Читать книгу Toksykologia. TOM 2. Toksykologia szczegółowa i stosowana - Kamil Jurowski - Страница 22

Neurotoksyny roślinne mogą wywierać istotny wpływ na przekazywanie sygnałów przez kanały jonowe komórek nerwowych, blokując aktywność ośrodkowego układu nerwowego (OUN) oraz przewodnictwo nerwowo-mięśniowe. Wiele alkaloidów wykazuje podobieństwo strukturalnie do endogennych neuroprzekaźników. Mogą one działać agonistycznie, nadmiernie stymulując neuroreceptor, lub antagonistyczne – blokując go. Niektóre alkaloidy hamują enzymy rozkładające neuroprzekaźniki, takie jak cholinoesteraza (ChE) i monoaminooksydaza (MAO). Do roślin o silnym działaniu neurotoksycznym występujących w Polsce zalicza się m.in.: szalej jadowity, szczwół plamisty, tytoń szlachetny, wawrzynek wilcze łyko i psiankę czarną.

Szalej jadowity (Cicuta virosa L.) (rycina 28.1), wieloletnia roślina należąca do rodziny selerowatych, jest szeroko rozpowszechniona na półkuli północnej. Występuje w całej Polsce w miejscach podmokłych, na brzegach stawów, przy rowach, na torfowiskach, w szuwarach. Osiąga wysokość do 120 cm. Ma nagą, rozgałęzioną u góry łodygę, pustą w środku. Jej liście są podobne do liści pietruszki, kwiaty białe, drobne, tworzące baldachy, a owoce jajowate, żółtozielone. Zapachem przypomina pietruszkę.

Rycina 28.1. Szalej jadowity.

Źródło: Wikimedia Commons.

Bardzo silnie trująca jest cała roślina, a szczególnie dolna część łodygi i kłącze. Zawiera wielonienasycony alkohol – cykutoksynę i cukutol. Cykutoksyna działa w OUN jako silny antagonista receptora GABA-ergicznego, indukuje nawracające drgawki i wywiera efekt cholinergiczny. Pobudza ośrodki przywspółczulne mózgu i rdzenia przedłużonego, co skutkuje silnymi drgawkami klonicznymi, później również tonicznymi. Następnie dochodzi do porażenia ośrodka oddechowego, naczynioruchowego oraz jądra nerwu błędnego. Wpływ na korę mózgową przypomina upojenie alkoholem.

Objawy zatrucia występują szybko, do 20 minut po spożyciu; są to:

 pieczenie w jamie ustnej,

 ślinotok,

 nudności,

 wymioty,

 rozszerzenie źrenic,

 senność,

 zawroty głowy

 zaburzenia równowagi.

Następnie występują drgawki kloniczne i toniczne ze szczękościskiem, obniżenie temperatury ciała, trudności w oddychaniu, sinica i utrata świadomości. Drgawki mogą pojawiać się co kilkanaście minut. Śmierć następuje na skutek porażenia ośrodka oddechowego.

W przypadku zatruć szalejem konieczne jest wielokrotne płukanie żołądka, podanie węgla aktywowanego i leków przeciwdrgawkowych oraz podtrzymujących krążenie i oddychanie.

Szczwół plamisty (Conium maculatum L.) (rycina 28.2), nazywany także pietrasznikiem plamistym, jest rośliną dwuletnią z rodziny selerowatych. Występuje w całej Polsce, rośnie w ogrodach, przy drogach, rowach, na brzegach lasów. Osiąga wysokość około 1,5 m, ma sinozieloną łodygę, liście 3-krotnie pierzaste, morfologicznie podobne do liści pietruszki. Białe drobne kwiaty są zebrane w baldachy, a owoce kuliste, jasnobrązowe. Zapach i smak wszystkich części rośliny jest intensywny i nieprzyjemny.

Rycina 28.2. Szczwół plamisty.

Źródło: Wikimedia Commons.

W roślinie występują alkaloidy, pochodne pirydynowe, głównie: koniina (90%), γ-koniceina (9%), konhydryna, metylokoniina oraz niewielkie ilości flawonoidów (diosmina) i olejku eterycznego. Zawartość alkaloidów w niedojrzałych owocach wynosi do 2%, w dojrzałych owocach około 1%, liściach i kwiatach 0,2%, a w korzeniach 0,05%. Prawdopodobieństwo zatrucia jest związane z podobieństwem jednorocznej różyczki liści do pietruszki i pasternaku, wyraźnie inny jest jedynie zapach. Szczwół bywa także mylony z korzeniem chrzanu. Sucha roślina jest mniej toksyczna; toksyczność zwiększa się po deszczach oraz w okresach chłodów.

