Читать книгу Toksykologia. TOM 2. Toksykologia szczegółowa i stosowana - Kamil Jurowski - Страница 24

Ostra niewydolność krążeniowa jest częstym objawem ciężkich zatruć. Toksyczne działanie na układ krążenia wykazują gatunki roślin, w których skład wchodzą glikozydy kardenolidowe, takie jak: naparstnica wełnista, naparstnica purpurowa, miłek wiosenny i konwalia majowa. Glikozydy kardenolidowe odgrywają bardzo ważną rolę w terapii chorób serca: powodują wzmocnienie skurczu mięśnia sercowego i zwalniają jego tętno oraz zwiększają objętość wyrzutową mięśnia sercowego. Jednak w przypadku zatruć są odpowiedzialne za poważne zaburzenia rytmu serca, wstrząs kardiogenny i zapaść.

Kardenolidy są specyficznymi inhibitorami pompy sodowo-potasowej w błonie komórkowej mięśnia sercowego. Powodując wzrost wewnątrzkomórkowego stężenia jonów sodowych i wapniowych, zwiększają siłę skurczów i pojemność wyrzutową serca. Zablokowanie pompy sodowo-potasowej prowadzi do wzrostu potencjału błonowego, zwolnienia przewodnictwa przedsionkowo-komorowego i bloku serca. Powszechne w przypadku zatrucia tymi środkami jest pobudzenie nerwu błędnego, w którym pośredniczy acetylocholina, oraz wywołanie bradykardii i bloku serca. Poważne zaburzenia rytmu serca mogą też być efektem działania niektórych alkaloidów diterpenowych (akonityna, taksyna) oraz glikoalkaloidów (weratryna).

Naparstnica purpurowa (Digitalis purpurea L.) (rycina 28.10) jest dwuletnią rośliną należącą do rodziny trędownikowatych. Rzadko występuje w stanie naturalnym, na ogół jest uprawiana jako roślina lecznicza i ozdobna. W pierwszym roku tworzy rozetę jajowato-lancetowatych, dużych, owłosionych liści. W drugim roku wyrastają proste, sztywne pędy kwiatostanowe o wysokości 50–120 cm, zakończone gronem dzwonkowatych, dużych, zwisających kwiatów. Barwa kwiatów może być fioletowa, różowa lub biała.

Cała roślina jest trująca, ale największe stężenie substancji czynnych jest w liściach. Zawiera kilkadziesiąt glikozydów nasercowych. Głównymi związkami są glikozydy pierwotne – purpureaglikozydy A i B, przechodzące w digitoksynę i gitoksynę. W roślinie występują również saponiny steroidowe (digitonina), flawonoidy, związki antrachinonowe, śluzy i wiele innych substancji.

Glikozydy naparstnicy są wykorzystywane głównie w leczeniu przewlekłej zastoinowej niewydolności mięśnia sercowego, ale nie stanowią leków pierwszego wyboru i raczej nie podaje się ich w monoterapii. Wskazane są również w leczeniu niemiarowości nadkomorowych. Co ważne, mają bardzo mały współczynnik bezpieczeństwa – różnica między dawką leczniczą a dawką toksyczną jest minimalna.

Rycina 28.10. Naparstnica purpurowa.

Źródło: B. Broda: Zarys botaniki farmaceutycznej. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2013.

Zatrucia naparstnicą, obecnie zdarzające się rzadko, mogą być spowodowane przedawkowaniem leków zawierających glikozydy nasercowe. Pierwszymi charakterystycznymi objawami intoksykacji są zaburzenia żołądkowo-jelitowe (nudności, wymioty, bóle brzucha, biegunka), związane są z pobudzeniem układu parasympatycznego. Ponadto występują zaburzenia ze strony układu nerwowego (bóle i zawroty głowy, oszołomienie, depresja, zmęczenie i senność), zaburzenia widzenia oraz reakcje alergiczne. Działanie toksyczne obejmuje jednak głównie mięsień sercowy, w którym glikozydy ulegają kumulacji. Dochodzi do zaburzeń rytmu serca, takich jak: bradykardia zatokowa, przedwczesne skurcze komorowe, blok przedsionkowo-komorowy, migotanie komór i w końcu zatrzymanie czynności serca. Jest to wynik blokowania pompy sodowo-potasowej w błonie komórkowej mięśnia sercowego. Dawka śmiertelna digoksyny wynosi 10 mg.

Leczenie przyczynowe obejmuje płukanie żołądka, podanie węgla aktywnego i hemoperfuzję. W cięższych przypadkach można zastosować odtrutkę specyficzną – Digitalis-Antidot. Szczególnie ważne jest monitorowanie pracy serca i leczenie zaburzeń jego rytmu.

