Читать книгу Toksykologia. TOM 2. Toksykologia szczegółowa i stosowana - Kamil Jurowski - Страница 23

Rośliny z rodziny psiankowatych (Solanaceae), takie jak: bieluń dziędzierzawa (Datura stramonium), bieluń surmikwiat (Datura metel), bieluń indiański (Datura innoxia), pokrzyk wilcza jagoda (Atropa belladonna), pokrzyk mandragora (Mandragora officinarum), lulek biały (Hyoscyamus album) i lulek czarny (Hyoscyamus niger), są źródłem alkaloidów tropanowych, używanych na całym świecie jako substancje halucynogenne. Nasiona, liście i korzenie tych roślin mogą być spożywane, żute, palone, wcierane w skórę i błony śluzowe, czasem w mieszaninie z innymi składnikami psychoaktywnymi.

Pokrzyk wilcza jagoda (Atropa belladonna L.) (rycina 28.5) na terenie Polski rzadko występuje w stanie naturalnym, najczęściej w lasach na południu kraju. Jest byliną o grubym kłączu, łodydze o czasem fioletowym odcieniu, osiąga do 2 m wysokości. Ma duże całobrzegie, eliptyczne lub jajowato zaostrzone liście, od spodu słabo omszone. Kwiaty są osadzone pojedynczo w rozgałęzieniach łodygi, kielich jest zrośnięty u nasady, pięciodziałkowy, korona dzwonkowata, brunatnofioletowa. Owocem jest fioletowoczarna, błyszcząca jagoda wielkości wiśni, wyglądem przypominająca borówkę amerykańską. Do głównych alkaloidów występujących w pokrzyku wilczej jagodzie zalicza się hioscyjaminę, atropinę i skopolaminę. Związki te są zawarte we wszystkich organach rośliny: korzeniach (0,4–1,3%), łodygach (0,2–0,65%), liściach (0,14–1,20%), owocach (0,70%) i kwiatach (0,2–0,6%). Za działanie liści, korzeni, kwiatów i niedojrzałych owoców odpowiada głównie hioscyjamina, natomiast efekty trujące dojrzałych jagód wynikają z działania atropiny. Intoksykacje owocami pokrzyku są często odnotowywane w statystykach zatruć roślinami u dzieci. Sporadycznie obserwuje się przypadki zatrucia korzeniem pokrzyku (samobójcze lub omyłkowe) lub za pośrednictwem mięsa zwierząt odpornych na atropinę.

Hioscyjamina (L-atropina) i atropina szybko wchłaniają się z przewodu pokarmowego oraz przez błony śluzowe. Po przyjęciu doustnym alkaloidy te stosunkowo szybko ulegają metabolizmowi. U ludzi do 30% przyjętej dawki atropiny wydala się z moczem w postaci niezmienionej w ciągu około 12 godzin. Częściowo alkaloidy kumulują się jednak w tkankach, zwłaszcza w wątrobie i nerkach. Skopolamina przechodzi przez barierę krew–mózg łatwiej niż atropina, co odzwierciedla jej wyższą hydrofobowość.

Alkaloidy tropanowe blokują receptory muskarynowe obwodowe i ośrodkowe wszystkich podtypów, zwiększając stężenie acetylocholiny w przestrzeni synaptycznej. Wpływają antagonistycznie na receptory nikotynowe w zwojach autonomicznych oraz w płytce mięśniowo-nerwowej tylko w wysokich dawkach. Atropina działa pobudzająco na OUN w dawkach wyższych niż terapeutyczna, a skopolamina wpływa depresyjnie na funkcje OUN już w niskich dawkach.

Obwodowe porażające działanie atropiny występuje już po przyjęciu niewielkich jej dawek. Objawia się częstoskurczem, wzrostem ciśnienia krwi, hipertermią i światłowstrętem wskutek maksymalnego rozszerzenia źrenic. Skóra jest sucha, gorąca i zaczerwieniona. Dochodzi do zahamowania wydzielania gruczołów wydzielniczych przewodu pokarmowego oraz gruczołów potowych i ślinowych. Atropina działa rozluźniająco na mięśnie przewodu pokarmowego, dróg żółciowych i moczowodów. Jej efekty ośrodkowe obejmują: pobudzenie psychomotoryczne, wesołość, gonitwę myśli i wielomówność (gadatliwość). Występują stany splątania z zaburzeniami mowy i postrzegania (szczególnie halucynacje wzrokowe i słuchowe). Charakterystyczne dla zatruć alkaloidami tropanowymi jest głębokie przekonanie o realności występujących halucynacji i przywidzeń, odmiennie niż w przypadku klasycznych halucynogenów. Percepcja czasu i przestrzeni jest zaburzona.