Koniina jest agonistą receptorów nikotynowych, ma działanie dwufazowe, podobne do nikotyny. Początkowo pobudza OUN, a następnie działa depresyjnie na ośrodki znajdujące się w rdzeniu przedłużonym: ośrodek oddechowy, ruchowy, naczynioruchowy i sercowy. Obwodowo działa kuraropodobnie, porażając mięśnie szkieletowe kończyn dolnych i mięśnie układu oddechowego. Oprócz działania neurotoksycznego powoduje silne zaburzenia układu pokarmowego, szczególnie w początkowej fazie zatrucia. Czasem obserwuje się uszkodzenie mięśni (rabdomiolizę) oraz niewydolność nerek.

Po zjedzeniu szczwołu pojawiają się takie objawy, jak: silne pieczenie w ustach, trudności w przełykaniu, bóle brzucha i osłabienie kończyn dolnych, a już po kilku minutach występują kolejne: bóle głowy, zaburzenia widzenia, rozszerzenie źrenic, światłowstręt, obfity ślinotok, biegunka i utrata wrażliwości na bodźce. Dodatkowo mogą pojawić się skurcze, mrowienie, drętwienie, drżenie mięśni i obniżenie temperatury ciała. W końcowym etapie, po spożyciu rośliny w dawce śmiertelnej, następuje porażenie czuciowe i ruchowe. Zaczyna się od mięśni nóg, następnie dotyczy mięśni tułowia, a kończy na mięśniach twarzy. Śmierć następuje kilka godzin po zatruciu. Jest skutkiem porażenia mięśni oddechowych, przy zachowaniu świadomości i sprawnej pracy serca. Śmiertelna dla człowieka dawka koniiny wynosi 0,5–1,0 g.

Terapia obejmuje postępowanie ograniczające wchłanianie trucizny z przewodu pokarmowego (płukanie żołądka z podaniem zawiesiny węgla aktywowanego) i tlenoterapię. Należy monitorować czynność serca i funkcje układu oddechowego. W przypadku niewydolności nerek stosuje się hemodializę.

Tytoń szlachetny (Nicotiana tabacum L.) (rycina 28.3) jest jednoroczną rośliną z rodziny psiankowatych, nieznaną w stanie dzikim, w Polsce uprawianą na cele przemysłowe. Roślina osiąga wysokość do 2 m. Łodyga jest pojedyncza lub rozgałęziona, pokryta włoskami, wydziela lepką substancję. Tytoń ma duże eliptyczne liście, w górnej części łodygi mniejsze i lancetowate. Kwiaty, różowe, czasem białe trąbkowate o wąskiej rurce, tworzą na szczycie rośliny wiechowate, rozpierzchłe kwiatostany. Owoc stanowi pękająca na szczycie torebka, zawierająca liczne drobne nasiona o nerkowatym kształcie. Silnie trująca jest cała roślina, posiada intensywny charakterystyczny zapach. We wszystkich organach z wyjątkiem nasion występują liczne alkaloidy, z których najważniejsza jest syntetyzowana przez korzenie nikotyna. Największe jej ilości znajdują się w wierzchołkach liści (0,6–9%). Oprócz nikotyny w tytoniu występuje nornikotyna i anabazyna.

Nikotyna wchłania się z przewodu pokarmowego, przez drogi oddechowe, błony śluzowe i skórę. Ostre zatrucia są wynikiem spożycia liści, naparu lub papierosów, palenia niedopałków przez dzieci lub picia mleka zwierząt wypasających się na tytoniu. Przyczyną może także być stosowanie wywaru z liści jako środka owadobójczego. Zatrucia zawodowe zdarzają się u ludzi pracujących przy zbiorze i suszeniu tytoniu (wchłanianie wziewne i przez skórę). Dawka śmiertelna nikotyny jest niska – wynosi zaledwie 40–60 mg (0,8 mg/kg mc.).

Rycina 28.3. Tytoń szlachetny.

Źródło: William Rossin/123RF.

Nikotyna jest agonistą receptorów nikotynowych. Działa ośrodkowo (pobudzenie, następnie porażenie ośrodków w śródmózgowiu, rdzeniu przedłużonym i rdzeniu kręgowym) i obwodowo (pobudzenie i następnie zablokowanie przewodzenia nerwowego we wszystkich zwojach układu autonomicznego). Wykazuje również silne działanie drażniące, powodując ciężkie dermatozy.

Początkowe objawy, będące efektem działania stymulującego, obejmują: nudności i wymioty, nadmierne ślinienie, ból brzucha, biegunkę, bladość, potliwość, hipertensję, tachykardię, ataksję, ból głowy, zawroty głowy, zaburzenia słuchowe i wzrokowe oraz drgawki. Wynikiem działania depresyjnego są takie objawy, jak: hipotensja, bradykardia, osłabienie mięśni i/lub paraliż, śpiączka, niewydolność oddechowa oraz zatrzymanie akcji serca.

