta zawiera więc pewne księgi, które były dopuszczone w kanonie, ale nie miały tego samego autorytetu, co księgi kanoniczne. Jednak księgi te były czytane podczas nabożeństw i cytowane przez Ojców Kościoła²⁴ . Jest więc rzeczą oczywistą, że do kanonu nie mogły wejść 4 Księga Machabejska i Psalmy Salomona, gdyż nie są wymienione przez żaden z dokumentów przyjętych w 1 kanonie VIII Soboru Powszechnego (Sobór Nicejski II, 787 rok). W istocie to kanon Septuaginty jest najstarszym kanonem biblijnym.

Do 70 roku, a więc do zburzenia Świątyni w Jerozolimie, przechowywano w niej ogromne ilości kodeksów biblijnych. Zasada, którą się kierowano, była następująca: wszystkie teksty znajdujące się w Świątyni są święte. Dopiero w 90 roku rabini uznali, że mogą to być teksty wyłącznie w języku hebrajskim. Decyzja ta dotyczy tylko judaizmu, gdyż w 90 roku istniał już Kościół Chrystusowy, który kierował się własnymi zasadami.

Co to jest katyzma?

Katyzma (gr. káthisma, od kathídzo – siedzę) oznacza jedną z dwudziestu części, na jakie podzielony jest grecki Psałterz. Słowo katyzma w tym znaczeniu zaczęto systematycznie używać od VIII wieku. We wcześniejszych manuskryptach Psałterza jego części nazywano stacjami (gr. stásis – stanie, stacja, miejsce postoju) lub antyfonami (gr. antíphonon) i podczas recytowania Psałterza stano. Siadano na czytanie tekstów biblijnych (z wyjątkiem Ewangelii) oraz Ojców Kościoła²⁵ . Do mniej więcej XI wieku termin katyzma w odniesieniu do psalmów był wyłącznie cechą Psałterzy jerozolimskich, czyli tradycji palestyńskiej. Psałterz gruziński z Jerozolimy (X wiek) używa terminu kanon (gr. kanoni), podobnie Psałterz ormiański z tego samego okresu, co wskazuje, że w greckiej tradycji stosowano także określenie kanon (gr. kanón – model, wzór). Tylko tradycja palestyńska dzieliła Psałterz na dwadzieścia rozdziałów (części), z których każdy dzielił się na trzy podrozdziały zwane „chwałami” (gr. dóksa). Współczesny podział Psałterza odbija więc tradycje Jerozolimy, chociaż znane były różne zwyczaje, na przykład ormiański podział Psałterza na pięćdziesiąt siedem podrozdziałów (orm. gublaj), połączonych w osiem kanonów. Prawdopodobnie w VI wieku podział na osiem rozdziałów zastąpiono podziałem na dwadzieścia rozdziałów i sześćdziesiąt podrozdziałów.

Ten właśnie podział oraz rozłożenie czytania całego Psałterza na okres jednego tygodnia ostatecznie uformował się na początku drugiego tysiąclecia. Natomiast już w VI wieku odpowiednie psalmy zostały wyznaczone do konkretnych nabożeństw cyklu dobowego²⁶ .

Gdy w IX wieku w świecie bizantyjskim rozpowszechniła się tradycja studytów, czyli monasteru św. Jana Chrzciciela w Konstantynopolu, mająca elementy zarówno konstantynopolitańskie, jak i palestyńskie, spowodowało to przyjęcie przez cały Kościół wschodni podziału Psałterza na dwadzieścia kantyzm. Studyjska tradycja przypisuje nieszporom osiemnastą katyzmę, a jutrzni pierwszą, drugą lub trzecią. W wigilie niedziel i świąt katyzma osiemnasta zostaje zastąpiona przez pierwszą. W Wielkim Poście katyzmy czyta się na wszystkich godzinach kanonicznych²⁷.

Pobożność wschodnich chrześcijan bazowała i bazuje na odmawianiu psalmów, gdyż psalmy są słowami Chrystusa, jak pisze św. Augustyn: „Niech jego pokorny lud posłucha Chrystusa”²⁸. Poza tym każdy wierny słyszy śpiew i recytację psalmów na każdym nabożeństwie, przy sprawowaniu prawie każdego sakramentu i poświęcenia. Chrześcijański Wschód żyje psalmami, których słowami modlił się także sam Jezus Chrystus. W zależności od swoich możliwości wierni codziennie odmawiają psalmy, korzystając z ich podziału na katyzmy. Miejmy nadzieję, że ta piękna tradycja zakorzeni się także w Polsce.

Ks. Henryk Paprocki