Читать книгу Rehabilitacja i pielęgnowanie osób niepełnosprawnych - Группа авторов - Страница 14

W ostatnich latach społeczne nastawienie wobec problematyki erotyzmu i seksualizmu uległo znacznym przeobrażeniom; podchodzi się do niego z większą otwartością i swobodą, ale czasami wiąże się to z brakiem odpowiedzialności. W odniesieniu do osób z niepełnosprawnością jest to ciągle zagadnienie wzbudzające wiele kontrowersji. Co prawda problematyka życia erotycznego osób niepełnosprawnych poszukuje swego miejsca w rehabilitacji, ale zbyt często można się jeszcze spotkać ze skrajnymi opiniami, że osób z niepełnosprawnością nie powinna ona obchodzić lub, rzadziej, że jest ich najważniejszym problemem. W świadomości społecznej niepełnosprawność trudno pogodzić z miłością, małżeństwem, potrzebami seksualnymi, macierzyństwem. Zetknięcie tych pojęć wywołuje niekiedy lęk, niepewność, zażenowanie i niechęć. Problem ten więc z jednej strony pozostawia się na uboczu, wychodząc z założenia, że osoby niepełnosprawne przejawiają i tak wiele trudności związanych z własnym kalectwem, a zatem wszystko, co dotyczy sfery intymnych przeżyć, powinno zejść na plan dalszy lub nie mieć dla nich większego znaczenia. Z drugiej zaś niektóre osoby z niepełnosprawnością uważają, iż ten aspekt życia stanowi problem najważniejszy, stawiany często ponad niepełnosprawność i wszystkie przejawy aktywności życiowej.

Funkcjonowanie seksualne człowieka jest zdeterminowane integracją trzech czynników: popędu płciowego, aktów seksualnych i seksualności. Zarówno popęd seksualny, jak i priorytetowe akty seksualne oraz indywidualny seksualizm u osoby z niepełnosprawnością mogą mieć pierwotną i wtórną dysfunkcję. Podstawą dysfunkcji pierwotnych są: uszkodzenia organiczne, neurologiczne, endokrynologiczne, urologiczne, ginekologiczne, mięśniowo-szkieletowe itp., natomiast wtórnymi dysfunkcjami są te, w których nie ma żadnych symptomów wskazujących na występowanie uszkodzeń organicznych odpowiedzialnych za trudności, czyli: postawy, niepokoje, obraz siebie, pojęcie seksualizmu. Każda z tych dysfunkcji musi być dokładnie oceniona i wzięta pod uwagę w postępowaniu rehabilitacyjnym.

Popęd płciowy należy do popędów pierwotnych. Jest zazwyczaj obecny od urodzenia aż do śmierci, ale pewne sytuacje mogą wpływać niekorzystnie na zdolność do jego wyrażania, np. złe ogólne samopoczucie, bóle głowy, czy też napięcie nerwowe. Zauważono także, że przewlekła choroba lub fizyczna dysfunkcja może pociągnąć za sobą czasowe zniesienie popędu seksualnego, co w poważnym stopniu, w sensie negatywnym, wpływa na postępowanie rehabilitacyjne. Dawniej osobie niepełnosprawnej mówiono, że nigdy nie będzie mieć rodziny. Dopiero pod koniec lat 60. XX w. zaczęto opracowywać pierwsze programy uwzględniające ten aspekt aktywności osób z niepełnosprawnością. Nastąpił zatem nagły zwrot – od twierdzenia, że seks przy niepełnosprawności fizycznej nie jest ważny (do dnia dzisiejszego pokutuje powszechne przekonanie o aseksualności tych osób) do przekonania o jego ogromnym znaczeniu. Niekiedy przeradza się to jednak w skrajność zapatrywań, czego spektakularnym przykładem może być pomysł windy dla osób z trudnościami w poruszaniu się pragnących odbyć stosunek płciowy lub też udział w akcie seksualnym osób trzecich, wspomagających czynności lokomotoryczne, analogicznie do udzielania pomocy w jedzeniu, chodzeniu itp. Problem popędu seksualnego i zmian w nim zachodzących w następstwie niepełnosprawności nie został jednak dokładnie zbadany, a obecne dane są raczej niepełne i często znacząco różnią się między sobą. Niemniej jednak należy zauważyć, że określone techniki współżycia należą do kategorii problemów, z którymi relatywnie łatwo można sobie poradzić, zawsze bowiem istnieją mniejsze lub większe możliwości zaspokojenia popędu seksualnego. Wiąże się jednak również z miłością, z czego przede wszystkim należy sobie zdawać sprawę. Jeżeli ten aspekt, czy też składnik, bywa pomijany, wówczas dominuje problem pragnienia nawiązania głęboko ludzkiego kontaktu z osobą płci przeciwnej, zarówno w sensie fizycznym, jak i psychicznym, zdecydowanie trudniejszy do rozwiązania. Nie jest on bowiem tak wyizolowany jak np. technika współżycia, ale stanowi część złożonego procesu integracji osób z niepełnosprawnością. Do takiej sytuacji dochodzi wtedy (i to coraz częściej), gdy osoby ze znaczną niepełnosprawnością, nie nabywszy nieodzownych umiejętności społecznych niezbędnych do nawiązywania wartościowych i znaczących interakcji, pragną związków seksualnych i dążą do ich utrzymywania.