Naparstnica wełnista (Digitalis lanata Ehrh.) (rycina 28.11), należąca do rodziny trędownikowatych, pochodzi z Europy południowo-wschodniej i na tym obszarze rośnie dziko. Jest rośliną dwuletnią. W pierwszym roku wegetacji wykształca tylko lancetowate liście rozetowe. Pęd kwiatowy wyrastający w drugim roku osiąga wysokość około 1 m i jest silnie wełniście owłosiony. Kwiaty są w kolorze brunatnożółtym z fioletowymi żyłkami.

Rycina 28.11. Naparstnica wełnista.

Źródło: Wikimedia Commons.

Zawiera nietrwałe glikozydy pierwotne (lanatozydy A, B, C i D), które ulegają rozkładowi do związków wtórnych, takich jak digoksyna, acetyloditoksyna i acetylodigitoksyna. Glikozydy kardenolidowe są obecne w liściach, kwiatach oraz w dużych ilościach w nasionach. Lanatozydy wykazują silniejsze działanie na serce niż purpureaglikozydy, są jednak bezpieczniejsze, gdyż nie ulegają kumulacji w mięśniu sercowym. Oprócz związków kardenolidowych w naparstnicy występują saponiny, flawonoidy, antrazwiązki i cholina. Objawy i leczenie zatruć naparstnicą wełnistą są analogiczne jak w przypadku naparstnicy purpurowej.

Konwalia majowa (Convallaria majalis L.) (rycina 28.12) jest byliną z rodziny liliowatych. Występuje powszechnie w całej Europie, Ameryce Północnej i zachodniej Azji. Rośnie w cienistych lasach i zaroślach całej Polski. Z rozgałęzionego kłącza podziemnego wyrastają dwa podłużne liście i łodyga, na której są osadzone dzwonkowate, białe, wonne kwiaty, zebrane w jednostronne grona. Owoce stanowią pomarańczowoczerwone mięsiste jagody. Wszystkie części rośliny świeżej i wysuszonej są trujące, najbardziej kwiaty i liście. Właściwości toksyczne wykazuje również woda, w której stały konwalie.

Rycina 28.12. Konwalia majowa.

Źródło: B. Broda: Zarys botaniki farmaceutycznej. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2013.

Ziele zawiera około 40 różnych glikozydów kardenolidowych, najwięcej jest ich w kwiatach (0,5%). Dominują pochodne strofantydyny: konwalatoksyna (do 40% wszystkich glikozydów), konwalozyd, konwalatoksol i lokundiozyd. Poza tym w kłączach i korzeniach znajdują się saponiny steroidowe, a w zielu i kwiatach – flawonoidy i fenolokwasy. Charakterystyczny zapach kwiatom nadaje lotny olejek farnezol. Konwalatoksyna działa na mięsień sercowy, a konwalamaryna wywiera drażniące działanie na przewód pokarmowy. Zatrucie często jest wynikiem zjedzenia kuszących owoców przez dzieci. Liście konwalii można także pomylić z liśćmi czosnku niedźwiedziego.

Zatrucie u ludzi i zwierząt objawia się zaburzeniami czynności przewodu pokarmowego (nudności, wymioty i biegunka), bólami i zawrotami głowy, ogólnym osłabieniem oraz zaburzeniem postrzegania barw. W obrazie klinicznym dominują objawy sercowo-krążeniowe w postaci zaburzeń rytmu serca i przewodzenia, spadku ciśnienia tętniczego oraz nieprawidłowego stężenia potasu. Czasem stwierdza się halucynacje i stany majaczenia. Śmierć może być wynikiem migotania komór. Notowano także podrażnienia skóry i oczu po kontakcie z rośliną.

Leczenie zatrucia obejmuje: prowokowanie wymiotów, płukanie żołądka, wyrównanie zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej i kwasowo-zasadowej oraz podanie leków antyarytmicznych i swoistej odtrutki – Digitalis-Antidot. Należy monitorować pracę serca.

Miłek wiosenny (Adonis vernalis L.) (rycina 28.13), należący do rodziny jaskrowatych, występuje w stanie dzikim w środkowej i południowo-wschodniej części Europy oraz w Azji. W Polsce jest rzadko spotykany, czasem w uprawach zielarskich oraz w ogródkach jako atrakcyjna roślina ozdobna, osiągająca 10–30 cm wysokości. Wytwarza liście wielokrotnie podzielone na równowąskie odcinki. Kwiaty o intensywnie żółtych płatkach mają średnicę 3–5 cm. Owoce stanowią szarozielone orzeszki skupione na szczycie pędu. Cała roślina jest silnie trująca. Zatrucia zdarzały się w wyniku pomylenia liści miłka z koprem ogrodowym lub po spożyciu atrakcyjnych kwiatów tej rośliny przez dzieci.

