Читать книгу Toksykologia. TOM 2. Toksykologia szczegółowa i stosowana - Kamil Jurowski - Страница 21

Substancje czynne niektórych roślin mogą stanowić zagrożenie zdrowotne zarówno dla ludzi, jak i zwierząt. Częstość występowania zatruć roślinami jest stosunkowo niska i wynosi około 1%. Są to zazwyczaj zatrucia o charakterze sezonowym, spowodowane przypadkowym spożyciem nasion, liści, kwiatów lub atrakcyjnie wyglądających owoców, głównie przez dzieci. U dorosłych mogą być skutkiem odurzania się, pomylenia rośliny jadalnej z trującą, niewłaściwego przygotowania preparatów ziołowych lub, sporadycznie, wynikiem próby samobójczej. Zagrożenie może stanowić również miód, mleko czy mięso zwierząt żywiących się roślinami. Zatrucia zawodowe zdarzają się w przemyśle zielarskim, ogrodniczym i rolniczym. W Polsce występuje prawie 300 gatunków roślin trujących, z których około 50 może stwarzać poważne zagrożenie. Wiele z nich można rozpoznać po nieprzyjemnym zapachu lub piekącym smaku.

Rośliny zawierają dwie grupy substancji czynnych: metabolity pierwotne i wtórne. Metabolity pierwotne (związki podstawowe), będące produktami metabolizmu podstawowego, pełnią funkcje fizjologiczne i są niezbędne do życia każdej rośliny. Należą do nich: węglowodany, białka, związki lipidowe, aminokwasy, enzymy i chlorofile. Pozostałe substancje wytwarzane przez rośliny są zaliczane do metabolitów wtórnych, które nie są niezbędne do życia komórki lub organizmu. Stanowią one często element mechanizmu obronnego, np. przed roślinożercami, pasożytami lub urazami mechanicznymi, bądź hamują wzrost innych roślin. Niektóre metabolity wtórne mogą wykazywać właściwości lecznicze lub toksyczne. Niejednokrotnie o profilu tego działania decyduje jedynie dawka. Znaczna część roślin dostarcza substancji leczniczych, które w dużych ilościach mogą powodować zatrucie, a nawet śmierć.

Wszystkie związki roślinne, które wywierają negatywny wpływ na wzrost, rozwój lub przeżycie innego organizmu, można uznać za fitotoksyny. Substancje toksyczne występują zazwyczaj w całej roślinie, ale ich ilość w poszczególnych jej częściach jest zróżnicowana. Na zawartość związków czynnych, oprócz czynników genetycznych, wpływają warunki klimatyczne (światło, ciepło, wilgotność), sezon wegetacyjny, rodzaj gleby, nawożenie, odmiana oraz wiek roślin. Fitotoksyny wykazują duże zróżnicowanie pod względem struktury, właściwości chemicznych, mechanizmu i skutków działania. Do wtórnych metabolitów wykazujących silne działanie toksyczne na organizm człowieka należą: alkaloidy, glikozydy i toksoalbuminy; rzadziej są to: saponiny, kumaryny, związki diterpenowe, poliacetylenowe, olejki eteryczne lub kwasy organiczne (tabela 28.1).

Największą grupę związków syntetyzowanych przez rośliny stanowią alkaloidy, azotowe substancje o charakterze zasadowym. Dotychczas z około 5 tys. gatunków roślin wyizolowano ponad 8 tys. alkaloidów. Chociaż związki te należą do najbardziej toksycznych substancji roślinnych, to ponad 100 z nich znalazło zastosowanie w medycynie. Z toksykologicznego punktu widzenia największe znaczenie mają pochodne tropanowe, izochinolinowe, chinolizydynowe, indolowe, pirydynowe, piperydynowe, steroidowe, terpenowe oraz pirolizydynowe. Do bardziej znanych alkaloidów należą strychnina i kokaina, jednak ani południowoazjatycka kulczyba wronie oko (Strychnos nux vomica), ani południowoamerykański krasnodrzew pospolity (Erythroxylon coca) nie występują w stanie naturalnym na terenie Polski.

Liczną i bardzo heterogenną grupę substancji roślinnych stanowią glikozydy, mające istotne znaczenie farmakologiczne. Składają się z dwóch części: cukrowej, zwanej glikonem, i niecukrowej, zwanej aglikonem, który stanowi część aktywną glikozydu. W zależności od rodzaju aglikonu glikozydy można podzielić na wiele grup (m.in. kardenolidowe, antranoidowe, saponinowe, kumarynowe, flawonoidowe, antocyjanowe, sterolowe i cyjanogenne). Glikozydy powstają w liściach roślin, a następnie, ze względu na łatwą rozpuszczalność w wodzie, mogą być transportowane i gromadzone w innych organach roślin, takich jak korzenie, kłącza, nasiona i owoce.

Do najbardziej toksycznych związków pochodzenia roślinnego należą substancje białkowe (tzw. toksoalbuminy), np. rycyna, obecna w nasionach rącznika pospolitego (Ricinus communis), oraz abryna, pochodząca z nasion modligroszka różańcowego (Abrus precatorius) rosnącego w krajach tropikalnych.