Akty seksualne, czy raczej czynności seksualne, są takimi zachowaniami dotyczącymi sfer erogennych oraz obszarów genitalnych, które mogą, ale nie muszą, obejmować stosunek płciowy. Istnieje ogromna różnorodność czynności seksualnych, w których zakres wchodzą zarówno reakcje motoryczne, jak i zachowania dające przyjemne reakcje czuciowe. Poprzez czynności seksualne wyrażany jest przede wszystkim popęd seksualny, ale podstawową rolę w określeniu społecznie akceptowanych (dozwolonych) czynności seksualnych, w tym odpowiednich (właściwych) partnerów, odgrywa uczenie się. W następstwie niepełnosprawności fizycznej pewne rodzaje czynności seksualnych mogą być utrudnione bądź niemożliwe do realizacji, dlatego problem praktykowania różnorodnych czynności seksualnych uważanych przez osoby z niepełnosprawnością za dozwolone, staje się na tyle kwestią sporną, ponieważ budzącą kontrowersje.

Seksualizm to dynamiczny proces wynikający z rozwojowych doświadczeń poznawczych obejmujący następujące elementy: psychoseksualny, w którym główną składową jest obraz siebie, inaczej pojęcie o sobie, spojrzenie na siebie, samoocena itd.; społecznoseksualny, który oznacza związki z innymi, w tym śmiałość w kontaktach interpersonalnych, ale przede wszystkim przystosowanie społeczne i seksualne; behawioralny – skupiający się na zachowaniach specyficznie seksualnych. Rozwój seksualny człowieka jest procesem, w którym przez całe jego życie pojawiają się coraz to nowe doświadczenia poznawcze, a zatem trwa nieustanne uczenie się, ponieważ ekspresje seksualne mogą się zmieniać z wielu powodów, m.in. własnych potrzeb, doświadczeń interpersonalnych oraz w wyniku ograniczeń fizycznych. Takie rozumienie pojęcia seksualizmu, zwłaszcza gdy weźmie się pod uwagę jego wtórne, behawioralne parametry funkcjonowania seksualnego w następstwie uszkodzenia – obraz siebie i samoocenę jako osoby wartościowej, wartość i istotę związków, repertuar gestów troskliwości, umiejętność komunikowania się, przewidywania co do roli społecznej oraz fizyczną atrakcyjność – jest niemal tożsame z pojęciem erotyzmu. Zasada interpersonalnych i seksualnych związków u dorosłych jest wyuczona we wczesnym dzieciństwie. Proces uczenia się miłości pojawia się prawdopodobnie u wszystkich ludzi, dlatego wpływ niepełnosprawności na seksualność jest zmienny w zależności od tego, w jaki sposób osoba z niepełnosprawnością nauczyła się umiejętności kochania.

Pojęcie o sobie jako kobiecie lub mężczyźnie kształtowane, podobnie jak pojęcie o sobie w ogóle, od wczesnego dzieciństwa w interpretacji społecznej, pod wpływem wychowania, postaw i zachowań innych ludzi, może prowadzić do przyswojenia standardowych lub wyidealizowanych wzorców prezentujących określone zachowania seksualne. Osoba z niepełnosprawnością, włączając taki wzorzec do własnego idealnego pojęcia o sobie i porównując go ze swoim uszkodzonym ciałem i ograniczonymi możliwościami, skłonna jest do obniżonej samooceny, a nawet deprecjacji swojej wartości.