W zielu miłka występują glikozydy kardenolidowe, takie jak adonitoksyna i cymaryna, a także liczne flawonoidy, kwasy organiczne oraz żywice. Glikozydy miłka w żołądku ulegają częściowemu rozkładowi, nie kumulują się i są szybko wydalane. Zatrucia mają raczej łagodny przebieg.

Rycina 28.13. Miłek wiosenny.

Źródło: B. Broda: Zarys botaniki farmaceutycznej. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2013.

Objawami intoksykacji mogą być: nudności, wymioty, biegunka, oszołomienie, paraliż, skurcze, spadek temperatury ciała i zaburzenia widzenia. W przypadku większych dawek może dojść do zatrzymania akcji serca.

Ciemiężyca biała (Veratrum album L.) (rycina 28.14) jest zaliczana do rodziny melantkowatych. Rośnie w Europie oraz w Azji, w Polsce jedynie w Bieszczadach i na Lubelszczyźnie. Ciemiężyca jest rośliną wieloletnią, ma bulwiaste kłącze. W pierwszych latach rosną tylko szerokoeliptyczne liście o wyraźnie widocznym podłużnym unerwieniu, tworzące rozetę. Łodyga pojawia się u starszych okazów. Kwiaty ciemiężycy są żółte zebrane w wiechowaty kwiatostan złożony z groniastych odgałęzień. Owoc stanowi owłosiona torebka z licznymi płaskimi, oskrzydlonymi nasionami. Cała roślina jest silnie trująca: spożycie 1–2 g korzeni może okazać się śmiertelne.

Czynnik toksyczny stanowi zespół alkaloidów i glikoalkaloidów (weratryna, weratrydyna, proweratryna, germeryna, germitryna) o działaniu kardiotoksycznym (bezpośrednim na mięsień sercowy i pośrednim przez nerw błędny) oraz drażniącym na przewód pokarmowy. Dawka śmiertelna weratryny wynosi około 20 mg.

Objawy zatrucia pojawiają się po około 30 minutach i mogą się utrzymywać nawet do 10 dni. Początkowo występują bóle w jamie ustnej i gardle, zawroty głowy, zaburzenia widzenia, następnie pojawiają się nudności, ślinotok, trudności w przełykaniu, gwałtowne wymioty, biegunka, osłabienie, pieczenie, mrowienie skóry i skurcze mięśni, które czasem przechodzą w drgawki. Mogą wystąpić zaburzenia rytmu serca (bradykardia, migotanie komór), obniżenie ciśnienia, lęk, spadek temperatury i duszność, a następnie porażenie mięśni klatki piersiowej uniemożliwiające oddychanie.

Rycina 28.14. Ciemiężyca biała.

Źródło: Wikimedia Commons.

Leczenie obejmuje dekontaminację przewodu pokarmowego (prowokowanie wymiotów, płukanie żołądka, podanie węgla aktywowanego) oraz postępowanie zachowawcze: wyrównanie hipotonii i zaburzeń elektrolitowych, leczenie bradykardii.

Tojad mocny (Aconitum napellus L.) (rycina 28.15), należący do rodziny jaskrowatych, występuje w strefie klimatu umiarkowanego Europy i Azji. W Polsce rośnie dziko w Sudetach i Karpatach, uprawiany jest również jako roślina ozdobna. Ma bulwiasty, czerwonobrunatny korzeń. Łodyga, nierozgałęziająca się, gruba, sztywna, naga i pusta w środku, osiąga wysokość do 1,5 m. Liście ma duże, dłoniaste, głęboko ząbkowane. Ozdobą tojadu są niebieskie lub fioletowe podłużne kwiatostany, znajdujące się na górnej części łodygi. Nagie mieszki, pękające jednostronnie, zawierają liczne drobne nasiona. Trująca jest cała roślina, a najbardziej bulwiasty korzeń i nasiona. Zatrucia przypadkowe tojadem są wynikiem spożycia bulw, podobnych do selera. Mają one jednak ostry, piekący smak, dlatego ciężkie zatrucia należą do rzadkości.

Rycina 28.15. Tojad mocny.

Źródło: mshlae/Pixabay.