Rycina 28.5. Pokrzyk wilcza jagoda.

Źródło: Wikimedia Commons.

Zatrucie ostre objawia się tzw. psychozą objawową, z napadami szału i drgawkami klonicznymi. Pobudzenie ośrodkowe przechodzi ostatecznie w porażenie, uspokojenie, rozluźnienie, narastającą senność i wreszcie w śpiączkę. Śmierć następuje w wyniku porażenia ośrodka oddechowego lub niewydolności krążenia. Minimalna dawka śmiertelna atropiny dla dorosłego człowieka wynosi 100 mg, dla dzieci – 10 mg. W przypadku skopolaminy istnieją duże indywidualne wahania wrażliwości, dawka śmiertelna wynosi 100–200 mg.

Leczenie obejmuje: płukanie żołądka, postępowanie objawowe zgodne z zasadami intensywnej terapii (leczenie pobudzenia, tachykardii, śpiączki, drgawek, hipertermii) oraz podanie odtrutki swoistej (fizostygminy).

Preparaty pokrzyku stosowane są jako środki znoszące skurcze mięśni gładkich przewodu pokarmowego i oskrzeli, rozszerzające źrenice (także w celu ułatwienia badania oka) oraz hamujące czynność gruczołów wydzielania wewnętrznego. Skopolamina skutecznie zapobiega nudnościom, wymiotom i nadmiernemu wydzielaniu śliny w chorobie lokomocyjnej.

Bieluń dziędzierzawa (Datura stramonium L.) (rycina 28.6) jest rośliną jednoroczną, występującą jako chwast na terenie środkowej i wschodniej Europy lub uprawianą jako roślina ozdobna ze względu na walory wizualne. Osiąga 1,5 m wysokości, ma silnie rozgałęzione łodygi, duże, wycinane zatokowo liście. Białe lub fioletowe, lejkowate kwiaty z długą rurką wyrastają w kątach rozwidleń łodygi. Cała roślina wydziela nieprzyjemny zapach. Owocem jest kolczasta lub gładka torebka zawierająca liczne ciemnobrązowe nasiona o nerkowatym kształcie, długości 2–3,8 mm. Powierzchnia nasion jest chropowata.

We wszystkich częściach rośliny występuje L-hioscyjamina i skopolamina (na ogół w stosunku 2 : 1), a także niewielkie ilości skopiny, apoatropiny oraz N-tlenków hioscyjaminy i skopolaminy. W korzeniach występują meteloidyna i kuskohigryna. W czasie suszenia następuje częściowa racemizacja hioscyjaminy do atropiny. Zawartość alkaloidów w liściach wynosi 0,2–0,6%, a w nasionach 0,3–0,5%. 1 g nasion bielunia zawiera 2–4 mg alkaloidów (w przeliczeniu na suchą masę). Wszystkie organy bielunia dziędzierzawy są trujące; liście są podobnie toksyczne jak nasiona. W zatruciach główną rolę odgrywa L-hioscyjamina, istotne jest również uspokajające działanie skopolaminy. Zatrucia bieluniem dziędzierzawą są dość częste, przede wszystkim u dzieci, które żują i połykają nasiona tej wszędzie dostępnej rośliny.