Wyniki lepszego przystosowania seksualnego są skorelowane z młodszym wiekiem, wcześniejszym wiekiem doznania niepełnosprawności, z wyższym poziomem dochodów, lepszą sprawnością fizyczną, aktywniejszym uczestnictwem w życiu społecznym, samoakceptacją oraz niezależnością. Jednakże powstrzymywanie się od aktywności seksualnej może być pewną formą przystosowania do życia zarówno wśród niepełnosprawnych, jak i pełnosprawnych. Inne obserwacje osób z niepełnosprawnością potwierdzają, że ich problemy seksualne nie są jedynie następstwem inwalidztwa. Wiążą się one ze sposobem reagowania na chorobę i pojawiające się w związku z nią trudności seksualne, obrazem „ja” wyrażającym się w poczuciu niższości, nieatrakcyjności, zaniepokojenia sobą, a także z wyższym poziomem lęku, napięcia, czy też wyczuleniem na sygnały oceniające męskość/kobiecość. Osoby z niepełnosprawnością wszelkie niepowodzenia w życiu seksualnym, nawet te, które występują również u osób pełnosprawnych, wiążą zwykle ze swoimi ograniczeniami. Osoby, które jeszcze nie miały doświadczeń seksualnych, łatwiej znoszą własne problemy na tym polu. Im bogatsze doświadczenia, im większy temperament seksualny, liczba wspomnień erotycznych, tym drastyczniej jest przeżywana choroba prowadząca do ograniczeń w realizacji potrzeb seksualnych. Wewnętrzne napięcia wzrastają również wówczas, gdy osoba niepełnosprawna miała udane życie seksualne w swym związku partnerskim i obawia się, że jej obecne problemy seksualne mogą wpłynąć na losy tego związku.

W elemencie społecznoseksualnym należy zwrócić uwagę na to, że niepełnosprawni mężczyźni często znajdują partnerki wśród kobiet pełnosprawnych, natomiast niepełnosprawne kobiety częściej znajdują partnerów wśród mężczyzn niepełnosprawnych. Najczęściej partnerzy dobierają się w taki sposób, aby sami potrafili rozwiązywać problemy współżycia seksualnego. Partnerką mężczyzny ze znaczną dysfunkcją ruchu jest często kobieta pełnosprawna, która potrafi zaspokoić jego potrzeby seksualne, nie mając jednocześnie własnych dużych wymagań w tym zakresie. Źródłem dużej przyjemności dla kobiet jest psychiczna satysfakcja z uczucia bliskości kochającego partnera, z wiedzy o przyjemności przez niego odczuwanej i z wyfantazjowanego erotyzmu.

Problemy seksualne osób z niepełnosprawnością determinowane są również postawami pełnosprawnego otoczenia i pewnymi formami zachowań w samym środowisku niepełnosprawnych, niewiedzą środowiska i samych niepełnosprawnych oraz ich nastawieniem do możliwości życia płciowego, jak również idealizacją zdrowia i piękna w kulturze masowej.

W behawioralnym komponencie seksualności, skupiającym się na zachowaniach i funkcjach specyficznie seksualnych, należy zwrócić uwagę, że zarówno u niepełnosprawnych mężczyzn, jak i u kobiet następuje spadek aktywności seksualnej oraz redukcja wrażeń emocjonalnych, ale mimo urazu fizycznego psychoseksualne zaspokojenie potrzeb seksualnych pozostaje takie samo.

Osobom z niepełnosprawnością należy udzielić pomocy, uświadamiając, że mają prawo do związków seksualnych. Być może potrzebują one ponownej lub przeprowadzonej po raz pierwszy edukacji, że intymność, sens bycia blisko drugiej osoby jest rzeczywistym celem aktywności seksualnej. Po pewnym czasie funkcjonowanie seksualne powinno zostać uznane za proste, ale nie może zaciemnić szerszej roli seksualności. Zachowanie seksualnej pewności siebie u osób z niepełnosprawnością zyskuje na popularności, ponieważ seksualizm staje się sprawą bardziej akceptowaną, uznawaną. Szczególnie korzystne dla osoby z niepełnosprawnością może być uświadomienie sobie, że jest widziana jako ktoś, kto oprócz zalet ma też wady, a nie tylko jako osoba naznaczona przez niepełnosprawność. Dodatkowa korzyść z zachowania seksualnej pewności siebie wywodzi się ze wzmocnienia nacisku na poznanie ciała. Poprzez eksperymentowanie ze swoimi partnerami osoby niepełnosprawne mogą się stać bardziej świadome swego ciała. Może nastąpić u nich odkrycie nowych obszarów nadwrażliwości i być może obszarów, o których należy myśleć jako o niewrażliwych. Powinno to prowadzić do większej akceptacji i ulepszonego obrazu własnego ciała.