Do diterpenowych alkaloidów tojadu należą: akonityna, benzyloakonina, akonina, napelina, akonozyna, mezakonityna i neolina. Tojad zawiera również kwasy: akonitowy, jabłkowy, bursztynowy oraz itakonowy. W bulwach występują skrobia, mannitol, meliobioza, żywice, fruktoza i maltoza.

Akonityna działa zarówno po podaniu miejscowym, jak i ogólnym. Szybko wchłania się z przewodu pokarmowego, przez błony śluzowe i skórę. Wykazuje działanie kardiotoksyczne, neurotoksyczne i drażniące na przewód pokarmowy. Mechanizm działania polega na modyfikacji czynności pompy sodowo-potasowej (trwała depolaryzacja prowadząca do drgawek i zaburzeń rytmu serca). W pierwszym okresie zatrucia dochodzi do pobudzenia parasympatycznego, które powoduje wystąpienie objawów ze strony przewodu pokarmowego (nudności, wymioty, biegunka), bladości skóry, dreszczy i uogólnionych parastezji. Obserwuje się także zaburzenia przełykania, mówienia i widzenia. Wpływ na układ sercowo-naczyniowy objawia się początkowo zwolnieniem, a następnie przyspieszeniem czynności serca oraz poważnymi zaburzeniami przewodzenia i rytmu, z migotaniem komór włącznie. Akonityna ma obwodowe działanie kuraropodobne, poraża mięśnie szkieletowe i czuciowe zakończenia nerwów: początkowo je drażni, wywołując pieczenie i palenie, potem poraża, wywołując znieczulenie. Śmierć następuje w wyniku porażenia ośrodka oddechowego lub nagłego zatrzymania akcji serca. Akonityna należy do najsilniejszych trucizn roślinnych, za śmiertelną dawkę uważa się już 3–6 mg substancji przyjętej doustnie.

Postępowanie w zatruciu akonityną obejmuje dekontaminację przewodu pokarmowego, wyrównanie zaburzeń wodno-elektrolitowych oraz leczenie zaburzeń rytmu serca i oddychania.

Rododendron pospolity (Rhododendron ponticum L.) (rycina 28.16), nazywany także różanecznikiem pontyjskim, należący do rodziny wrzosowatych, jest jednym z około 1000 gatunków roślin z rodzaju rododendron. Powszechnie występuje w górach wschodniego brzegu Morza Czarnego w Turcji. W Polsce i innych krajach europejskich jest uprawianym zimozielonym krzewem ozdobnym, dorastającym do około 1,5 m wysokości. Pędy ma nagie, zielone lub brązowoczerwonawe, liście skórzaste eliptyczne, podłużne, ciemnozielone, nieomszone. Kwiatostan jest złożony z 10–15 gęsto skupionych dzwonkowatych kwiatów, koloru jasnofioletowego lub różowego.

Rododendrony zawierają związki diterpenowe nazywane grajanotoksynami (inaczej andromedotoksyny, acetylandromedole lub rodotoksyny), z których najbardziej toksyczne są grajanotoksyny I i III. Wszystkie organy różanecznika są trujące dla ludzi i zwierząt. Jednak nieprzyjemny, piekący smak rośliny zniechęca do jej spożywania. Zatrucie grajanotoksyną może być związane nie tylko z konsumpcją liści czy kwiatów, lecz także miodu zawierającego nektar rododendronów. Różanecznik pontyjski od wieków jest uznawany za źródło tzw. miodu obłędu, produkowanego głównie w regionie Morza Czarnego.

Grajanotoksyna wiąże się z kanałami sodowymi w błonach komórkowych i zapobiega ich inaktywacji. Utrzymujący się ciągły stan depolaryzacji umożliwia wejście jonów wapnia do komórek, co skutkuje pobudzeniem komórek nerwowych i mięśniowych. Działanie to jest podobne do efektów wywoływanych przez akonitynę i weratrynę.

W przypadku zatrucia rododendronem początkowo występuje pobudzenie oraz zaburzenia żołądkowo-jelitowe (przemijające pieczenie w jamie ustnej i gardle, ślinotok, bóle brzucha, wymioty, biegunka). Dominuje jednak negatywny wpływ na układ sercowo-naczyniowy w postaci bradykardii, ciężkiej hipotensji oraz poważnej arytmii. Występują również: zawroty głowy, stan odurzenia, zamglone widzenie, osłabienie mięśni, drgawki, silna duszność i śpiączka. Grajanotoksyna w organizmie jest szybko metabolizowana, dlatego objawy zazwyczaj nie utrzymują się dłużej niż 24 godziny.