Roślinne substancje toksyczne mogą wywoływać porażenie różnych układów: nerwowego, oddechowego, krążenia i ruchowo-mięśniowego. Niektóre powodują uszkodzenia układu pokarmowego i krwiotwórczego, a inne wykazują działanie alergogenne.

Tabela 28.1.

Rośliny wykazujące działanie toksyczne

Grupa toksyn	Substancja toksyczna	Nazwa rośliny	Działanie toksyczne
Alkaloidy
Tropanowe	HioscyjaminaAtropinaSkopolamina	Pokrzyk wilcza jagoda (Atropa belladonna)	Halucynogenne
Bieluń dziędzierzawa (Datura stramonium)
Bieluń indiański(Datura innoxia)
Lulek czarny (Hyoscyamus niger)
Kokaina	Krasnodrzew pospolity(Erytroxylon coca)	Narkotyczne
Izochinolinowe	MorfinaNarkotynaKodeinaPapaweryna	Mak lekarski(Papaver somniferum)
Chinolizydynowe	SparteinaCytozynaLupanina	Żarnowiec miotlasty (Cytisus scoparius)	Neurotoksyczne
CytozynaMetylocytyzyna	Złotokap pospolity (Cytisus laburnum)
Indolowe	StrychninaBrucyna	Kulczyba wronie oko (Strychnos nux vomica)
Pirydynowe	NikotynaAnabazyna	Tytoń szlachetny (Nicotiana tabacum)
Piperydynowe	Koniinaγ-Koniceina	Szczwół plamisty (Conium maculatum)
Steroidowe	SolaceinaSolaneinaSolanina	Psianka czarna(Solanum nigrum)
Psianka słodkogórz (Solanum dulcaamara)
WeratrynaWeratrydynaProweratryna	Ciemiężyca biała (Veratrum album)	Kardiotoksyczne
Terpenowe	AkonitynaAkoninaBenzyloakoninaNapelina	Tojad mocny(Aconitum napellus)	Kardiotoksyczne
	Taksyna	Cis pospolity(Taxus baccata)
Pirolizydynowe	SenecjoninaSenecynaSenkirkinaRetrorsynaAcetylerucifolina	Starzec zwyczajny (Senecio vulgaris)	Hepatotoksyczne
EchimidynaWulgarynaEchiwulgaryna	Żmijowiec zwyczajny (Echium vulgare)
CynoglossynaEchidyninaSymfytinaKonsolicyna	Żywokost lekarski (Symphytum officinale)
Pseudoalkaloidy	KolchicynaKolchaminaKolchikozyd Demelkolcyna	Zimowit jesienny (Colchicum autumnale)	Gastroenterotoksyczne,przeciwmitotyczne
Glikozydy
Kardenolidowe	DigitoksynaGitoksyna	Naparstnica purpurowa (Digitalis purpurea)	Kardiotoksyczne
DigoksynaAcetyloditoksynaAcetylodigitoksyna	Naparstnica wełnista (Digitalis lanata)
KonwalatoksynaCymarynaKonwalozyd	Konwalia majowa (Convallaria majalis)
AdonitoksynaCymaryna	Miłek wiosenny(Adonis vernalis)
Oleandryna	Oleander pospolity (Nerium oleander)
Scylarenina	Cebula morska(Scilla maritima)
Cyjanogenne	SambunigrynaSambucyna	Dziki bez czarny (Sambucus nigra)	Zaburzenia oddychania komórkowego
Amigdalina	Migdałowiec zwyczajny(Prunus dulcis)
	AmygdalinaPrunazyna	Morela zwyczajna (Prunus armeniaca)
Brzoskwinia zwyczajna(Prunus persica)
Dihydroksykumarynowe	Dafnina	Wawrzynek wilcze łyko(Daphne mezereum)	Neurotoksyczne
Antrachinonowe	FrangulinaGlukofrangulina	Kruszyna pospolita (Frangula alnus)	Gastroenterotoksyczne
Inne
Toksoalbuminy	Rycyna	Rącznik pospolity(Ricinus communis)	Gastroenterotoksyczne
Abryna	Modligroszek różańcowy(Abrus precatorius)
Saponiny		Mydlnica lekarska(Saponaria officinalis)	Gastroenterotoksyczne, hemolityczne
Poliacetyleny	CykutoksynaCykutol	Szalej jadowity(Cicuta virosa)	Neurotoksyczne
Diterpeny	Salwinoryna A	Szałwia wieszcza(Salvia divinorum)	Halucynogenne
Andromedotoksyna	Rododendron pospolity(Rhododendron ponticum)	Kardiotoksyczne
Kumaryny	Furanokumaryny	Barszcz Sosnowskiego(Heracleum Sosnowskyi)	Fotoalergiczne
Katechiny	Urushiol	Sumak jadowity(Rhus toxycodendron)	Fitodermatozy alergiczne
Kwasy karboksylowe	Kwas mrówkowy	Pokrzywa zwyczajna(Urtica dioica)	Fitodermatozy toksyczne
Kwas szczawiowy	Difenbachia(Dieffenbachia)
Filodendron pnący (Philodendron scandens)