Osoby z niepełnosprawnością muszą się zaadaptować do zmiany pragnień seksualnych i do aktywności w tym zakresie, zanim przystosują się w ogóle do swojej niepełnosprawności. Problemy przystosowawcze rodzi rozbieżność między popędem i pragnieniami a możliwościami w tym względzie. Przystosowanie się do ograniczeń seksualnych oparte na restrukturalizacji pojęcia o sobie stanowi ważną część procesu rehabilitacji osób ze znaczną niepełnosprawnością. W przypadku ograniczeń związanych z niepełnosprawnością mężczyźni muszą m.in. zmienić swoje pojęcie o roli mężczyzny jako strony aktywnej i jeśli chcą uzyskać satysfakcję seksualną, muszą zaakceptować swoją raczej pasywną rolę i aktywną rolę kobiety.

Powszechne odczucie, jakoby osoby z niepełnosprawnością przejawiały skłonności do unikania świadomej konfrontacji z własnymi problemami seksualnymi oraz wykazane doświadczenia unikania tej tematyki przez specjalistów pracujących z tymi osobami sprawiają, że oferowana jest im, jak dotąd, znikoma pomoc w tym zakresie, chociaż zainteresowanie leczeniem i terapią dysfunkcji seksualnych znacznie wzrasta, znajdując wyraz m.in. w liczbie i jakości programów edukacyjnych i terapeutycznych. Niektóre z tych programów koncentrują się jedynie wokół zagadnień związanych z uświadamianiem personelu rehabilitacyjnego, polegającym np. na przeciwdziałaniu tzw. znieczuleniu na problematykę seksualności osób niepełnosprawnych, inne zaś gwarantują wieloprofilową informację i rzetelne poradnictwo dla osób niepełnosprawnych i pracujących z nimi specjalistów, jeszcze inne, zgoła odmienne, np. funkcjonowanie w warunkach szpitalnych wydzielonego (intymnego) pokoju – abstrahując tutaj od obszaru tzw. technicznego wsparcia, czyli urządzeń pomocniczych, jak: protezy, pomoce służące do uzyskania zaspokojenia siebie i partnera, urządzenia zwiększające erekcję oraz inne pomoce, coraz częściej propagowane, ale i równie często wzbudzające kontrowersje, stanowiąc jednak znaczące osiągnięcie w kwestii rehabilitacji seksualnej osób z niepełnosprawnością.

Seksualność może być istotną kwestią w rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Będzie ona jednak tylko wtedy efektywna, kiedy osoby te będą posiadały wspomagającego ich partnera seksualnego oraz lekarza rodzinnego, mogącego zaoferować im konstruktywną pomoc, nie będąc przy tym zakłopotanym lub nieporadnym. Niepełnosprawność, wywierająca znaczący wpływ na seksualność, musi być brana pod uwagę również przez personel pielęgnujący zajmujący się osobami niepełnosprawnymi. Proponowane są różne standardy opieki pielęgnacyjnej w ramach seksualnego poradnictwa dla osób z niepełnosprawnością. Abstrahując od szczegółowych opisów poszczególnych strategii, za pomocą których pielęgniarki mogą określić i zidentyfikować swój stopień zaangażowania w poradnictwo seksualne dla osób z niepełnosprawnością, należy stwierdzić, iż w większości z nich rolą pielęgniarki powinno być pomaganie osobom z niepełnosprawnością w znalezieniu narzędzia, czy też doborze właściwych metod rehabilitacyjnych celem zintegrowania ich poglądów i zachowań dla osiągnięcia przez nich zdrowego i satysfakcjonującego życia. Pielęgniarka powinna być bowiem, jak twierdzą autorzy takich programów, koordynatorem, opiekunem i facylitatorem przystosowania osoby z niepełnosprawnością. Musi być również wykształcona w zakresie rehabilitacji i opieki długoterminowej, co jest niezbędne dla reintegracji i dobrego samopoczucia tej grupy osób.

Problematyka ta, niekiedy kontrowersyjna, wymaga dalszych szczegółowych badań i analiz. Prezentowane podejścia, tak w aspekcie teoretycznym, w obszarze celów, przygotowania i roli pielęgniarki w poradnictwie seksualnym, w szczególności relacji pielęgniarka – osoba z niepełnosprawnością, wspierających rozwój tych standardów, jak i w aspekcie praktycznym, w postaci konkretnych procedur badania i sposobów podawania informacji dla wybranych interwencji psychologicznych, w większym stopniu powinny być rozpatrywane i rozwiązywane w kategoriach rehabilitacji, zwłaszcza leczniczej i psychospołecznej.