Datura stramonium wywołuje dwie formy zatrucia: po spożyciu nasion występuje głównie forma hiperkinetyczna, a po spożyciu liści – głównie śpiączkowa. Pobudzenie jest krótkie i słabo wyrażone. Stany halucynacji mają charakter furii lub szału, w odróżnieniu od zatruć innymi roślinami zawierającymi alkaloidy tropanowe. Występuje rozszerzenie źrenic, błony śluzowe jamy ustnej i przełyku są silnie wysuszone, jak po atropinie. Brak jest zaczerwienienia twarzy i podwyższenia temperatury ciała. Przyspieszenie tętna, jeśli występuje, jest mniejsze niż po atropinie. Występuje oddech Cheynne’a-Stokesa i charakterystyczny objaw: odruch Babińskiego. Połykanie nieprzeżutych lub słabo przeżutych nasion może opóźnić wystąpienie objawów ciężkiego zatrucia (śpiączki). Nasiona bielunia mogą drażnić żołądek i wywoływać wymioty. Bardzo szybko następuje uspokojenie psychomotoryczne, następnie głęboka narkoza, podobnie jak w zatruciu morfiną, jednak źrenice pozostają maksymalnie rozszerzone. Dochodzi do nieodwracalnego porażenia ośrodka oddechowego i zgonu.

Rycina 28.6. Bieluń dziędzierzawa.

Źródło: Wikimedia Commons.

Bieluń indiański (Datura innoxia Mill.) (rycina 28.7) pochodzi z Ameryki Południowej i Środkowej, na terenie Polski występuje tylko w uprawach. Liście tej rośliny, w odróżnieniu od bielunia dziędzierzawy, są szarozielone i owłosione, a owoce zwieszone w dół. Nasiona są jasnobrązowe, długości do 4,5 mm, spłaszczone. Ziele zawiera 0,1–0,3% skopolaminy oraz niewielkie, zmienne ilości hioscyjaminy. Inne związki alkaloidowe nie mają większego znaczenia. W nasionach stwierdzono około 4% alkaloidów (z czego 60% skopolaminy).

Rycina 28.7. Bieluń indiański.

Źródło: Wikimedia Commons.

W przypadku bielunia indiańskiego zatrucia na skutek spożycia zielonych części rośliny są rzadkie. W Polsce odnotowano przypadki zatruć miodem zbieranym przez pszczoły z kwitnących plantacji. Opisano również zatrucia mlekiem i mięsem zwierząt, które miały kontakt z tymi roślinami. Zaobserwowano przypadek omyłkowego spożycia korzenia bielunia dziędzierzawy zamiast korzenia chrzanu.

W zatruciach bieluniem indiańskim główną rolę odgrywa skopolamina, która działa ośrodkowo i obwodowo. Działanie obwodowe, parasympatykolityczne, jest jakościowo zbliżone do zatrucia atropiną i hioscyjaminą, lecz silniejsze, szybsze i bardziej krótkotrwałe (np. na źrenice). Skopolamina nie wywiera efektu atropinowego na serce i nerw błędny; w zatruciach skopolaminą na ogół nie obserwuje się częstoskurczu, natomiast dość często występuje rzadkoskurcz. Działanie skopolaminy na OUN jest silnie narkotyczne. Obserwuje się uspokojenie psychomotoryczne, głęboką narkozę i w końcu śmierć przez porażenie ośrodka oddechowego. Skopolamina jest związkiem o większej toksyczności niż atropina, działa silnie depresyjnie na ośrodek oddechowy. Już po przyjęciu kilku dziesiętnych części miligrama skopolaminy można zaobserwować otępienie psychiczne i senność.

Różnice w działaniu alkaloidów Solanaceae są także uwarunkowane izomerią optyczną. Ośrodkowo podobnie działają wszystkie formy, tzn. izomery L i D oraz racemiczna hioscyjamina (atropina). Obwodowo L-hioscyjamina wywiera działanie około 40 razy silniejsze od D-hioscyjaminy.

Lulek czarny (Hyoscyamus niger L.) (rycina 28.8) jest roczną lub dwuletnią rośliną o niemiłej, lekko odurzającej woni, owłosioną i lepką. Stanowi gatunek dość pospolity, występujący na wszystkich kontynentach. Rośnie dziko, głównie na nieużytkach, zachwaszcza również pastwiska i łąki, czasem jest uprawiany. Łodyga osiąga około 80 cm wysokości. Szerokie jajowate liście mają karbowane brzegi. Na szczycie łodygi pojawiają się kwiaty koloru brudnożółtego lub kremowego. Po zapyleniu kwiat przekształca się w torebkę, w której znajdują się czarne nasiona. Trująca jest cała roślina w stanie świeżym i wysuszonym, najbardziej jednak korzeń i nasiona. Zawiera alkaloidy tropanowe: skopolaminę, L-hioscyjaminę, atropinę i kuskohigrynę. Najczęstszą przyczyną zatrucia jest przypadkowe spożycie nasion, które przypominają nasiona maku.