W przypadku zatrucia doustnego należy podać węgiel aktywowany w celu ograniczenia wchłaniania trucizny z przewodu pokarmowego oraz płyny dożylnie. Leczenie objawowe koncentruje się przede wszystkim na opanowaniu zaburzeń rytmu serca i niewydolności oddechowej. Niektóre efekty toksyczne mogą być odwrócone przez podanie atropiny.

Wawrzynek wilcze łyko (Daphne mezereum L.) jest krzewem należącym do rodziny wawrzynkowatych. Rośnie w stanie naturalnym w lasach Europy, a w Polsce występuje na całym terytorium, ale stosunkowo rzadko. Jest niezbyt wysokim, słabo rozgałęzionym krzewem o odstających, dość sztywnych, lśniących pędach. Ma wąskie, cienkie, szarawozielone liście skupione w górnej części pędów. Kwiaty, silnie pachnące, koloru różowego, czasem białego, pojawiają się jeszcze przed rozwojem liści. Jaskrawoczerwone lub żółte owalne owoce są wielkości grochu.

Cała roślina (zwłaszcza kora i owoce) jest trująca dla człowieka oraz innych ssaków. Dla owadów i ptaków krzew nie jest szkodliwy. Wawrzynek wilcze łyko zawiera dafninę (glikozyd dihydroksykumaryny) i mezerinę (estr diterpenowy). Zjedzenie przez dorosłego człowieka 10–12 dojrzałych owoców może okazać się śmiertelne. Trucizna działa bezpośrednio na serce.

Pierwszymi objawami zatrucia są: toksyczne zapalenie błony śluzowej jamy ustnej, gardła i przełyku, pieczenie i drętwienie ust, obrzęk warg, krtani i twarzy, ślinotok, chrypka, trudności w połykaniu, nadżerki. Potem pojawiają się silne bóle brzucha, krwiste wymioty i biegunki. W zatruciach ciężkich dochodzi do uszkodzenia OUN objawiającego się: stanami pobudzenia, bólami i zawrotami głowy, hipertermią, tachykardią, drgawkami oraz utratą przytomności. Śmierć następuje wskutek zatrzymania krążenia (zapaść). Działanie nefrotoksyczne objawia się białkomoczem i krwiomoczem. W zatruciu kontaktowym wawrzynek powoduje zaczerwienienie i obrzęki, pojawienie się pęcherzy i trudno gojących się owrzodzeń na skórze, zapalenie spojówek oraz łzawienie.

Postępowanie terapeutyczne obejmuje: płukanie żołądka, podanie środków osłaniających błonę śluzową żołądka, wyrównanie zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej, prowadzenie oddechu kontrolowanego i zwalczanie drgawek.

Psianka czarna (Solanum nigrum L.) (rycina 28.4) jest rośliną pospolitą z rodziny psiankowatych. Występuje w całej Europie, w Polsce jako uciążliwy chwast polny i ogrodowy. Osiąga do 1 m wysokości, łodygi ma omszone, silnie ulistnione. Białawe kwiaty są podobne do kwiatów ziemniaka. Owoc stanowi czarna, mięsista, apetycznie wyglądająca jagoda. Roztarta roślina odznacza się intensywnym, nieprzyjemnym zapachem. Ziele i owoce zawierają glikoalkaloidy, o budowie steroidowej (solasonina, solamargina, solanina) oraz saponiny (dioscyna). Najwięcej substancji aktywnych jest w niedojrzałych owocach (0,5–6%). Dawka śmiertelna solaniny wynosi 0,4–0,5 g.

Rycina 28.4. Psianka czarna.

Źródło: Wikimedia Commons.

Solasonina i glikozydy steroidowe są inhibitorami esterazy cholinowej. Działają drażniąco na błonę śluzową przewodu pokarmowego, pośrednio stymulują ruchy perystaltyczne jelit. Pierwszymi objawami zatrucia są: toksyczne zapalenie błony śluzowej jamy ustnej, gardła i przełyku, wymioty, nudności i kurczowe bóle brzucha oraz biegunka. Następnie pojawiają się: zawroty głowy, gorączka, szerokie i sztywne źrenice, duszność, częstoskurcz zatokowy, pobudzenie psychoruchowe, halucynacje, drgawki kloniczno-toniczne, porażenie ośrodka oddechowego. Działanie nefrotoksyczne objawia się białkomoczem i krwiomoczem. Podobny przebieg ma zatrucie psianką słodkógórz.

Leczenie obejmuje: sprowokowanie wymiotów, wyrównanie zaburzeń elektrolitowych, podanie atropiny, środków osłaniających, rozkurczowych i przeciwbólowych.