Charakterystycznymi objawami zatrucia lulkiem są: halucynacje wzrokowe i słuchowe, zaburzenia świadomości, nadmierna wesołość, pobudzenie psychomotoryczne i napady szału. Typowe jest rozszerzenie źrenic, silne zaczerwienienie skóry oraz wysuszenie błon śluzowych jamy ustnej i gardła, powodujące suchość w ustach i silne pragnienie. W stanach halucynacji wywoływanych przez liście lulka dominuje duże pobudzenie ruchowe, co jest charakterystyczne i odróżnia te zatrucia od zatruć pokrzykiem lub bieluniem. W przypadku zatruć nasionami dominują objawy uspokojenia psychomotorycznego z głęboką śpiączką. Przy większych dawkach następuje paraliż układu oddechowego powodujący śmierć. Dawką śmiertelną dla dziecka jest już 15 nasion tej rośliny.

Leczenie zatruć bieluniem i lulkiem jest analogiczne jak w przypadku pokrzyku wilczej jagody.

Szałwia wieszcza (Salvia divinorum) (rycina 28.9), nazywana szałwią czarownika, jest byliną z rodziny jasnotowatych. Występuje endemicznie w Sierra Mazateca w Meksyku na wysokości 1500 m n.p.m., rozmnaża się wegetatywnie, rzadko wytwarzając nasiona. Osiąga wysokość 1,5 m, ma eliptyczne liście i fioletowobiałe kwiaty. W medycynie tradycyjnej szałwia wieszcza była lekiem przeciwbiegunkowym i uśmierzającym ból oraz działającym również przeciwmigrenowo i przeciwreumatycznie. Zainteresowanie halucynogennymi właściwościami tej byliny wzrosło na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku, kiedy to rozpoczął się internetowy handel jej liśćmi, a także ukorzenionymi młodymi roślinami.

Rycina 28.8. Lulek czarny.

Źródło: B. Broda: Zarys botaniki farmaceutycznej. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2013.

Głównym składnikiem aktywnym szałwii wieszczej, występującym głównie w liściach, jest salwinoryna A (diwinoryna), stanowiąca około 96% związków psychoaktywnych. Poza tym roślina zawiera kilka innych diterpenów (salwinoryny B, C, D, E i F), które nie wykazują jednak wyraźnej aktywności biologicznej. Salwinoryna A jest jednym z najsilniej działających, naturalnych środków halucynogennych, aktywnych już w dawce 200–500 μg. Pod względem siły działania ustępuje jedynie LSD. Jest jedynym naturalnym niealkaloidowym halucynogenem i jedynym znanym psychoaktywnym diterpenem.

Rycina 28.9. Szałwia wieszcza.

Autor ryciny: Agnieszka Sierakowska.

W celu wywołania halucynacji żuje się świeże liście, pali wysuszone liście lub pije ekstrakty z utartej rośliny. Halucynogenne działanie salwinoryny A jest intensywne i trwa około godziny. Najbardziej efektywną drogą jej przyjęcia jest wdychanie dymu powstałego na skutek spalania materiału roślinnego – objawy działania pojawiają się wtedy bardzo szybko. W przypadku żucia świeżych liści efekty są wyraźnie słabsze, występują po około 30 minutach i utrzymują się do 3 godzin. Salwinoryna A jest silnym agonistą receptorów opioidowych κ, a wobec receptorów µ oraz δ zachowuje się jak antagonista. Nie wykazuje także powinowactwa do klasycznych receptorów substancji halucynogennych 5-HT_2A.

Pierwszymi efektami działania salwinoryny A są najczęściej utrata kontroli nad emocjami i relaksacja mięśni. Później występują: intensywne halucynacje wzrokowe, rzadziej słuchowe, derealizacja, depersonalizacja, uczucie podróżowania w czasie i przestrzeni. Obserwowane efekty fizjologiczne obejmują zawroty głowy, niewyraźną mowę i zwolnienie akcji serca. Silne działanie toksyczne uzyskuje się już po przyjęciu około 1 mg salwinoryny A. Może wtedy dojść do utraty przytomności, głębokiego snu i całkowitej analgezji.